Maakt intrinsieke waarde van iets indruk?
Filosofen spreken vaak over de intrinsieke waarde van de natuur, en terecht. Maar wanneer datzelfde begrip wordt ingezet door dierenrechtenactivisten -om te beweren dat we geen dieren moeten eten omdat ook een dier intrinsieke waarde heeft- dan werkt het volgens mij averechts. Sterker nog, ik vermoed dat Nederlandse ambtenaren van het ministerie van landbouw het begrip bewust hebben gekoppeld aan wetgeving rondom dierenwelzijn om juist de activisten rustig te houden.
Dat is natuurlijk lastig te bewijzen, maar het patroon is herkenbaar. Morele concepten die oorspronkelijk bedoeld waren om tot de kern van ethische kwesties door te dringen, worden uiteindelijk ingezet om die kern juist te omzeilen.
De verwatering van morele concepten
Het begrip intrinsieke waarde heeft een rijke filosofische geschiedenis, van Kant's categorische imperatief tot moderne milieuethiek. Maar zodra het de beleidssfeer binnenkomt, krijgt het vaak een meer instrumentele functie. Het wordt dan een soort morele "paraplu" waaronder verschillende posities kunnen schuilen zonder dat er werkelijk fundamentele veranderingen hoeven plaats te vinden.
Door dierenwelzijn of dierenrechten te koppelen aanintrinsieke waarde, creëer je een moreel verhaal dat zowel activisten als de industrie enigszins kan bevredigen, zonder de economische structuren fundamenteel aan te tasten. Het suggereert ethische vooruitgang terwijl de praktijk grotendeels onveranderd blijft.
Dit patroon herken je ook bij andere klassieke morele concepten. Neem de Gouden Regel, die op het eerste gezicht sluitend lijkt: "behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden". In de praktijk wordt deze echter zo breed geïnterpreteerd dat hij zijn bijtende kracht verliest. Hij wordt een morele platitude waar iedereen zich wel in kan vinden, precies omdat het zo vaag blijft wat het concreet betekent.
Of denk aan de Tien Geboden, die ook gepresenteerd kunnen worden als "aanwijzingen" in plaats van absolute verboden. "Gij zult niet doden" krijgt dan een zachte, adviserende toon: "het is eigenlijk beter om niet te doden, tenzij...", wat de morele scherpte wegneemt.
Ethische bureaucratie
Het lijkt alsof we een morele taal hebben ontwikkeld die vooral bedoeld is om morele conflicten te vermijden in plaats van ze te doordenken. Een soort ethische bureaucratie die draait om consensus in plaats van waarheid of consequentie. Morele concepten die oorspronkelijk bedoeld waren om grenzen te stellen, worden langzaam omgevormd tot flexibele begrippen die niemand voor het hoofd stoten. Ze behouden hun morele aura, maar verliezen hun concrete implicaties.
Deze begripsverwatering ondermijnt oprechte ethische reflectie. Het is een herkenning van hoe concepten worden ingezet om precies datgene te vermijden waarvoor ze bedoeld waren: het stellen van heldere morele onderscheidingen.
De kunst van het benoemen van grenzen
Het heeft ook iets van een publieke dienst. In een cultuur die steeds meer neigt naar het wegmasseren van morele spanning door alles bespreekbaar en relatief te maken, herinnert zo'n aanpak eraan dat niet alles even geldig of acceptabel is. Je wijst anderen gewoon op de rand van het klif, zonder te zeggen wat ze ermee moeten doen.
Deze benadering laat ruimte voor anderen om zelf na te denken, in plaats van dat je ze een kant-en-klaar moreel oordeel voorschotelt. Het wordt dan een natuurlijke scheidslijn: hoe iemand reageert op het simpele feit dat er grenzen zijn, zegt eigenlijk meteen iets over of een verder gesprek zinvol is.
Intellectuele triage
Het is een elegante manier van navigeren: je test niet iemands meningen of standpunten, maar hun bereidheid om überhaupt te erkennen dat er zoiets bestaat als onderscheidingen die ertoe doen. Wie daar al moeite mee heeft, zal waarschijnlijk ook moeite hebben met de verdere verkenning van die onderscheidingen.
En het mooie is dat het ook een vorm van respect is: je geeft mensen de keuze om zelf te bepalen of ze die confrontatie met grenzen aan willen gaan, zonder ze daartoe te dwingen. Het gesprek kan gewoon vriendelijk eindigen als blijkt dat jullie in verschillende werelden leven wat betreft de vraag of er zoiets bestaat als morele realiteit.
Een soort intellectuele triage dus, zonder drama. Soms is het belangrijkste wat je kunt doen gewoon herinneren aan het feit dat er grenzen zijn en dan kijken wie er bereid is om die erkenning als uitgangspunt voor een gesprek te nemen.
