Posts tonen met het label filosofie. Alle posts tonen
Posts tonen met het label filosofie. Alle posts tonen

Nietzsche over zelfoverstijging en expressie van individualiteit

Zelfoverstijging

Friedrich Nietzsche was een Duitse filosoof die bekend stond om zijn kritiek op traditionele morele waarden en zijn nadruk op individualisme en zelfoverstijging. In zijn boek "Also sprach Zarathustra” benadrukt hij de waarde van vorm en proces boven vaststaande inhoud, waarbij hij het belang van persoonlijke ontwikkeling en het streven naar hogere doelen benadrukt. Vormkenmerken als eenheid (georganiseerde veelheid), spanningsvolle harmonie en flexibiliteit doen er meer toe dan inhoudelijke kenmerken als geluk of rijkdom, schoonheid of rechtvaardigheid. Voor Nietzsche was zelfoverstijging nauw verbonden met het concept van de "Übermensch", een ideaal van een individu dat zijn eigen waarden creëert en zichzelf overstijgt. Het impliceert het overwinnen van belemmeringen, het transcenderen van traditionele morele normen en het streven naar een hogere staat van individuele groei en creativiteit.
Het streven naar eenheid kan ook worden gezien als onderdeel van dit proces van zelfoverstijging. Het gaat niet alleen om het overstijgen van individuele beperkingen, maar ook om het begrijpen van de samenhang van alles in het grotere geheel. Het zien van eenheid kan voortkomen uit een dieper begrip van verbondenheid en interconnectiviteit, wat op zijn beurt kan bijdragen aan het streven naar hogere doelen en waarden.

Persoonlijk leiderschap en verantwoordelijkheid

Voor Nietzsche is het creëren van eigen waarden een uitdrukking van individuele kracht en creativiteit. Het gaat erom dat individuen bewust reflecteren op hun eigen ervaringen, verlangens en overtuigingen, en van daaruit nieuwe waarden ontwikkelen die authentiek en betekenisvol zijn voor hun eigen leven. Het impliceert een vorm van persoonlijk leiderschap en verantwoordelijkheid voor het vormgeven van de eigen moraal.
Nietzsche benadrukt dat deze zelfgeschapen waarden voortkomen uit een diep begrip van het zelf en een erkenning van de complexiteit en veelzijdigheid van het leven. Het is geen oproep tot impulsief handelen, maar eerder tot doordachte zelfreflectie en een bewuste keuze om een actieve rol te spelen in het bepalen van wat waardevol en zinvol is in het eigen leven.
In essentie gaat het erom dat individuen niet louter passief worden beïnvloed door externe normen, maar actief betrokken zijn bij het vormgeven van hun eigen morele kompas in overeenstemming met hun eigen unieke ervaringen en aspiraties. Het is een oproep tot zelfontplooiing en het streven naar een dieper begrip van wat echt waardevol is voor het individu.

Het ontwikkelen van een moreel kompas

Bij het vormgeven van een eigen moreel kompas gaat het niet noodzakelijkerwijs om het creëren van volledig nieuwe waarden, maar eerder om het interpreteren en aanpassen van bestaande waarden aan de unieke context van het individu. Het erkennen van het bestaande spectrum van waarden en ethische principes is een essentieel onderdeel van dit proces.
Het gaat om het ontwikkelen van het vermogen om ethisch te redeneren en te beoordelen wat in een gegeven situatie juist en passend is, rekening houdend met je eigen waarden, de context en de belangen van anderen. Het is een actief en voortdurend proces van zelfreflectie en groei, waarbij je steeds beter leert om je eigen morele oordeel te vormen en te handelen in overeenstemming met wat je als ethisch verantwoord beschouwt.
Om misbruik van zijn gedachtegoed en ideeën te voorkomen, is het belangrijk om Nietzsche's werk in de bredere context te begrijpen en niet selectief delen ervan te interpreteren om ideologische doeleinden te rechtvaardigen (zoals de Nazi's probeerden).
Het begrip "zelfoverstijging" impliceert geen inherent superioriteitsgevoel over anderen. Nietzsche's idee van de Übermensch betekent niet dat deze persoon boven anderen staat in de zin van hiërarchische superioriteit, maar eerder dat hij of zij boven zijn of haar eigen beperkingen en conditioneringen uitstijgt.
Wanneer het gaat om het streven naar eenheid zien, kan dit in lijn zijn met het idee van het beschouwen van anderen als evenwaardig. Het zien van eenheid kan duiden op een erkenning van de onderlinge verbondenheid van alle individuen en een begrip van gemeenschappelijke menselijke ervaringen. Het impliceert het doorbreken van kunstmatige grenzen en het erkennen van de fundamentele gelijkwaardigheid van mensen.
Nietzsche benadrukte ook het belang van individuele verscheidenheid en creativiteit. Het idee van zelfoverstijging betekent niet dat alle individuen op dezelfde manier moeten streven naar eenheid of dezelfde waarden moeten omarmen. Het erkent juist de unieke paden en expressies van individualiteit.

Vriendschap

Nietzsche zag vriendschap als een bron van ondersteuning en inspiratie bij het streven naar zelfoverstijging. Sterke vriendschappen kunnen individuen aanmoedigen om hun grenzen te verleggen, nieuwe perspectieven te omarmen en zichzelf te overstijgen in de richting van een meer verfijnde, krachtige versie van henzelf.

Reflectie op het proces van denken

Wat komt er in je op?

Het is handig om eerst na te denken voordat je spreekt.
Maar komen zinnige gedachten wel in je op als taal?
Het linguïstisch determinisme, zoals voorgesteld door taalkundigen zoals Benjamin Lee Whorf, stelt dat de structuur en het vocabulaire van de taal die we spreken, de manier waarop we denken en onze perceptie van de wereld beïnvloeden. Met andere woorden, het idee is dat taal niet alleen een expressiemiddel is voor onze gedachten, maar ook de manier waarop we denken vormgeven.
Daarmee lijken we uit het oog te verliezen dat zinvol bezig te zijn met ons bewustzijn meer is dan bewust te zijn van taal en dat vormen niet autonoom zijn.
Er zijn twee hoofdvormen van het linguïstisch determinisme.

Sterk linguïstisch determinisme

Dit stelt dat taal niet alleen invloed heeft op, maar zelfs bepaalt hoe we denken. Met andere woorden, als een bepaald concept niet in de taal voorkomt, kunnen we er niet over nadenken. Deze opvatting wordt vaak als te absoluut beschouwd en heeft beperkte empirische ondersteuning.

Zwak linguïstisch determinisme (ook wel bekend als linguïstische relativiteit)

Dit is een meer gematigde opvatting en suggereert dat taal invloed heeft op onze gedachten en percepties, maar niet volledig bepaalt hoe we denken. Het stelt dat verschillen in taalstructuren bepaalde cognitieve verschillen kunnen veroorzaken tussen sprekers van verschillende talen.

Vormgeving van gedachten

Er zijn empirische studies die wijzen op enige invloed van taal op cognitieve processen. Bijvoorbeeld, studies hebben aangetoond dat sprekers van talen met verschillende grammaticale structuren bepaalde concepten op verschillende manieren benaderen. Echter, het idee van absolute determinatie door taal is controversieel en wordt door veel wetenschappers betwist.
Over het algemeen is de consensus in de hedendaagse taalkunde dat terwijl taal een invloed heeft op onze gedachten, het niet de enige factor is die ons denken bepaalt. Er zijn andere factoren zoals ervaring, cultuur en individuele verschillen die ook een rol spelen in de vorming van onze gedachten. 

Taal kan als een krachtig gereedschap dienen voor expressie en communicatie, maar het lijkt niet allesbepalend te zijn voor ons denken.
Meditatie is het meest effectief is wanneer je je oefent in het wel laten opkomen van gedachten, maar dat je jezelf traint in het niet aandacht geven daaraan. Wanneer je ook nog eens zonder een gericht doel mediteert geef je jezelf of jouw bewustzijn de kans om ook niet talige ingevingen de revue te laten presenteren. 

Mindfulnessmeditatie

Meditatie, vooral in de vorm van mindfulnessmeditatie, richt zich vaak op het cultiveren van een open en niet-oordelende aandacht voor het huidige moment, inclusief de gedachten die opkomen. In plaats van zich te identificeren met gedachten of erop te reageren, worden meditatiebeoefenaars aangemoedigd om een staat van bewustzijn te ontwikkelen waarin ze gedachten kunnen observeren zonder erin meegezogen te worden.
Mindfulnessmeditatie traint het vermogen om gedachten te laten opkomen en te gaan zonder er te veel aandacht aan te schenken. Het doel is niet om gedachten volledig te stoppen, maar eerder om een bewustzijn te ontwikkelen dat ruimte creëert tussen de gedachten en het bewustzijn zelf. Door deze praktijk kan men een dieper inzicht krijgen in de aard van de geest en een meer ontspannen relatie ontwikkelen met gedachten en emoties.
Het mediteren zonder een gericht doel, soms aangeduid als open meditatie of vrije meditatie, kan ook de ruimte creëren voor niet-talige ingevingen of ervaringen. Zonder een specifiek doel kan het bewustzijn zich openen voor wat zich van nature voordoet, inclusief niet-talige aspecten van ervaring zoals sensaties, emoties of intuïtieve inzichten.
Over het algemeen kan meditatie een krachtig hulpmiddel zijn om de relatie tussen gedachten en bewustzijn te verkennen en te veranderen. Het stelt mensen in staat om een dieper begrip van zichzelf te ontwikkelen en om met meer helderheid en kalmte op gedachten te reageren.
De grondhouding van mindfulness, met zijn nadruk op het cultiveren van een open en niet-oordelende aandacht voor het huidige moment, vindt zijn wortels in verschillende Oosterse filosofieën en contemplatieve tradities. Hier zijn enkele voorbeelden.

Boeddhisme

Mindfulnessmeditatie heeft sterke banden met het boeddhisme. Het Boeddhisme benadrukt het belang van aandachtig zijn voor het huidige moment om lijden te begrijpen en uiteindelijk te transcenderen. Mindfulness, zoals beoefend in de vipassana-traditie, is gericht op het ontwikkelen van inzicht in de aard van de geest en ervaring.

Zen

Zenboeddhisme, een stroming binnen het boeddhisme, benadrukt het directe ervaren van de werkelijkheid zonder intellectuele tussenkomst. Zazen, de zitmeditatie in het Zenboeddhisme, deelt veel principes met mindfulnessmeditatie, waaronder de focus op de ademhaling en het observeren van gedachten zonder eraan vast te houden.

Taoïsme

Het Taoïsme, met zijn nadruk op het volgen van de natuurlijke stroom van de Tao, heeft ook overeenkomsten met mindfulness. Het idee van Wu Wei (niet-doen) in het Taoïsme suggereert een actie die spontaan en moeiteloos is, wat vergelijkbaar kan zijn met het niet vastklampen aan gedachten in mindfulnesspraktijken.

Hindoeïsme

In de yogatraditie van het Hindoeïsme is er ook aandacht voor meditatieve praktijken die gericht zijn op het beheersen van de geest en het bereiken van een staat van bewustzijn die voorbijgaat aan identificatie met gedachten.
Over het algemeen delen veel Oosterse filosofieën de opvatting dat het cultiveren van bewustzijn, aandacht en inzicht in het huidige moment een essentieel onderdeel is van persoonlijke transformatie en spirituele groei. Mindfulness, zoals het tegenwoordig wordt beoefend, heeft elementen uit verschillende van deze tradities geïntegreerd in een toegankelijke en vaak seculiere vorm. Het is ontdaan van specifieke religieuze contexten en rituelen. Mindfulnessmeditatie kan worden onderwezen en beoefend zonder enige verbinding met een bepaalde godsdienst of spirituele traditie. Hierdoor is het toegankelijk voor mensen met diverse achtergronden en overtuigingen, en wordt het vaak geïntegreerd in contexten zoals gezondheidszorg, onderwijs en psychologie als een techniek voor het bevorderen van welzijn en stressvermindering.

Stilte en reflectie

Het is functioneel om stil zijn te oefenen omdat stilte het bewustzijn de kans geeft om te reflecteren. Reflectie is ruimer dan denken. Het is ook ruimer dan afwegen. Het is de mogelijkheid om al de bronnen die jou ter beschikking staan een kans te geven om gehoord te worden.

Zie ook: betaal niet te veel voor meditatie en mindfulness.


Hoe houden we de aarde bewoonbaar?

Niet bang zijn om bezieling te overdenken

Bruno Latour is een hedendaagse Franse filosoof en socioloog die bekend staat om zijn werk op het gebied van wetenschapsfilosofie, technologie en milieufilosofie. Hoewel Latour niet rechtstreeks spreekt over bezieling, biedt zijn werk een raamwerk voor het begrijpen van de complexiteit en onderlinge verbondenheid van menselijke en niet-menselijke actoren binnen de natuurlijke wereld, wat kan bijdragen aan een meer betekenisvolle relatie tussen mens en natuur.
Onze leefwereld en natuur dreigt "ontzield" te raken door kaalslag, teruggang in biodiversiteit, groene woestijnen en het 'sluipende cumulatieve cocktaileffect' van neergeslagen chemicaliën.

Een centraal concept in het werk van Latour is het idee van "actor-netwerk", wat inhoudt dat zowel menselijke als niet-menselijke actoren (zoals technologieën, dieren, planten, enzovoort) een rol spelen in het vormgeven van sociale en ecologische netwerken. In plaats van de natuur als een passieve achtergrond te beschouwen, benadrukt Latour dat de natuur actief betrokken is bij menselijke ervaringen en handelingen, en dat deze netwerken voortdurend in beweging zijn.
Latour stelt dat traditionele opvattingen van de natuur als iets externs ten opzichte van de menselijke samenleving niet langer houdbaar zijn in het licht van hedendaagse wetenschappelijke inzichten en technologische ontwikkelingen. Hij pleit voor een meer inclusieve benadering van de natuur, waarin zowel menselijke als niet-menselijke actoren als gelijkwaardig worden beschouwd binnen complexe netwerken van relaties en interacties.

Netwerken en verwevenheden

Een van zijn bekendste werken is "We Have Never Been Modern" (1991), waarin hij betoogt dat de moderne scheiding tussen natuur en cultuur een illusie is, en dat we moeten erkennen dat menselijke en niet-menselijke actoren voortdurend met elkaar verweven zijn in een gedeeld netwerk van relaties.
Door te pleiten voor een meer inclusieve benadering van de natuur, waarin alle actoren als gelijkwaardig worden beschouwd, draagt Latour bij aan een begrip van de wereld waarin menselijke ervaringen en handelingen worden ingebed in bredere ecologische en sociale contexten. Dit resulteert hopelijk in een dieper gevoel van verbondenheid en betrokkenheid bij de natuurlijke wereld, vergelijkbaar met wat sommigen zouden beschrijven als een gevoel van "bezieling".
Zijn boek is geschreven ongeveer in dezelfde tijd dat Geert Mak in Friesland werkte aan zijn boek "Hoe God verdween uit Jorwerd". De ziel van het dorpje werd als het ware verkocht aan Mammon met de modernisering en rationalisering in de landbouw, kortom door op jacht naar gewin.

Evenwaardigheid van actoren

Latour benadrukt dat traditionele opvattingen over de natuur vaak menselijke actoren (zoals individuen, gemeenschappen, instituties) als centraal stellen, terwijl niet-menselijke actoren (zoals dieren, planten, ecosystemen, technologieën) als secundair worden beschouwd. In zijn benadering worden alle actoren als gelijk/evenwaardig beschouwd binnen hun specifieke contexten en netwerken. Dit betekent dat niet-menselijke entiteiten net zoveel agency en invloed kunnen hebben als menselijke actoren in het vormgeven van sociale en ecologische processen.

Samenwerking en dialoog

De complexiteit van mens-natuur relaties benadrukt het belang van samenwerking en dialoog tussen verschillende belanghebbenden, waaronder wetenschappers, beleidsmakers, gemeenschappen en niet-gouvernementele organisaties. Door kennis en ervaringen te delen en gezamenlijk oplossingen te ontwikkelen, kunnen we een dieper begrip krijgen van de problemen waarmee we worden geconfronteerd en effectievere strategieën bedenken om ze aan te pakken.
Dit kan onder meer inhouden dat we nieuwe technologieën, wetenschappelijke methoden, beleidsmaatregelen en sociale praktijken ontwikkelen en implementeren die bijdragen aan een duurzamer en rechtvaardiger omgang met de natuur.

Complexiteit van relaties en interacties

Latour erkent dat de natuurlijke wereld en menselijke samenlevingen extreem complex zijn, met een veelheid aan onderling verbonden factoren en dynamieken. Hij benadrukt dat het begrijpen van deze complexiteit vereist dat we verder kijken dan de traditionele dualismen van natuur versus cultuur, subject versus object, en mens versus niet-mens. In plaats daarvan moeten we de onderlinge verwevenheid van alle actoren en entiteiten in ogenschouw nemen en begrijpen hoe ze samenwerken en elkaar beïnvloeden in complexe netwerken van relaties.

Inclusiviteit en rechtvaardigheid

Door alle actoren als gelijkwaardig te beschouwen, pleit Latour voor een meer inclusieve benadering van de natuur die recht doet aan de diversiteit en complexiteit van het leven op aarde. Deze inclusiviteit impliceert ook een ethische verantwoordelijkheid om de belangen van alle actoren te erkennen en te respecteren, inclusief niet-menselijke entiteiten. Dit leidt hopelijk tot een meer rechtvaardige en duurzame relatie tussen mens en natuur, waarbij zowel ecologische als sociale rechtvaardigheid centraal staan.

Latour's benadering van de complexiteit van relaties en interacties kan leiden tot gevoelens van overweldiging of machteloosheid bij mensen die proberen te begrijpen hoe ze kunnen bijdragen aan positieve verandering in de wereld.
Echter, het erkennen van de complexiteit is niet bedoeld om mensen te ontmoedigen, maar eerder om een realistisch begrip te bieden van de uitdagingen waarmee we worden geconfronteerd.

Persoonlijke verantwoordelijkheid

Hoewel de problemen complex zijn, betekent dit niet dat individuen geen rol kunnen spelen in het creëren van positieve verandering. Het is belangrijk om te erkennen dat zelfs kleine acties een verschil kunnen maken in de richting van een meer duurzame en rechtvaardige wereld.

De evenwaardige grondhouding die Latour voorstaat, is essentieel voor het creëren van een vruchtbare dialoog. Door alle relevante actoren, zowel menselijke als niet-menselijke, als gelijkwaardig te beschouwen, kunnen we een atmosfeer van respect, begrip en samenwerking bevorderen. Deze benadering opent hopelijk de deur naar een meer inclusieve en rechtvaardige uitwisseling van ideeën, waarbij diverse perspectieven worden gehoord en gewaardeerd.

Bruno Latour: Hoe houden we de aarde bewoonbaar? (bol.com)

Gebalanceerd kijken naar de werkelijkheid

Een balans in westerse en oosterse filosofie

De aantrekkingskracht van oosterse filosofie en spiritualiteit voor westerse culturen kan leiden tot een soort van "spirituele bypassing", waar mensen de neiging hebben om de diepere betekenis van deze leringen te vergeten, op te hemelen of te verdraaien.
Veel oosterse tradities en filosofieën leggen de nadruk op het begrijpen van de innerlijke processen en obstakels die afgescheidenheid, lijden en onwetendheid in ons leven creëren. Deze benaderingen benadrukken het belang van introspectie, meditatie en zelfkennis om deze drempels te overwinnen en innerlijke harmonie en eenheid te bereiken.
De leringen zijn gericht op het ontdekken van de goddelijke essentie binnenin elk individu. Dit kan een aantrekkelijk, krachtig en heilzaam perspectief zijn voor veel mensen, vooral in een wereld waar stress, materialisme en egocentrisme vaak overheersen.
Het is normaal om je te willen onderscheiden, maar het is een valkuil voor en om je meer of beter te (gaan) voelen dan een ander.
Het is belangrijk dat mensen niet gefixeerd raken op het romantische idee van spirituele verlichting of eenheid, maar ook het werk doen om deze concepten in de praktijk te brengen. Dit omvat het onderzoeken van de belemmerende overtuigingen in onszelf die ons van anderen scheiden en het cultiveren van compassie, mededogen en begrip voor de complexe aard van menselijke relaties.
Dit artikel eindigt met een kort pleidooi om onze oriëntatie op eenheid uit te breiden naar dieren.

Non-dualisme en maya, is afgescheidenheid een illusie?

De visie van eenheid in het hindoeïsme wordt vaak geassocieerd met het concept van "Advaita Vedanta", wat "niet-dualistisch" betekent. Deze filosofie benadrukt het idee dat er in de ultieme realiteit geen werkelijke scheiding bestaat tussen individuele zielen (Atman) en het goddelijke (Brahman). Het streeft naar een diep begrip van het zelf en de wereld dat verder gaat dan de schijnbare dualiteiten en verschillen die we in onze dagelijkse ervaring waarnemen.
De reden waarom we de realiteit in ons dagelijks leven vaak ervaren als afgescheidenheid, wordt begrepen in termen van "maya", wat vaak wordt vertaald als "illusie". Volgens deze filosofie leidt maya ons ertoe de materiële wereld en onze individuele identiteiten te zien als afzonderlijk en los van het goddelijke. Deze illusie wordt gezien als een obstakel voor het realiseren van de diepere eenheid van alles.

In het Westen wordt het ego doorgaans gezien als het bewuste, rationele deel van het zelf dat verantwoordelijk is voor identiteit en individualiteit. Een gezond ego wordt vaak geassocieerd met zelfrespect, zelfvertrouwen en de mogelijkheid om doelen na te streven. Bovendien kent onze samenleving veel competitie, waarbij het juist zaak is om je van anderen te onderscheiden.

In het hindoeïstische denken wordt het ego beschouwd als de bron van verlangen, gehechtheid en zelfzuchtige handelingen, die de ziel binden aan de cyclus van wedergeboorte (samsara) en lijden (dukkha). Het streven is om het ego te transcenderen, het idee van afgescheidenheid te overwinnen en een staat van spirituele eenheid (moksha) te bereiken.
Dit betekent niet dat individuele verschillen en scheidingen volledig verdwijnen. In plaats daarvan erkent het hindoeïsme dat er op het conventionele niveau individuele verschillen en afgescheiden identiteiten zijn. Het doel is echter om het diepere, spirituele begrip van eenheid te bereiken en te leven in harmonie met deze realisatie, terwijl men zich bewust blijft van de dualiteiten die inherent zijn aan de fysieke wereld.
In het hindoeïsme wordt deze eenheid vaak geïllustreerd met het gezegde "Tat Tvam Asi", wat betekent "Dat ben jij". Dit benadrukt de goddelijke aanwezigheid in elk individu en het idee dat de kern van elk wezen identiek is aan het goddelijke, ook al ervaren we onszelf vaak als afgescheiden. Het streven is om deze eenheid te realiseren door spirituele beoefening en zelfinzicht.

Wanneer mensen in India of Nepal "namasté" zeggen, voegen ze vaak een lichte buiging of het samenbrengen van de handpalmen voor de borstkas toe, vergelijkbaar met een gebedshouding. Deze gebaar symboliseert eerbied en erkenning van de spirituele aard van de ander. Het wordt niet alleen gebruikt als een begroeting, maar ook als een uiting van dankbaarheid en respect.
In bredere zin reflecteert "namasté" de notie van eenheid en verbondenheid. Het erkent het gemeenschappelijke spirituele element dat aanwezig wordt geacht in alle levende wezens.

Een persoonlijk en algemeen belang bij eenheid

Niemand is verplicht om eenheid te zien of een illusie te doorzien. Niemand is verplicht om liefde te voelen of een verbinding te veinzen. Wij mensen zijn wel allemaal gebonden aan dit ene ethische principe: onze vrijheid houdt op waar andermans vrijheid begint. Denk niet of-of, maar en-en. Net als bij het tonen van respect naar anderen verbinden we twee belangrijke zaken tegelijk: we tonen onze betrokkenheid en bewaken de grens waar vrijheid ophoudt. Bij respect maken we vrijheid en liefde tot een eenheid.

Voor mij is de oriëntatie op eenheid van belang in het kader van gelijke rechten tussen mens en dier op (geschikte) ruimte om vrij in te kunnen leven. Alle mensen onderling en alle dieren onderling en uiteraard mens en dier zijn allemaal individueel verschillend, maar op één punt zijn we een eenheid.
We zijn een eenheid in de zin dat mens en dier intrinsiek evenwaardig zijn in het recht op vrijheid.
Nu de aarde steeds meer gevuld wordt met mensen en de biodiversiteit achteruit loopt is het nog meer van belang om ons er van bewust worden dat we de ruimte moeten delen en de natuur moeten beschermen zodat elk levend wezen kan leven naar zijn of haar aard. Zeker in ons land zouden we wat landbouwgrond terug moeten geven aan de natuur en natuurgebieden moeten verbinden. Dan wordt versnipperde natuur een eenheid en kan het weer met recht vrije natuur genoemd worden.
Er zijn inmiddels minstens zeven keer zoveel dieren die leven in gevangenschap met het doel om hun melk of eieren of vlees te gebruiken. Die uitbuiting gaat ook nog eens samen met klimaatopwarming als gevolg van die productie en consumptie. Daardoor wordt de mogelijke ruimte om in te leven voor mens en dier nog kleiner en wordt de noodzaak om ons bewust te zijn wat ons bindt en tot een eenheid brengt nog groter.

Waarom bestaat onrecht als er een God is?

Het beeld van God dat veel mensen hebben is van iemand die er voor zorgt dat alles goed komt. Omdat niet alles goed gaat in het leven en iedereen weleens onrecht ervaart is het logisch dat mensen twijfelen of er eigenlijk wel een God is. En die twijfel wordt vervolgens gevoed door de observatie dat niemand kan bewijzen dat God bestaat en dat degenen die daarvoor gestudeerd hebben ook vaak niet duidelijk kunnen uitleggen hoe het nu met God zit.
In dit artikel wat inzichten die het begrijpelijk zouden kunnen maken waarom het toch logisch is dat er een God kan zijn en er onrecht bestaat. Voor degenen die zich moeite willen besparen: hier wordt niet de waarheid gepreekt of de indruk gewekt dat de schrijver de waarheid in pacht heeft. Wat doorlezen wel kan opleveren is een acceptatie dat bepaalde antwoorden niet anders kunnen worden geformuleerd.

God is transcendent en immanent

Wat wil dat zeggen? Letterlijk betekent het dat God de realiteit, uit te drukken in taal, overstijgt en blijvend is. Het betekent ook dat God niet sterfelijk is en ook niet de eigenschappen heeft van een levend wezen of je moet het antwoord accepteren dat God manifest (zichtbaar) is in alle levende wezens, mens, dier en plant. Deze vorm van zowel alom aanwezig als afwezig zijn, maakt dat God transcendent is en we het bestaan van God niet bewijzen of verwerpen kunnen. We kunnen hoogstens geloven. God is ongrijpbaar en tastbaar tegelijk. Het gaat figuurlijk ons begrip te boven. Het helpt om jezelf te realiseren dat wij mensen projecteren: we willen graag denken dat wat we zien echt is.

Je kunt met God communiceren, maar God laat zich niets gezeggen. Dat betekent dat de antwoorden mogelijk niet direct herkenbaar tot je komen.

God als schepper heeft geen haast

Weliswaar wordt in de Bijbel gesteld dat God de wereld in zes dagen heeft geschapen, maar deze bewering in deze vorm is niet in overeenstemming met wetenschappelijke inzichten over de evolutie. De oerknal was pakweg 14 miljard jaar geleden en sinds die tijd is er van alles geëvolueerd, maar de omstandigheden waren 10 miljard jaar ongunstig voor leven. Het leven op aarde bestaat pakweg 4 miljard jaar en van de menselijke soort wordt gezegd dat deze 200.000 jaar geleden is afgesplitst van een met een apen gemeenschappelijke voorouder. Er zijn dus vele generaties aan ons voorafgegaan die allemaal een klein stapje in ontwikkeling hebben (mee)gemaakt. Wij zijn nu in een vorm waarbij we veel tijd, energie en kennis hebben verworven om ons de vraag te stellen of de ontwikkeling een kwestie van toeval is of door God gestuurd. We hebben nog steeds niet het definitieve antwoord.

Wat zeggen gezaghebbende anderen?

Hoe sluit bovenstaande aan bij grote denkers uit het verleden? Een denker die zich ook bezig heeft gehouden met de vraag uit de titel was de Duitse filosoof Schelling (1775-1854). Schelling was studiegenoot van Hegel.
In het zomernummer 2022 van Filosofie Magazine schrijft Michel Dijkstra over hem.

Twee citaten over vrijheid die mij aanspreken.
Citaat 1.

Schellings holistische natuurfilosofie vormt het uitgangspunt van zijn denken over vrijheid. Hij heeft felle kritiek op zijn tijdgenoten, die dit begrip uitsluitend als keuzevrijheid invullen. Zo’n vrijheidsopvatting beperkt dit begrip tot de mens, terwijl Schelling in zijn natuurfilosofie voor elk ding in het universum, inclusief dieren, planten en levenloze zaken, ‘een vrij en bijzonder leven’ eist.
Tot zover het eerste citaat.

In deze opvatting van Schelling over vrijheid begint al een kiem van een boodschap op te duiken. Wanneer God in de schepping gezorgd heeft voor een vrij en bijzonder leven voor elk wezen dan hoort daar ook bij dat er roofdieren en prooidieren zijn in een soort balans. Het begint al op een vorm van onrecht te lijken dat het ene wezen een ander wezen doodt. Maar elk dier dat gezond en alert leeft komt meestal weg van ziektes en roofdier en kan leven in vrijheid voor zolang als het duurt. Vrijheid zou je een kwaliteit van het leven kunnen noemen die in de evolutie langzaam vorm heeft gekregen. En de vorm van vrijheid is voor elk levend wezen anders, ook binnen de mensheid. Iedereen koestert zijn vrijheid, maar wij mensen zijn ons weinig bewust dat we het dieren nauwelijks gunnen, hoogstens vanuit onverschilligheid.

De evolutie van vrijheid

Vrijheid zou je een kwaliteit kunnen noemen die gaandeweg de evolutie steeds meer vorm krijgt. Het is een kostbare, maar gratis meegekregen eigenschap, waarop elk levend wezen recht op heeft, zo zou je met Schelling kunnen zeggen.

Citaat 2.
Om iets over de menselijke vrijheid te zeggen, moet je volgens Schelling eerst proberen God te doorgronden. Dit omdat God alles mogelijk maakt. Hij overstijgt alle dingen, maar is tegelijkertijd de mogelijkheidsvoorwaarde voor alle dingen.
Schelling definieert het pantheïsme als het aanwezig zijn van God in alle dingen. Daarbij doemt er echter een groot filosofisch en theologisch probleem op, want God wordt traditioneel als ultiem goed omschreven. Hoe is het dan mogelijk dat Hij het kwaad in de wereld toestaat? Hiermee komen we in een tegenspraak terecht. Dit probleem, ook wel theodicee genoemd, is binnen Schellings denken extra prangend omdat hij God als noodzakelijke grond of het fundament van de werkelijkheid beschouwt. De conclusie moet dus wel zijn dat het kwaad noodzakelijkerwijs bestaat en dat God ook slecht is.
Schellings antwoord op de theodicee is subtiel. Hij vertrekt vanuit de gedachte dat niets kan bestaan zonder zijn tegendeel. Bijvoorbeeld: ‘Als het “nee” er niet was, zou het “ja” geen kracht hebben’. Dit gaat ook op voor goed en kwaad: zonder het kwade zou het goede krachteloos zijn. Vandaar dat je volgens Schelling zowel goed als kwaad in het vrijheidsbegrip moeten opnemen: de mens kan voor beide kiezen. Toch kun je God niet simpelweg ‘slecht’ noemen omdat Hij deze keuze voor de mens mogelijk maakt. Dat komt, stelt Schelling, door deze paradox: de natuur, waartoe ook de mens behoort, heeft een fundament dat tegelijkertijd in God ligt én onafhankelijk van Hem is.
Schellings oplossing voor deze paradox is dat de mens wel onafhankelijk van God moet zijn, omdat hij anders niet vrij is. Zo laat Schelling zien hoe de tegendelen ‘vrijheid’ en ‘noodzakelijkheid’ samen kunnen gaan. Concreet houdt zijn opvatting in dat God het licht van het goede aan de mens geeft, maar dat de mens door zijn egoïsme voor de duisternis van het kwaad kan kiezen. Op die manier ligt de oorsprong van het kwaad bij het schepsel en niet bij de Schepper.
Tot zover Michel Dijkstra.

Hoe aan te kijken tegen onrecht?

Terug naar de vraag uit de titel. We kunnen de vraag niet sluitend beantwoorden, maar het antwoord wel aanvoelen. Wanneer vrijheid vorm krijgt, krijgt ook onrecht een kans. Wij mensen vinden het lastig om voortdurend alert te zijn hoe het er met onze vrijheid voorstaat. We willen allemaal vrij zijn, maar graag op een comfortabele manier en we hopen dat de samenleving zo wordt ingericht dat onrecht zo veel mogelijk wordt voorkomen en zo niet, dat het snel wordt recht gezet. We willen niet afhankelijk zijn van een ongrijpbare God en vinden het lastig om zo te leven dat recht wordt gedaan aan zo mogelijk levensvormen die op aarde leven. We willen ons daar niet alsmaar mee bezighouden. Wat we kunnen doen is zelf ook een beetje te transcenderen en ons aan te sluiten bij dat wat immanent is: dat we allemaal evenwaardig zijn in ons recht op een vrij en natuurlijk leven. We kunnen vanuit dat inzicht weten hoe we moeten leven, hoe we de samenleving kunnen inrichten. We kunnen hetzelfde van anderen vragen of eisen, want het recht op vrijheid is wederkerig. Voor wie de logica van het belang van vrijheid inziet, is de vraag uit de titel niet meer van belang.

Bronnen

Filosofie Magazine zomernummer 2022. De mystieke vrijheidsdenker door Michiel Dijkstra p 46.

Filosoof Schelling over het wezen van vrijheid (bol.com).

De draaglijke lichtheid van het bestaan

De reeks van interviews in de Volkskrant door Fokko Obbema over de zin van het leven groeit. Inmiddels hebben een tiental belezen en nuchtere ervaringskundigen zinvolle antwoorden gegeven. Hun antwoorden zijn soms positief doorgetrokken naar een zinvol vervolg op een in aanvankelijk negatief antwoord: het leven heeft geen zin.

Een mens leeft als individu en als lid van een samenleving. Als individu kan je bepaalde keuzes maken, met name met wie je omgaat. Je kiest een beroep of bezigheid waarin je je lekker voelt en jezelf en je onafhankelijkheid kan onderhouden. Als lid van de samenleving kan je rekenen op bescherming in de vorm van rechten. Dat het leven, filosofisch gezien, geen objectief onder woorden te brengen zin heeft, lijkt voor een individu lastig, maar maakt het gemakkelijk om op groepsniveau elk lid gelijke rechten toe te kennen. Niemand kan immers betogen dat zijn leven meer waard is dan een ander. Hij kan hoogstens aanvoeren dat hij belangrijk werk verricht en daarom meer salaris verdient. En zo kan rechtsgelijkheid en op maat behandelen samengaan met oog voor individuele verschillen.
We kunnen in principe vrij kiezen op welke manier we ons leven zin geven.

We kunnen voortdurend schakelen tussen niveaus waarop we naar het leven kijken. Op het ene niveau zien we de nuance, de dualiteit, het aangaan en loslaten en op het andere niveau de grote lijnen, de eenheid en de continuïteit. We kunnen op en met beide niveaus tegelijk leven.
Sommige filosofen en wetenschappers wijzen op de omstandigheid dat het leven allereerst vraagt om voortgezet te worden. Een kind krijgen wordt je dan ook letterlijk en figuurlijk door de natuur bijna in de schoot geworpen. Je moet eerder je best doen om niet zwanger te raken dan wel. Zo zorgt het leven allereerst voor de eigen continuïteit. Elk ouderpaar zal er op gebrand zijn dat hun kind een beter leven zal hebben dan hij/zij zelf heeft gehad, dus de intentie om de kwaliteit van het leven te verhogen is er ook nog eens. Dat de praktijk weerbarstig is, doet daar niets aan af.
Wie betoogt dat het leven vooral liefde is, sterker nog: alleen maar liefde is, die heeft misschien wel gelijk maar nog niet zo’n sterke case. Wie wil er nu liefde wanneer dat ten koste gaat van vrijheid? We willen nog wel -jong en verliefd- geloven dat de verbinding met de ware bijna eeuwig zal duren en dat het zeker te doen is om samen een kind op te voeden of een groter gezin te stichten.

Wie begint aan de tweede helft van het leven en aankijkt tegen een leeg nest staat opnieuw voor de vraag "hoe en met wie ga ik verder?". Dat je in een nieuwe relatie geen kinderen meer krijgt, maakt de keuze toch anders. Dat kun je je maar beter bewust zijn, want het verruimt je mogelijkheden nogal.
Naar verluid zei antropologe Margaret Mead dat je voor iedere levensfase een andere partner zou moeten hebben. Anderen pleiten voor een automatische beëindiging van een verbinding na zeven jaar.
Af en toe eens stilstaan bij waarom je bij iemand bent.
  1. De oorspronkelijke aantrekkingskracht bestaat nog en het gaat redelijk en je besluit samen verder te gaan.
  2. Je wilt nu weer eens meer van het leven genieten vanuit vrijheid en besluit als alleengaande verder te gaan.
  3. Je wilt een verbinding nog eens overdoen met een ander en niet de fouten te maken die je in de eerste helft van je leven maakte.
  4. Je gaat niet meer voor de “eeuwig durende” relatie en gaat relaties aan zolang het meer (vrijheid) oplevert dan het kost.
  5. Net als met vriendschappen ga je niet-exclusieve relaties aan.
  6. Anders, nl……. (vrij in te vullen).
Wie in een relatie een goede balans houdt tussen vrijheid en liefde (wie geen machtsstrijd voert) komt het verst zonder conflicten. De focus van een verbinding ligt gaandeweg het leven steeds minder op het uiterlijk en meer op het innerlijk. Een open deur voor wie ouder wordt, maar niet vanzelfsprekend. Er zijn nu eenmaal partijen die er commercieel of politiek belang bij hebben om ons te doen geloven dat je zo jong bent als je je voelt.

Het zinloos zijn van het leven is alleen verteerbaar wanneer de liefde, de vrijheid en kwaliteit kunnen worden ervaren. Je probeert zo gezond mogelijk te leven, zo integer mogelijk in het leven te staan en je netwerk te onderhouden en zo nog lang van het leven te mogen genieten.
Zo simpel kan het leven zijn, maar het voelt van tijd tot tijd bijna ondraaglijk licht. Wie gehecht is aan blijvende, positieve ervaringen, lijdt frequent verlies.

Wie vroeg ontdekt dat een positief gevoel van bijvoorbeeld geluk niet lang duurt en dat de duur niet afhankelijk is van factoren buiten jezelf, die kan na het opruimen en ontlopen van blokkades, die geluk in de weg staan, met een beetje geduld een lang en gelukkig leven leiden.

Het leven is zo vriendelijk om niet toe te staan dat al je dromen in vervulling gaan.
(uit Mooji: Adem van het absolute).
De mens en zijn verhaal over een zinvol leven (bol.com).

Wijsheden en dooddoeners

Een aforisme is een korte, bondige uitspraak, vaak niet meer dan een regel lang. Aforismen zijn vaak grappig, paradoxaal en/of absurd of bevatten een boodschap van wijsheid.
Een voorbeeld is "liefde verdrijft de tijd en tijd verdrijft de liefde".
Op mijn persoonlijke site nog wat voorbeelden.
De volgende zinnetjes zijn geen goede voorbeelden van een aforisme, ze zijn daarvoor wat te algemeen en missen humor, maar zijn de aanleiding van dit artikeltje.
“We zijn allemaal één”,
“Alles is liefde”,
“Alles gebeurt zoals het gebeurt en het is goed zo”,
“Alles hangt met alles samen”.
In deze voorbeelden lijkt een aforisme verdomd veel op een dooddoener. Het te kort door de bocht pogen om de menselijke conditie of het leven te beschrijven slaat (een gesprek) dood.

In de parabel van het net van de Indra wordt de mensheid verbeeld door een net(werk) met op de knooppunten blinkende juwelen, waarbij in elk afzonderlijk juweel alle andere juwelen worden weerspiegeld. Til je het net op, dan gaan alle juwelen mee omhoog, de dichtbij zijnde meer dan de verder gelegen juwelen. Indra's Net benadrukt het idee dat alle dingen in het universum met elkaar verbonden zijn, en dat de acties en keuzes van één individu een invloed kunnen hebben op alle andere individuen en het geheel. Het symboliseert een holistisch begrip van de werkelijkheid, waarin het concept van afgescheidenheid wordt overstegen.
In dit beeld zitten drie niveaus verwoord: het individu, de samenhang en het geheel.

De een probeert de werkelijkheid te benaderen via het woord, de ander via het beeld, sommigen met beide. Niemand kan garanderen dat het lukt om de boodschap over te brengen. Het is de gelukkige keerzijde van de paradox van vrijheid. We zijn vrij omdat niemand de waarheid in pacht heeft en kan opleggen aan een ander.

In het Taoïsme wordt niet gezegd dat  we allemaal één zijn, maar wordt dit beeld benaderd vanaf de andere kant: we zijn niet twee. In Sanskriet “A-dvaita”, “niet-twee”.
Door dingen tegen elkaar af te zetten, bijvoorbeeld -voorgrond en achtergrond- of -zwart en wit- en in het Taoïsme met -yin en yang- kunnen we de realiteit leren kennen. Maar willen we het geheel van de realiteit leren kennen dan moeten we dat geheel veronderstellen achter de verschijnselen zonder daarvoor het sluitende bewijs te eisen of te verwachten. Deze manier van omgaan met de eenheid van wezenlijke verschijnselen heet non-dualiteit en de methodiek is “doen door niet te doen” (wu wei).
Op dit blog vele voorbeelden van de uitwerking van deze manier van in de wereld staan. Ook een andere manier van aankijken tegen dooddoeners kan helpen al dansend te communiceren en zo te zien wat er bedoeld wordt dat “alles gebeurt zoals het gebeurt en het zo goed is”.

Bij deze korte tekst wil ik het laten. Op deze blogs worden deze zienswijze in vele artikelen uitgewerkt. Wie verder wil lezen hoeft alleen te klikken op de labels onderaan of op de links in de tekst.

Via evenwaardigheid naar leefbare eenheid

Wie van mening is dat alles met alles samenhangt en dat we allemaal één zijn, heeft vaak het gelijk aan zijn kant, maar zal er nooit in slagen te bewijzen dat het zo is.
In een millennia oude Hindoeïstische filosofie wordt daarom uitgegaan van een veel werkbaarder standpunt namelijk dat alles niet twee is (A-dvaita). Dat lijkt flauw, zwak en zweverig  maar brengt beweging in starre dogma’s.
Ook in het christendom is een soortgelijke benadering: de via negativa. Die manier van redeneren wordt toegepast op het wel of niet bestaan van God of de ultieme waarheid. Niemand weet precies hoe het zit, maar door uitgebreid te doordenken hoe het niet zit wordt stapje voor stapje duidelijk hoe het zou kunnen zijn.

In de eveneens duizenden jaren oude Chinese filosofie wordt mensen voorgehouden om te handelen vanuit het wei wu wei principe: "handelen zonder ergens naar te streven" of "doen door niet te doen". Niet te verwarren met doen door niets te doen, wat een luie en inconsistente levensstijl oplevert. Niet doen, oftewel laten is even belangrijk als (evenwaardig aan) doen. Wijsheid is weten wanneer te kiezen voor doen en wanneer voor niet doen.
We kunnen zien, spreken en afwegen doordat we zaken afzetten tegen elkaar (dualisme). Het maakt dat we beslissingen kunnen nemen. Via een dialoog kunnen we tot eenheid komen, telkens weer.
Om te kunnen onderscheiden (discrimineren in positieve zin) hebben we onze zintuigen ontwikkeld. Het was in vroeger tijden van levensbelang om snel in te kunnen schatten of iets van buiten een kans of een bedreiging opleverde. Eten of gegeten worden, dat was de vraag lang voordat Shakespeare bestaansvragen formuleerde als “to be or not to be, that is the question”.

Het leven wordt gekenmerkt door (herhaalde) beweging. Panta rhei (alles stroomt). Bij ademhaling horen de bewegingen in- en uitademen bij elkaar. Inspannen en ontspannen op regelmatige basis voorkomt stress en houdt ons gezond. Geen van beide is belangrijker dan de ander. Wel is er verschil in status, maar verlies de balans niet uit het oog.
Ook in de liefde houden we het langst vol wanneer we niet letterlijk streven naar eeuwigdurende eenheid. De afwisselende beweging van verbinden en loslaten levert een stabiele relatie op, die lang kan duren wanneer we die onderhouden vanuit een streven naar evenwaardigheid.
Mensen worden geboren met verschillende eigenschappen. Dat maakt diversiteit en dat er iets valt te kiezen. Wanneer iedereen gelijk zou zijn, is er geen vrijheid en als iedereen vrij is is er geen gelijkheid. Er hoeft dus niet gestreefd te worden naar letterlijke gelijkheid of herstel daarvan, er kan beter direct en altijd geleefd worden vanuit evenwaardigheid.

Beleef je bestaan als eenheid

Wanneer ons bewustzijn eeuwig en eindeloos is, is er niets wat we niet zijn. Wie gezond is, voelt zich heel. Het is dan gemakkelijk om van jezelf te houden. Wie zichzelf goed kent en accepteert, herkent ook zichzelf in de ander. Het is dan een kleine stap om je één en heel met die ander te voelen of zelfs met alles wat leeft. Hoe gaat dat proces van zelfrealisatie? Word je er wijzer van door je één te (willen) voelen met een ander? Kun je je overgeven en je wil laten afhangen van een groter geheel?

Beren Hanson (pseudoniem 1945-2020) schreef een trilogie waarvan het eerste deel getiteld is De mystiek van Direct Healing, beleef je bestaan als eenheid. Realiseer je liefde in jezelf. Het tweede deel heeft als titel Realiseer je liefde in de ander en het derde deel (beschikbaar 03-03-2023) heeft de titel Realiseer je heelheid met elkaar. Die latere delen zijn al geschreven, vandaar dat de hoofdstukken daaruit ook al vermeld staan in het eerste deel.
Het moge duidelijk zijn dat de trilogie gaat over eenheid, heelheid, liefde en vriendschap (philia: samenleven met verwanten en vrienden). Uit de geschiedenis van de mensheid en uit vele culturen worden daarvan voorbeelden genoemd (zie schema).

Vraag aan Beren.
Uit welke culturen zijn er in het boek voorbeelden van het denken in eenheid verwerkt?

Een belangrijke rol speelt het Hindoeïsme. Die kent de drie guna’s: tamas, rajas, sattva. In hun kijk op het bovennatuurlijke en het hogere Zelf onderscheiden zij Brahman en Atman. Uit de Chinese filosofie haal ik het Taoïsme aan met Yin en Yang en wei wu wei, handelen door niet te handelen. Uit Japan komt Zen. Uit Tibet Tantra. Uit Afrika Ubuntu. De term gnosis komt uit hermetisme, de gnostiek en het manicheïsme. De Aboriginals kennen de droomtijd en in Mexico kent men Teotihuacán, de stad ‘waar mensen goden worden’. Voor hen bestaan er twee werkelijkheden, de alledaagse werkelijkheid (Tonal) en de niet-alledaagse werkelijkheid (Nagual).
Tot zover zijn antwoord.

Het uitklapbare schema
Spiritueel bewustzijn draait om voortdurende overgave aan iets hogers. Aan wat precies, dat kan en wil Beren Hanson niet aanduiden ("neti neti", "niet dit, niet dat"). Iets een naam geven verstoort de werkelijkheid van het één geheel vormen met alles. Hij gebruikt alle namen en aanduidingen die in de diverse culturen voor het ervaren van eenheid worden gebruikt en plaatst ze aan het eind van het boek in een uitklapbaar schema, zodat de lezer al lezend overzicht kan houden op de parallellen.
De eerste stap naar spiritueel bewustzijn is voor Hanson een ondubbelzinnig, direct en zuiver beroep op de innerlijke Ontstaansbron in je bewustzijn; in het christendom De Vader of God genoemd.

Een citaat.
Als je deze ‘instantie’ liever een andere naam geeft, dan kan dat natuurlijk net zo goed. ‘Het beestje’ moet nu eenmaal een naam hebben om er met elkaar over te kunnen spreken. Je kunt je meditaties, gebeden, affirmaties of mantra’s ook richten: aan Allah, of aan ‘Het Bestaan waar jij als individu één mee bent’. Maar ook aan Het Hogere Zelf, de Macrokosmos, De Grote Geest; waar jij als je lager zelf, microkosmos of kleine mensengeest rechtstreeks toegang toe hebt, omdat je daar nu eenmaal één mee bent. Je maakt er dus niet zozeer onlosmakelijk deel vanuit, maar je bent er volledig één mee; je bent het helemaal zèlf.

Je bent zèlf dit bestaansaspect wat alles in zich bevat (immanent) en tegelijkertijd alles te bóven gaat (transcendent). Je bent als mens geen verzameling niet met elkaar verbonden, beperkte functies, maar een organisme en dat laatste gaat ver boven al die afzonderlijke functies uit. Het kwantificerende van de verzamelingenleer gaat hier niet op. Immers: het geheel is oneindig veel méér dan de som der delen. Hoe dat kan, is in onze vooral kwantitatief denkende cultuur, meestal volstrekt onbegrijpelijk. Maar het móét logisch wel zo zijn, want als jij als druppel ‘oceáánwater’ bent, dan omvat je ‘de kwaliteit oceaan’ óók in jezelf. Immers: zonder die oceaan ontbreekt je bestaansrecht en bestaanswijze als oceaanwater. Het kan niet anders zijn, dan dat dat kwantitatieve, kwalitatief gezien, de beperking overstijgt, omdat je nu eenmaal beide, noodzákelijk, zowel kwantiteit als kwaliteit, bènt.
Tot zover dit citaat.

Nog een citaat.
Met je bewustzijn van liefde, blijf je je hele leven bezig. Het doet er niets toe hoe ver je er van nature al in gevorderd was, want je kunt er altijd verder in komen. Het materiaal is altijd voorhanden: je bènt namelijk zelf die eenheid in liefde; feitelijk. Je kunt wat dat betreft altijd door je bewustzijn meer meesterschap over jezelf verwerven. Dan gaat het niet om ‘controle uitoefenen’, maar om Meester ZIJN. “Door je heen je natuur De Meester te laten zijn”, (ofwel zelfrealisatie, want dat is m.i. hetzelfde).
Het is echter maar heel soms, of slechts betrekkelijk korte periodes dat de ontwikkeling van deze praktische discipline van De Liefde ook op een prozaïsche manier verloopt, zeker zoals ik hier de indrukwekkende resultaten ervan beschrijf. Zodra je over de extatische top van je ervaring heen bent (peak-experience), is het namelijk vooral een kwestie van volhouden, van héél hard werken en vaak ook van puur ‘àfzien’, om in het jargon van de wielersport te spreken. Zolang je nog niet weet hoe ‘overgave’ in elkaar zit, is een vaak bijna mechanische inspanning noodzakelijk om steeds weer opnieuw bij Je Liefde uit te komen.
Tot zover dit citaat. Lees ook: "De drie boeken van Beren Hanson (bol.com)".

Blinde ambitie of de kracht om onzichtbaar te zijn?

Kun je te veel ambitie hebben?

Komen we wel in beweging wanneer ergens geen eer aan is te halen?
De drive naar eer en erkenning wordt Thymos genoemd.

Thymos kent een lange geschiedenis.

Wikipedia.
Thymos (of thumos) is een Oud-Grieks begrip met uiteenlopende betekenissen. Het kan staan voor geestrijkheid, maar kan ook associëren met adem en bloed, een benaming zijn voor de menselijke behoefte aan erkenning of staan voor trots.
In het werk van Homeros wordt thymos als iets gebruikt om emoties, verlangens of andere aandrang onder controle te krijgen. Het was een permanent bezit van de mens waar zijn gedachten en gevoelens aan toe behoorden. Indien een Homerische held onder emotionele stress kwam te staan schakelde hij de hulp in van de thymos.
De Griekse filosoof Plato beschouwde thymos als een onderdeel van de menselijke psyche, naast logos en eros.

Auteur Peter Venmans. “Thymos” staat voor de aangeboren hunkering naar erkenning, het diepe verlangen om in een eerlijke strijd anderen en onszelf te overwinnen, de woede om het aangebrachte onrecht, het besef van ernst, het eergevoel, de winnaarsmentaliteit van de sportman, kortom, alles wat ons tegenhoudt te berusten in een comfortabel “zijn”.
Peter Venmans. Het derde deel van de ziel, over thymos (bol.com). Tot zover Wikipedia.
Onze cultuur is door en door utilitair en pragmatisch: gericht op nuttigheid en op het oplossen van problemen. Tegelijk voelen we ons ook wel eens onbehaaglijk bij de neveneffecten van een doorgedreven nutsdenken. Een rationele aanpak van problemen leidt niet altijd tot een beter leven en kan zelfs dat in gevaar brengen wat ons het meest dierbaar is. We hebben het sterke vermoeden dat wat werkelijk van waarde is, niet in termen van nut valt uit te drukken. Maar wat vormt nu eigenlijk het probleem van het probleemoplossende denken? Wat is de zin van nut? Over de zin van nut, een filosofisch essay. (Ebook bol.com).
Thymos is de drive om actie en reactie te overstijgen en kwaliteit te leveren. Het is een soort Trias politica waarbij alle drie machten elkaar in evenwicht houden, maar ook leiden tot transcendentie. De rede bedenkt, het gevoel oordeelt en de thymos voert uit. Hopelijk is het geen voer voor een opgeblazen ego, want dan blokkeert het verbinding met anderen.

Suzanne van den Eynden interviewt in Filosofie Magazine van januari 2015 auteur Joep Dohmen. ‘Het probleem is dat ambities voor een groot deel maatschappelijk worden gestuurd. Vandaag de dag geldt als een van de belangrijkste ambities de wens om gezien te worden, om iets te lijken. Dit komt voort uit de angst om een loser te zijn, oftewel om niet zichtbaar te zijn. Als je niet overal je sporen nalaat, als je niet voortdurend op de sociale media laat zien wat je doet, ben je tegenwoordig niemand. Ik zou het willen omkeren: je bent juist iemand wanneer je niet waargenomen wordt.

We moeten de angst voor anonimiteit overwinnen om onze ware ambities te kunnen identificeren.

Dohmen stelt dat onze persoonlijke ambitie ingebed moet worden in sociale ambitie, zoals het streven naar een betrokken samenleving. ‘Het ongebreidelde willen van onze cultuur is een gevaarlijke analogie van de kapitalistische economie die alleen winst maken als ambitie heeft. We moeten dat blinde willen drastisch inperken. Als het gaat om ambitie, pleit ik voor anonimiteit, onzichtbaarheid en bescheidenheid. Zodat mensen de kans krijgen vanuit hun eigen verantwoordelijkheid ambitieus te zijn – en ook te oefenen in het niet willen.
Tot zover anderen.

Onzichtbaar durven zijn, soms iets niet doen en laten in plaats van doen, is een teken van kracht.
Het is een vorm van bewust zijn om het ego te laten functioneren, maar ook te beteugelen, zodat ruimte ontstaat voor uitwisseling met anderen.
In de verbinding stroomt energie en liefde en krijgt vrijheid een bedding, vorm en betekenis.

Boeken van Joep Dohmen op bol.com.

Dus ik ben mijn gedachten niet

In de eerste aflevering van Dus ik ben op 11 januari staat Stine Jensen stil bij haar gedachten. Als filosoof is denken de basis van je bestaan. De laatste tijd dringt zich bij haar de vraag op: wat blijft er van mij over zonder mijn gedachten? Bén ik mijn denken? In haar zoektocht naar een antwoord stuit Stine op ‘Non-dualisme’. Aan de hand van het non-dualisme verkent ze de randen van de klassieke filosofie en maakt een reis langs satsangs, yoga-goeroes, spirituele coaches en een boeddhistisch filosoof.
Een kenmerk van het non-dualisme is het inzicht dat alles één is. Je bent niet je gedachten, maar datgene waarin de gedachten verschijnen en verdwijnen.
Het valt Stine niet licht om dit inzicht te ontvangen van Lisa Cairns, wiens wijsheid moeilijk valt te rijmen met haar jeugdigheid. Wijsheid kent helaas of gelukkig geen leeftijd of verschijningsvorm.

Tijdens haar reis gaat ze op bezoek bij levenscoach Jeanette ter Haar om hier meer te leren over het non-dualisme en om haar nieuwe inzichten te leren toepassen.
Ook hier valt het Stine zwaar om gewoon de aanwijzingen van de levenscoach letterlijk ten uitvoer te brengen. Ze doet het toch en heeft een verrassend openhartige ontmoeting.

Ten slotte maakt Stine een spirituele reis terwijl ze met behulp van de hallucinogene drugs ayahuasca probeert haar gedachten volledig los te laten.
Dat is natuurlijk een heftige ervaring die Stine niet graag op camera laat vastleggen. Ze concludeert dat het een geestverruimende ervaring is die haar het inzicht geeft dat haar identiteit niet samenvalt met haar gedachten.

Een partijtje Vrijheid

In Een partijtje Vrijheid buigt Tegenlicht zich met dwarse denkers als de Duitse filosoof en historicus Peter Sloterdijk en de Amerikaanse letterkundige Stanley Fish over het begrip vrijheid. Wat is de definitie, hoe vrij zijn we werkelijk, zijn er beperkingen aan vrijheid van meningsuiting? En hoe geconditioneerd zijn we als we ons vrij voelen? In Tegenlicht een zoektocht uit 2009 naar de vrijheid.

In het filmpje de voetballende filosofen door Monty Python, Peter Sloterdijk en Stanley Fish over positieve en negatieve vrijheid (Isaiah Berlin) en Rob Wijnberg over vrijheid als paradox.

Bestaat er zoiets als het recht om niet beledigd te worden? Zou zoiets dan als oncontroleerbaar machtsmiddel worden ingezet?

Fish citeert ook Hobbes. Wikipedia: "Hobbes meende dat mensen uit zelfbehoud bereid zijn om af te zien van het recht op gebruik van geweld, mits de anderen dit ook doen. Vrede en veiligheid worden daardoor gewaarborgd. Dit wordt ook wel het 'prisoner's dilemma' genoemd. Het is een dilemma waar mensen in eerste instantie hun eigen 'zelfbehoud' ondergraven door puur op egoïstische gronden te handelen. Zij kunnen pas ontsnappen aan 'zelf-destructie' door samen te werken en bepaalde vrijheden op te geven. De enige manier waarop mensen gelijktijdig afstand kunnen doen van geweldsmiddelen is door deze, door middel van een sociaal contract, over te dragen aan een superieure macht".

Kwantumtheorie en tautologie

De kwantumtheorie bevat veel onzekerheid. Die onzekerheid wordt door "zieners" gebruikt om verstrekkende conclusies te trekken op basis van overeenkomsten die men ziet bij menselijke ambities om zich te ontwikkelen tot hogere niveaus. In dit artikel een kritische kijk op dit gebruik van "gedachtesprongen".

Op Wikipedia wordt de theorie van de kwantummechanica uitgelegd. Van deze tekst wat bewerkte citaten (met cursief een kleine toevoeging, een filmpje en weglatingen) om de hoofdlijn te kunnen volgen.

In de kwantumtheorie wordt de werkelijkheid op een fundamenteel andere manier benaderd dan in de klassieke natuurkunde, waarin ervan wordt uitgegaan dat er een waarnemer-onafhankelijke werkelijkheid is en natuurkundige grootheden continue variabelen zijn, die in elke gewenste combinatie gemeten kunnen worden.
In de kwantumtheorie variëren natuurkundige grootheden stapsgewijs (discontinu met 1 kwantum tegelijk) en is er geen waarnemer-onafhankelijke werkelijkheid. Door dit tweede fundamentele verschil met de klassieke natuurkunde is het principieel uitgesloten om het effect van de waarneming uit te schakelen: de keuze die de waarnemer maakt bij het opzetten van zijn experiment bepaalt in belangrijke mate de uitkomst daarvan.
De beschrijving van systemen door middel van een golffunctie betekent dat deeltjes zich, afhankelijk van de manier waarop ze worden waargenomen, soms als een deeltje in klassieke zin, maar soms als een golfverschijnsel gedragen. Zo kunnen bijvoorbeeld elektronenbundels, net als lichtbundels, brekingsverschijnselen en interferentie (versterking of uitdoving) en diffractie vertonen.
In deze video wordt dit uitgelegd.
Een ander opmerkelijk feit in de kwantummechanica is dat fysische grootheden van een systeem in sommige combinaties niet tegelijkertijd met willekeurige nauwkeurigheid bekend kunnen zijn. De belangrijkste voorbeelden hiervan zijn plaats en snelheid, en tijd en energie. Dit feit staat bekend als de onzekerheidsrelatie van Heisenberg.
Volgens een bepaalde zienswijze binnen de kwantummechanica bestaan ten gevolge van het onzekerheidsprincipe deeltjes niet eens totdat er een waarneming plaatsvindt. Schrödinger was door deze zienswijze dermate ontstemd dat hij het beroemde voorbeeld van de kat beschreef, die door dit effect tegelijkertijd zowel dood als levend was. Schrödinger hoopte met dit onmogelijke voorbeeld te laten zien dat deze filosofie belachelijk was en dat men dit denkbeeld maar snel moest laten vallen. Tot zijn verdriet is bijna het tegenovergestelde gebeurd en is Schrödingers kat een geheel eigen leven gaan leiden.
Tot zover Wikipedia.

Belangrijk onderdeel in deze tekst is dat er voor de waarnemer bij licht tijdens metingen verschil is in gedrag. Dat wil niet zeggen dat dit ook betekent dat in werkelijkheid licht van aard verandert en soms een deeltje is en soms een golf is. Deze “wilde” conclusie doet denken aan het psychologische verschijnsel dat mensen wanneer zij het gedrag van anderen zien er conclusies aan verbinden over hoe de “kwaliteit” van die mensen is. Een arts die euthanasie “pleegt”, pleegt in de ogen van de een een moord en van de ander een medemenselijke daad. De waarnemer ziet wat hij wil zien.

Het is de waarnemer die indirect invloed uitoefent via de waarneming die hij kiest. Kiest hij een andere manier van waarnemen dan bestaat de kans dat hij een andere conclusie trekt.
De menselijke waarneming is op het gebied van de allerkleinste bekende deeltjes niet in staat om te kijken zoals we in ons dagelijkse leven om ons heen kijken. We zien bijvoorbeeld maar een deel van de uitgezonden frequenties van lichtgolven. Zelfs het gebruik van instrumenten helpt ons daarbij niet om te kunnen stellen dat we een transformatie kunnen doen die recht doet aan de (zichtbare) werkelijkheid van het elektron.

De beste manier om valkuilen in de waarneming te voorkomen is zelfkennis en het zo lang mogelijk uitstellen van oordelen.

De filosofische vraag of een gebeurtenis wel plaatsvindt wanneer er geen waarnemer is, is een onzinnige vraag. Het zijn slechts taalspelletjes.

Voor sommigen is materie het resultaat van interferentie van golven en energie. Daarmee zouden alle waarneembare verschijnselen verklaard kunnen worden als gedragingen van (elektromagnetische) golven van licht. So far so good, maar vervolgens worden met reuzenstappen gigantische conclusies getrokken.
Een voorbeeld.
“Omdat het brandpunt van deze golven zelfreferentieel is, schept het zelfbewustzijn. Ieder atoom in het universum is bij gevolg zelfbewust en het universum als geheel is derhalve één bewust wezen: het universele bewustzijn, God is alles wat er bestaat, het is alom aanwezig, en almachtig. Hij is zich bewust van alle dingen die gaande zijn in het universum omdat hij het universele bewustzijn zelf is”.

Ook dit zijn tautologische taalspelletjes. Een tautologie is een uitdrukking die hetzelfde zegt met verschillende woorden, zonder dat er nieuwe informatie wordt toegevoegd.

Wat wel zinnig is te doen met onzekerheidsrelaties is het te gebruiken bij het en-en denken. Twee of meer interpretaties van een gebeurtenis kunnen tegelijkertijd waar zijn. Daarbij is het gegeven dat de ene interpretatie meer waarschijnlijkheid heeft dan de andere niet een rechtvaardiging om de meest waarschijnlijke interpretatie tot absolute waarheid te verheffen.

De ziel is waar zij liefheeft

De taal weerspiegelt de ziel

April 2012 was de maand van de filosofie met als thema ‘de ziel’.
Het bestaan van een (on)sterfelijke ziel is ongewis, het boeddhisme bijvoorbeeld gelooft er niet in.

De ziel heeft zich zeker in onze taal genesteld. Seneca zei al "De taal weerspiegelt de ziel".

  • de ogen zijn de spiegels der ziel
  • door de ziel gaan
  • op zijn ziel trappen
  • jouw ziel blootleggen
  • een goed geloof en een kurken ziel dan drijft men de zee over
  • hoe hoger het hart, hoe lager de ziel
  • hoe meer zielen, hoe meer vreugd
  • met hart en ziel
  • met zijn ziel onder de arm lopen
  • zielenroerselen
  • moederziel alleen
  • ter ziele zijn
  • God hebbe zijn ziel
  • zielsverwanten: twee zielen, één gedachte
  • zijn ziel en zaligheid verkopen
  • zijn ziel in lijdzaamheid bezitten

In geen van deze uitdrukkingen wordt de aard van de ziel duidelijker, terwijl het woord ziel juist dan gebruikt wordt om de kern van de zaak aan te duiden. Maar het wordt ook gebruikt als een verlegenheidsaanduiding, bijvoorbeeld "zielig" of juist "zielsgelukkig".

Leven vanuit het hart

Zo is het begrip "ziel" met "het zelf", "leven uit het hart" en "ware liefde" iets wat ongrijpbaar is. Sommige mensen interpreteren "leven vanuit je hart" als het volgen van je intuïtie, het vinden van wat je passie is en het nemen van beslissingen die in lijn zijn met je waarden en verlangens. Dit kan betekenen dat je je niet laat beïnvloeden door de mening van anderen en dat je trouw blijft aan jezelf en je innerlijke stem.

Andere mensen kunnen "leven vanuit je hart" zien als het hebben van een hart dat openstaat voor compassie, vriendelijkheid en mededogen voor jezelf en anderen. Dit kan betekenen dat je empathisch bent en begripvol naar anderen toe, zonder oordeel of veroordeling.

Waar ontspringt de bron van wijsheid?

Het is echter belangrijk om te onthouden dat het hart niet de enige bron van wijsheid is. Het kan nuttig zijn om ook je verstand te gebruiken bij het nemen van beslissingen en het nemen van acties die in lijn zijn met je doelen en verantwoordelijkheden.
We moeten niet de vergissing maken dat we de weerspiegeling van deze begrippen in onze taal verwisselen met de oorsprong (zie ook de allegorie van de grot bij Plato). We kunnen net als met een spiegel wel wat over onszelf te weten komen door iets te doen (communiceren) en mee te kijken in de spiegel (luisteren).
Wie kijkt naar iets in de spiegel om te grijpen, grijpt mis. Wie open (leeg, zonder oordeel) kijkt om te ervaren, komt verder.
Dat wat er werkelijk toe doet, laat zich niet afdwingen.

De kwaliteit van de ziel

De ziel worden de volgende 12 kwaliteiten toegedacht.

  1. Liefde - deze kwaliteit staat voor onvoorwaardelijke acceptatie en genegenheid voor jezelf en anderen. 
  2. Vreugde - deze kwaliteit staat voor een innerlijke staat van geluk en tevredenheid. 
  3. Vrede - deze kwaliteit staat voor een innerlijke staat van rust en kalmte, zelfs te midden van chaos. 
  4. Geduld - deze kwaliteit staat voor het vermogen om te wachten en te volharden zonder gefrustreerd of boos te worden. 
  5. Vriendelijkheid - deze kwaliteit staat voor vriendelijk en attent zijn naar jezelf en anderen. 
  6. Goedheid - deze kwaliteit staat voor het doen van het goede, zelfs als het niet direct in je eigen belang is. 
  7. Geloof - deze kwaliteit staat voor vertrouwen hebben in jezelf, anderen en het universum. 
  8. Zachtaardigheid - deze kwaliteit staat voor het vermogen om zorgzaam en medelevend te zijn naar jezelf en anderen. 
  9. Zelfbeheersing - deze kwaliteit staat voor het vermogen om je emoties en impulsen te beheersen. 
  10. Bescheidenheid - deze kwaliteit staat voor een bescheiden houding en het vermogen om te waarderen wat je hebt zonder arrogant te zijn. 
  11. Wijsheid - deze kwaliteit staat voor een diepgaand begrip van jezelf en het universum. 
  12. Moed - deze kwaliteit staat voor het vermogen om angst te overwinnen en risico's te nemen voor het goede. 

Deze kwaliteiten worden "zielskwaliteiten" genoemd omdat ze verband houden met het innerlijke wezen van een persoon, ofwel de ziel. Deze kwaliteiten worden vaak geassocieerd met spirituele ontwikkeling, omdat ze kunnen bijdragen aan een diepere verbinding met jezelf en anderen, en aan een gevoel van vervulling en betekenis in het leven. Ze worden beschouwd als belangrijke deugden die kunnen helpen bij het ontwikkelen van persoonlijke integriteit en morele verantwoordelijkheid

Waar is de ziel niet?

In Volzin nr 7 een interview met cultuurfilosoof Gerard Visser.
Het betoog van Visser’s boek over de ziel (Niets cadeau) gaat uit van de hypothese dat de ziel in de Europese filosofie is gestorven aan de illusie van haar kenbaarheid. De auteur gaat vervolgens na hoe in de moderne levensfilosofische en fenomenologische bezinning op het vraagstuk van de individualiteit een spirituele voeling met de ziel terugkeert, die is gebaseerd op de ervaring van haar ondoorgrondelijkheid.
Er valt over de ziel door Visser niet zo veel te zeggen, maar des te meer over de fenomenen die er mee samenhangen als de dood, het zelf, het geweten en Dasein.
Met behulp van Meister Eckhart en dichteres Szymborska (schrijfster van het gedicht Niets cadeau komt Visser tot de conclusie, dat we niet zonder het zielbegrip kunnen. Want de ziel “heeft ons nodig, om haar liefde ('amor in caritas') mede te delen”.
Hij citeert filosoof Schelling. “De ziel is niet waar zij is, maar waar zij liefheeft”.
Terzijde.
De Soefi's zien de ziel als de plek waar God zich toont en mede in het licht dat God liefde is, wordt door het geloof in het hogere het vermogen bevrijd om lief te hebben. Het is het beeld van vorm krijgen terwijl de vormgever onzichtbaar blijft.

Open staan voor de ziel

Visser’s laatste boek over Nietzsche begint met de volgende zin.
Een filosofische weg werkt meestal toe naar het onuitsprekelijke, in zekere zin naar dat waar geen woorden meer voor zijn.
Gerard Visser ziet de ziel als ‘resonantieruimte’ of ’open midden’ als iets ontvankelijks dat de opdracht heeft dit midden te behoeden voor bezetting door bijvoorbeeld de wetenschapper. Een bekend voorbeeld is Dick Swaab, die het bestaan van een vrije wil ontkent en alle verschijnselen, die daarmee (en met de ziel) samenhangen, verklaart als illusionaire bijproducten van hersenactiviteit.

God en de ziel zijn uiteindelijk ondoorgrondelijke, maar gelukkig wel ervaarbare fenomenen. Het vraagt om opheffing van blokkades, onbevooroordeeld voorbereid zijn en open staan, kortom om er voor te zorgen dat er niets in de weg staat.




Deugden en hoofdzonden

Een hoofdzonde is een essentiële zwakte oftewel een ontbrekende deugd. Volgens de katholieke kerk liggen deze aan de basis van vele andere "zonden". Je hoeft niet gelovig te zijn om eens na te denken over de krachten die spelen bij de zwaktes en de poging om daarin een balans te vinden. Er zitten nu eenmaal aantrekkelijke kanten aan deze zwaktes.

Een voorbeeld van een deugd is wijsheid. Wijsheden liggen vaak neergelegd in spreekwoorden.

Guus Martens schrijft over praktische levensvragen. In dit blog twee voorbeelden van zijn boeken over de wijsheid in spreekwoorden en over de zeven hoofdzonden.

Wat Jantje is, zal Jan worden. Zo maar een spreekwoord uit de rijkdom van talloze spreekwoorden die door de eeuwen heen zijn ontstaan. Een spreekwoord is de neerslag van wijsheid. Een wijsheid die zich heeft gekristalliseerd in een kernachtige uitspraak, die je niet alleen makkelijk vasthoudt, maar je ook aan het denken zet. Zo laat de titel van dit boekje zien, dat je in de loop van het leven verandert, maar toch dezelfde blijft.
In onze hectische tijd is er veel behoefte aan bezinning. En bezinning leidt hopelijk tot wijsheid. Door je bezig te houden met de betekenis van spreekwoorden kun je op een eenvoudige manier de wijsheid binnengeleid worden.
In dit boekje zijn spreekwoorden verzameld die je de mogelijkheid geven om over alledaagse situaties en levenservaringen na te denken en zo tot meer zelfkennis en wijsheid te komen.



De zeven hoofdzonden blijven door de eeuwen heen boeien. Ze zijn de meest in het oog lopende gedragsvormen die het eigen leven en dat van anderen kunnen verstoren, en die je niet zo makkelijk onderkent. Het liefst zou je ze negeren. Ze tonen vaak de zwakheden waarop anderen je aanspreken. De hoofdzonden zijn een raster om eigen gedrag en dat van anderen aan de kaak te stellen. Toch hebben sommige ook aantrekkelijke kanten, denk aan wellust en gulzigheid. Andere, zoals jaloezie en woede, zijn zonder meer lastig voor anderen en jezelf. Maar de omgang met mensen die lijden aan hebzucht of hoogmoed, kan een verschrikking zijn. De meest rampzalige ondeugd echter is die van de onverschilligheid. In dit boek worden de zeven hoofdzonden beschreven als misvormde deugden en wordt de ellende die ze je bezorgen aan de orde gesteld, maar ook hoe je ze omvormt tot ware deugden die je tot een aangenaam mens voor anderen maakt en tot geluk leiden.

Het romantisch misverstand

Vrij, vrijer, vrijen

Ianthe Sahadat interviewde voor de Volkskrant Jan Drost. Aan de hand van filosofen en schrijvers als Plato, Schopenhauer, Nietzsche, Stendhal, Saul Bellow en Amos Oz laat Jan Drost in zijn boek Het romantisch misverstand, anders denken over liefde (bol.com) zien hoe allerlei ideeën over liefde en romantiek in ons hoofd terechtkomen en daar doorwerken, zowel ten goede als ten kwade. Seks, macht, jaloezie, vreemdgaan, trouw, romantische idealen – het komt allemaal aan de orde.
Jan Drost is ervan overtuigd dat onze manier van denken ons voelen en handelen beïnvloedt en dat anders denken tot anders handelen kan leiden. Denken kan ons vermogen tot liefhebben een goede dienst bewijzen, bijvoorbeeld door het ontmaskeren van romantische idealen die onze liefde in de weg staan, zo niet onmogelijk maken.
Veel liefde gaat verloren aan romantiek en misverstand. Maar wij zijn vrijer dan we veronderstellen. En wij kunnen zoveel beter, zoveel mooier, ook in de liefde. Vooral in de liefde.

Een diep verlangen om op te gaan in de andere persoon

De kern van de behoefte aan intieme liefdesrelaties is het verlangen om een bepaalde relatie die je in je vroege jeugd met je moeder had, te verwezenlijken. Toen je een baby was, vier of vijf maanden oud, bevond je je in een staat die 'symbiotische eenheid' wordt genoemd. In deze staat was je in wezen versmolten met je moeder. Er was geen gevoel van 'ik ben ik' en 'jij bent iemand anders'. Er was totale, ongedifferentieerde eenheid met prachtige, plezierige, warme, smeltende soorten gewaarwordingen. Als je nadenkt over wat je wilt in een relatie, zul je meestal merken dat wat je wilt, zo hecht is dat er niet langer twee afzonderlijke individuen zijn. 

Er is een diep verlangen om in de ander op te gaan, zonder grenzen, zodat het niet eens een kwestie is van twee mensen die van elkaar houden - er is gewoon een staat van liefde. Het is een grote plas – een prachtige, gouden plas – als honing waar de zon doorheen schijnt. Een gouden baarmoeder. Je voelt je veilig, beschermd, smeltend. Je lichaam is een en al plezier; je geest bestaat niet. Omdat we deze ervaring met moeder hadden tijdens onze kindertijd, geloven we heel diep dat we, om deze toestand weer te krijgen, bij een andere persoon moeten zijn. Dus gaan we op zoek naar de juiste persoon. Waar we eigenlijk naar op zoek zijn, is dat gevoel van samensmelting, het gouden, smeltende gevoel zonder verlies van vrijheid.
Op het uiteindelijk leven in vrijheid van hun kinderen zijn ouders meestal wel gericht, maar hoe zal het gaan met een partner?

Op wat voor fabels baseren wij ons beeld van de liefde zoal?

Citaat uit de Volkskrant.
'Dat liefde een gevoel is, bijvoorbeeld, en als dat gevoel niet meer zo hartstochtelijk is als in het begin, dat de relatie niet meer goed is. Het geloof in de ware. De klik: het moet meteen goed zijn, anders deugt het niet. Dat liefde een vorm van samensmelting is. Die kom ik heel vaak tegen. Ook bij mensen die helemaal niet beseffen dat ze dat geloven.

'Of de opvatting dat liefde niet eindig mag zijn. Een verbroken relatie is per definitie een mislukte liefde. Een vrouw werd in een interview eens gevraagd, vindt u het niet erg dat alle drie uw huwelijken mislukten? Zij antwoordde verontwaardigd: ik ben drie keer gelukkig getrouwd geweest'.

'Liefde blijft altijd hetzelfde, is er nog een. In het ideaalbeeld van eeuwige liefde, moet de liefde vaak zo blijven als in het begin - passievol. Dat je elkaar na twintig jaar huwelijk nog steeds verliefd in de ogen staart. Dan kun je niet anders dan een langdurige liefdesrelatie zien als een soort afname, een sterfproces'.

Esther Perel over begeertecrisis

De boodschap van psychologe Esther Perel is dat het moderne romantische ideaal voor vrijwel niemand haalbaar is. We bevinden ons in een begeertecrisis.
Perel: “mijn boek gaat over stellen die van elkaar houden, maar elkaar niet of niet meer begeren. Dat is een taboe. Waar mensen zich vroeger schaamden voor hun seksleven, schamen ze zich nu voor het ontbreken daarvan. De crisis van het begeren bestaat overal waar het romantisch ideaal geldt. Het is een wereldcrisis”.

Het positieve van de negatie

De mogelijkheden van wat niet is

Er zit meer wijsheid in het ontkennende element dan in het bevestigende. En dat is contra-intuïtief, maar toch een constructieve manier van omdenken.

Wikipedia. Het universum, alles wat er is, dus ook wat er niet is, wordt Tao (weg of pad) genoemd. De Tao is niet te kennen of te begrijpen, maar toont zich in 2 tegengestelde waarden: yin en yang. Het zijn geen absolute polen, zoals goed en kwaad alleen in relatie tot elkaar bestaan.

Wie naar kennis streeft
leert dagelijks bij;
wie naar Tao streeft
leert dagelijks af.

Elk is

Verstand omsluit elk is met is-niet en besluit elk is-niet met is. Met het verstand verdelen wij en onderscheiden wij het één van het ander.
Met het kleine verstand wordt het één door het ander bepaald.
Met het grote verstand behoort het één bij het ander. Zonder verstand is het één het ander. (Ray Grigg).

Waarheid, zeg ik u, is een land zonder paden, dat langs geen enkele weg, door geen enkele godsdienst, geen enkele sekte, valt te bereiken (Jiddu Krishnamurti).

Ook Jiddu Krisnamurti. Door te ontkennen kom je tot het positieve, niet andersom. Door datgene te ontkennen wat geen liefde is kom je bij dat wat onmetelijk waar is, en dat is liefde. Dus, liefde is geen haat, dat is duidelijk; liefde is geen ijdelheid of arrogantie; liefde is niet in handen van macht - mensen die macht hebben willen meer macht najagen -, het doet er niet toe over wie, over een klein kind, over een groep mensen, of over een heel volk. Dat is bepaald geen liefde. Liefde is niet hetzelfde als genot, noch als begeerte.
Tot zover.


Denk niet per se positief, want dan kan jouw (in) enthousiasme verblinden, maar denk in mogelijkheden, niet in moeilijkheden. Een mogelijkheid is dat wat er nog niet is. Een effectieve mogelijkheid behoudt het goede en brengt het ontbrekende.
Het hindoeïsme kent de non-dualiteit: het overstijgende één zijn van de dualiteiten uitgedrukt als A-dvaita, niet-twee. Het is geen leer, theorie, methode, filosofie, geloof of levenswijze. Het verklaart niets en legt niets uit. Het gaat over het onverklaarbare, over wat niet te begrijpen is.

Wat we moeten doen in het leven is vaak moeilijk in (weinig) woorden te vangen. Het is veel gemakkelijker om te verwoorden wat we beter kunnen (na)laten.

Haal voordeel uit wat is, maar zie het nut van wat niet is.
Niet zijn vloeit zelfs waar er geen ruimte is.
Het enige wat er te doen is, is zijn (Lau Tse).


Maar is zijn duidelijk genoeg?
Ook andere inzichten zijn erg kort van stof.
Een paar voorbeelden.
(vrij naar Zen, Lau Tse).
Zij die het zeggen, weten het niet.
Zij die het weten, zeggen het niet.


Iets minder vaag en absoluut.
Zij die weten, spreken weinig.
Zij die veel spreken, spreken nog geen wijze woorden.


Alles wat ik zeker weet, is dat ik niets zeker weet (Socrates).

Waarover men niet spreken kan, zou men beter zwijgen (Ludwig Wittgenstein).

Wanneer iemand (wijselijk?) zwijgt kan dat 2 dingen betekenen: of hij weet het niet of het is een betekenisvol zwijgen.

Voorzichtigheid is dus geboden.

Vrijheid en grenzen

De centrale boodschap van de ethiek van de bijbel (de gulden regel) is zelfs een dubbele 'negatie': “wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”.

Ook 9 van de 10 geboden zijn als een negatie geformuleerd: “Gij zult niet …”.

Waarom hier de negatie wordt gebruikt, is om de vrijheid van de ander niet onnodig te beperken. De prioriteit van het ontkennende element ligt boven het bevestigende. Waar andermans vrijheid begint, houdt mijn vrijheid op. Vrijheid wordt het beste omschreven door concreet te zijn over wat het niet is. Ben je concreet over wat vrijheid wel is, dan dreig je het begrip te beperken in een vorm die het juist niet is. Woorden zijn beperkt om het transcendente uit te drukken, daarom wordt gesproken in termen van "noch dit, noch dit" (neti neti) waarbij uiteraard een relevante benadering wordt gekozen.

Meister Eckhart (ongeveer 1260-1327) was een Duitse filosoof en mysticus en een vertegenwoordiger van het gebruik van de negatie, de zogenaamde apofatische theologie. Volgens deze stroming kan men alleen in termen van negatie over God kan spreken: men kan wel zeggen wat God niet is, maar niet wat hij wel is.
Eckhart Tolle is een hedendaagse boeddhist die spreekt over de mogelijkheid om de ongrijpbare essentie kenbaar te maken door duidelijk te maken wat het niet is. Hier is hij te beluisteren op een video.
Het voorkomen van het ongewild overschrijden van andermans grenzen is ook de reden waarom er een etiquette bestaat. Mensen worden graag concreet in spelregels om te voorkomen dat zij andermans vrijheid aantasten. Maar dat levert wel veel regels op. En dan zie je al snel door de vele bomen het bos (het geheel) niet meer. Iedereen wil graag positief leven. Dat is een open deur, maar iemand die probeert positief te zijn zonder het tegendeel te accepteren is onecht en uit balans. Het positieve en het tegendeel horen, net zoals het linker- en rechterbeen, bij elkaar. Zij vormen een spanningsboog, die jij bestuurt. Wanneer je jouw beide benen laat samenwerken -in balans- kun je bewegen en dansen. Als een van beide domineert dan loop je uiteindelijk in cirkels.

Net als bij yang (mannelijk) en yin (vrouwelijk) is niet een van beide het goede of het slechte. Zij horen bij elkaar en gaan in elkaar over. In het samengaan ondersteunen en versterken ze elkaar; ze leveren ook een beetje in, maar weerhouden elkaar van de grotere nadelen van het extreme (zijn). Het negatieve (yin) is de ruimte waarin het positieve kan bestaan. Net zoals een kopje voornamelijk bestaat uit lege ruimte (niet-iets), waarin je thee (iets) kunt doen (ontvangen, yin). Het is niet de bedoeling om het negatieve een vorm te geven, het gaat erom dat je er niet tegen vecht of het ontkent, maar dat je leert zien dat het een plaats (zin) heeft. Ken het mannelijke en leef door het vrouwelijke.

Omgaan met (on)waarheid

'To see what is', dat is Jiddu Krishnamurti ten voeten uit, een man die los van iedere beweging, kerk of religie op zoek is naar waarheid.
"Ik zeg dat het inzicht in het eeuwige in het vergankelijke zetelt. Het ego moet verdwijnen en in het proces van het oplossen ervan vind je de waarheid, de heelheid".
"Ik spreek over waarheid en om die te vinden moet je een normaal mens zijn, vrij van angst, vrij van de behoefte op een ander te leunen of iets of iemand vereren, vrij van hebzucht, van macht, wreedheid, kwaadwilligheid en van alle tegengestelden".
Krishnamurti: jeugd en bewustwording (bol.com).

Negatieve metafysica als inspiratie

Negatieve metafysica kan een inspiratiebron zijn voor wat we niet moeten doen. Het kan ons bewust maken van negatieve gedachten en patronen die ons geluk in de weg staan. Het kan worden gebruikt om ons te helpen onze concepten en overtuigingen te verfijnen door ons te laten zien dat er verschillende manieren zijn om naar deze concepten te kijken, zowel in termen van aanwezigheid als afwezigheid, en door ons bewust te maken van onze eigen beperkingen en onwetendheid.

Vaak denken we bijvoorbeeld bij waarheid aan het hebben van correcte overtuigingen over de werkelijkheid. Dit wordt vaak aangeduid als "positieve waarheid", omdat het gaat om de aanwezigheid van iets dat waar is.
Maar we kunnen ook kijken naar "negatieve waarheid", waarbij we ons concentreren op wat niet waar is. Bijvoorbeeld, door te begrijpen wat het betekent om een ​​valse overtuiging te hebben, kunnen we ook beter begrijpen wat het betekent om een ​​juiste overtuiging te hebben. Door te kijken naar wat niet waar is, kunnen we ons denken verfijnen en de grenzen van ons begrip beter begrijpen.
Een ander voorbeeld is "niet-weten". Door ons te concentreren op wat we niet weten, kunnen we ons bewust worden van onze eigen beperkingen en kunnen we ons openstellen voor nieuwe ideeën en inzichten. Door ons te concentreren op onze onwetendheid, kunnen we ons denken uitdagen en onze geest openen voor nieuwe mogelijkheden.
Hier zijn er nog een paar voorbeelden.
Een voorbeeld van negatieve ethiek is het concept van "negatieve plichten". Dit zijn plichten die vereisen dat we bepaalde acties vermijden, in plaats van bepaalde acties te verrichten. Bijvoorbeeld, het vermijden van het schaden van anderen wordt beschouwd als een negatieve plicht, terwijl het helpen van anderen wordt beschouwd als een positieve plicht.
In feite kunnen de 10 geboden worden beschouwd als een reeks van negatieve plichten, waarbij elk gebod ons vertelt wat we moeten vermijden in plaats van wat we moeten doen.
Etiquette is nuttig om ons gedrag in sociale situaties te reguleren. Het kan helpen om conflicten te voorkomen en respectvol met anderen om te gaan. Door duidelijke afspraken te maken over wat wel en niet acceptabel is, kunnen we ervoor zorgen dat iedereen zich comfortabel voelt en er geen grenzen overschreden worden.
Een ander voorbeeld van negatieve metafysica is het concept van "negatieve ruimte". Dit is de ruimte die wordt gecreëerd door de afwezigheid van objecten of materie. Bijvoorbeeld, als we een vaas op een tafel plaatsen, creëert de vaas negatieve ruimte rondom zichzelf op de tafel.
Een voorbeeld van negatieve psychologie is het concept van "negatieve emoties". Dit zijn emoties die worden veroorzaakt door de afwezigheid van iets dat we verlangen of waarderen. Bijvoorbeeld, verdriet kan worden veroorzaakt door het verlies van een dierbare, terwijl frustratie kan worden veroorzaakt door het niet bereiken van een bepaald doel.
In plaats van te proberen gelukkig te worden door het nastreven van allerlei doelen en ervaringen, richt de negatieve benadering van geluk zich op het vermijden van de dingen die ons ongelukkig maken. Dit kan betekenen dat we proberen om situaties te vermijden waarvan we weten dat ze ons ongelukkig maken, of dat we proberen om onze reacties op die situaties te veranderen.

Filosofische achtergronden van theoretische verschillen

Binnen de theoretische psychologie wordt soms een theoretische eenheid nagestreefd zoals die zou gelden binnen de natuurwetenschappen. Het zou volgens sommigen een teken van onvolwassenheid zijn dat er wezenlijk verschillende psychologische scholen bestaan, zoals het cognitivisme, het sociaal constructivisme, de hedendaagse varianten van het behaviorisme, de analytische psychologie, erfgenamen van de psychoanalyse, de humanistische psychologie en de transpersoonlijke psychologie. Hier zit volgens mij een denkfout achter, namelijk dat de verschillen tussen psychologische scholen vooral te maken hebben met concentratie op een bepaald deelaspect van de psychologie. De scholen zouden volgens deze visie lijken op de blinden uit het bekende verhaal (toegeschreven aan diverse tradities) die allemaal slechts één orgaan van een olifant zouden waarnemen zonder het geheel te kunnen overzien. Volgens deze visie zou je in feite alleen maar de verschillende onderzoeksresultaten hoeven te combineren en eventueel nog een gemeenschappelijke taal moeten ontwikkelen en de eenwording ligt binnen handbereik. Deze metafoor wordt wel eens gebruikt als basis voor een interreligieuze dialoog, waarbij alle godsdiensten (slechts) een deel van de waarheid verkondigen.

Zo simpel is het echter niet als we het over wetenschappelijke scholen hebben. Naast verschillen in aandacht voor bepaalde verschijnselen en een eigen jargon, bestaan er ook nog verschillen in filosofische uitgangspunten, die te maken hebben met mensbeeld (antropologie), het beeld van dieren en het lichaam-geest probleem (uit de philosophy of mind). Zo is de humanistische psychologie bijvoorbeeld onverenigbaar met een reductionistisch materialistische visie. Anderzijds wijzen het behaviorisme en het cognitivisme bijvoorbeeld parapsychologische data doorgaans bij voorbaat van de hand omdat ze niet te rijmen zijn met hun filosofische uitgangspunten. Dit alles levert grote verschillen in theorievorming op die een duidelijk wijsgerige achtergrond hebben.
Volwassenheid in theoretische zin wil bij wetenschappen als de psychologie daarom niet zeggen dat je streeft naar eenheid en daarbij de wijsgerige verschillen gewoon over het hoofd ziet. Het betekent juist dat je de pluriformiteit als onvermijdelijk accepteert, omdat de onderliggende verschillen geen empirische (vakwetenschappelijke) maar filosofische achtergrond hebben. Natuurlijk kun je de filosofische uitgangspunten zelf ter discussie stellen, maar binnen de wetenschap in kwestie, is theoretische verscheidenheid een gevolg van filosofische vrijheid.
Iets dergelijks geldt ook voor deelgebieden, zoals bijvoorbeeld het parapsychologisch onderzoek naar een leven na de dood. Afhankelijk van filosofische uitgangspunten bestaan ook hier verschillende theorieën over, zoals dat er een persoonlijk overleven is of dat er alleen in onpersoonlijke zin iets van iemands psyche overblijft.

Zie ook:
- Hebben dieren een bewustzijn?

Titus Rivas

Populair in de laatste week

Alle labels van het blogspot

#metoo (2) aanbevolen (15) aandacht (9) aanraken (2) aanwezigheid (4) achterdocht (2) ADHD (2) afhankelijkheid (3) afstand nemen (6) agnost (4) agressie (2) alcoholisme (4) altruïsme (6) ambitie (2) ander (1) angst (22) apofatisch (9) authenticiteit (9) autisme (1) autonomie (5) balans en evenwicht (51) begeerte (1) behoefte (5) belangen (10) belemmerende overtuigingen (10) beoordelen (5) beslissen (2) betrokkenheid (5) betrouwbaarheid (2) bewustwording (12) bewustzijn (26) bezinning (1) bindingsangst (3) bioscoopfilm (7) biseksualiteit (1) blijdschap (3) bodhisattva (2) boeddhisme (9) boek (162) boosheid (2) brein (2) burn-out (2) communicatie (16) compassie (10) competentie (4) competitie (14) complottheorie (3) constructief gesprek (4) consumeren (2) coping (2) creativiteit (3) crisis (7) dans (6) daten (5) deflexie (1) demagogie (4) denken (12) denkfouten (5) deugd (9) deugdzaamheid (1) diagnose (4) dialoog (10) dieren (4) discipline (1) dooddoener (6) drama (3) drie-eenheid (6) drogredenen (7) drugsgebruik (5) DSM (4) dualisme (5) duurzaamheid (5) echt (4) eenheid (33) eenzaamheid (8) ego (45) eigenschappen (2) eigenwaarde (5) emancipatie (5) emergentie (2) emotie (13) empathie (5) en-en (23) endogene depressie (1) energie (13) erkenning (8) ethiek (9) etiquette (6) evenwaardigheid (51) evolutie (23) faalangst (1) fabel (1) feedback (2) filmpje (79) filosofie (18) fraude (9) Freud (2) functioneren (4) gebreken (1) gedragsverandering (5) geduld (2) geest (3) geheugen (3) gekwetstheid (6) geld (5) gelijk hebben of gelijk krijgen (7) gelijkmoedigheid (4) geloven (18) geluk (34) genade (5) genot (1) Gestalt (1) Getuige (5) gevoelens (35) gezag (1) gezichtsverlies (3) gezondheid (5) gezondheidszorg (1) GGz (2) go with the flow (2) God (41) goedgelovigheid (3) gokken (1) grenzen (9) hechting (1) heelheid (8) hersenen (4) hier en nu (8) holisme (2) hoofdzonde (3) humor (12) ideaalbeeld (2) identificatie (10) identiteit (13) ik-boodschap (1) illusie (12) imago (1) individualisme (5) innerlijke vrijheid (17) integriteit (3) Intelligent Design (1) Internet (3) intrinsieke waarde (1) intuïtie (8) InZicht (12) islam (2) jaloezie (4) jeugd (1) jezelf worden en zijn (12) jongeren (3) karakter (2) katafatisch (1) kenmerken (2) kiezen (10) kind (13) kosten (1) kracht (6) Krishnamurti (2) kuddegedrag (1) kunstmatige intelligentie (2) kwakzalverij (1) kwaliteit (16) kwetsbaarheid (5) l (1) leegte (15) leiderschap (4) leugens (9) levensfase (3) levenskunst (8) levensvragen (3) levensweg (3) licht (3) liefde (97) liefdesverdriet (3) lijden (1) loslaten (20) macht (23) machtsstrijd (9) magisch denken (7) man-vrouw verschillen (11) mannelijkheid (2) mannen (1) media (2) meditatie (14) metacommunicatie (8) metafoor (2) metafysica (5) milieu (1) mindfulness (4) misbruik (4) model (1) moraliseren (1) motto (1) mystiek (5) nabijheid (2) narcisme (4) natuur (5) negatie (16) neti neti (3) niet doen (22) NLP (1) non-duaal bewustzijn (6) non-dualiteit (41) omdenken (7) omgangsregels (3) onderwijs (3) onderzoek (8) ongelukkig zijn (4) onmacht (2) onrust (2) ontrouw (1) ontwikkeling (10) onverwerkt kindertrauma (3) oordeel (18) opvoeding (8) orgasme (2) Osho (6) ouderen (5) overgave (4) overheid (1) overvloed (6) panpsychisme (1) pantheïsme (1) paradox (27) Pareto principe (1) partnerkeuze (6) passie (2) pedagogie (2) perfectie (2) personeelsbeleid (2) persoonlijkheid (6) persoonlijkheidsstoornis (3) pesten (1) Peter principle (1) pijnlichaam (8) politiek (10) populair (11) positieve (11) privacy (1) processie (1) projectie (9) psychiatrie (4) psychofarmaca (1) psychotherapie (1) puberen (1) reïncarnatie (2) relatie (17) relatievaardigheid (5) respect (32) rijkdom (2) rol (4) romantiek (5) rust (5) ruzie (5) samensmelten (10) schaamte (2) scheiden (2) schizofrenie (1) schouwen (6) schrijfdrang (1) schuld (3) schuldgevoel (2) seks (14) selectie (3) sociale druk (4) somberheid (1) spel (3) spiegelogie (4) spijt (1) spiritualiteit (51) spreekwoorden (1) sprong (1) statistiek (1) status (1) sterven (5) stilte (15) straling (1) strategie (1) stress (5) synchroniciteit (14) taal (16) Taoïsme (18) tederheid (1) Tegenwoordigheid (2) The Secret (2) The Work (1) therapie (1) tijdgeest (5) toeval (5) Tolle (18) transcenderen (6) transformatie (5) transparantie (2) trend (2) tunnelvisie (1) twijfel (5) verandering (2) verantwoordelijkheid (12) verbinding (33) verdriet (2) vergeten (2) verlangen (5) verlatingsangst (1) verleiding (3) verlichting (14) verliefdheid (4) verlies (1) vermijding (1) vermoeidheid (1) verslaving (7) vertrouwen (18) verveling (2) verwondering (2) vicieuze cirkel (1) video (1) voeding (1) voelen (3) volgzaamheid (1) vragenlijst (2) vreugde (2) vrije wil (6) vrijen (3) vrijheid (90) waarheid (26) waarneming (7) ware (8) wederkerigheid (6) welzijn (7) wezen (2) wijsheden (10) wilskracht (2) woede (2) wu wei (23) yin en yang (4) zelfbeheersing (3) zelfbevestiging (3) zelfbewustzijn (8) zelfdoding (4) zelfkennis (12) zelfkritiek (1) zelfoverschatting (2) zelfrealisatie (12) zelfvertrouwen (5) zelfverwerkelijking (2) zelfwaardering (5) Zen (2) ziel (14) Zijn (11) zin van het leven (10)