Vrijheid verplicht niet. Verantwoordelijkheid ook niet.
In hoeverre kunnen we een beroep doen op elkaar?
In een gesprek over non-dualiteit en engagement kwam een vraag op tafel die zich niet laat oplossen, maar wel laat verhelderen:
Hoe ver reikt onze verantwoordelijkheid voor de problemen in de wereld, terwijl altijd blijft gelden dat ieder mens recht heeft op vrijheid?
Die vraag wordt vaak te snel dichtgeplakt. Soms met morele urgentie. Soms met spirituele afstand. Maar juist daar, tussen betrokkenheid en vrijheid, ontstaat een spanningsveld dat niet opgeheven kan worden zonder iets wezenlijks te verliezen.
Vrijheid als uitgangspunt, niet als ontsnapping
Als vrijheid werkelijk fundamenteel is, dan kan verantwoordelijkheid niet worden afgedwongen zonder zichzelf tegen te spreken. Zodra we van onszelf of van anderen eisen dat zij verantwoordelijkheid nemen, verandert verantwoordelijkheid in controle. Dan wordt betrokkenheid een plicht, en plichten verharden.
In een non-duaal perspectief is vrijheid geen individuele claim, maar een bestaansvoorwaarde. Handelen dat de vrijheid van anderen aantast, verliest zijn morele legitimiteit, zelfs wanneer het gebeurt met de beste bedoelingen. Vrijheid kan niet selectief worden toegepast zonder haar betekenis te ondergraven.
Wereldproblematiek komt dichtbij
Wat we wereldproblematiek noemen, speelt zich zelden alleen op afstand af. Zij verschijnt in onze directe leefwereld.
- In dierenleed, waar dagelijkse keuzes botsen met het idee dat vrijheid en gelijkheid niet exclusief menselijk zijn.
- In vervuiling en klimaatopwarming, waar individuele handelingen zich opstapelen tot gevolgen die niemand nog persoonlijk kan dragen.
- In de omgang met asielzoekers, waar compassie, angst, recht en draagkracht elkaar kruisen zonder ooit volledig samen te vallen.
In al deze voorbeelden keert dezelfde vraag terug:
Hoe betrokken kunnen we zijn, zonder onszelf tot moreel middelpunt te maken. En
hoe vrij kunnen we blijven, zonder onverschillig te worden.
Betrokkenheid zonder toe-eigening
Non-dualiteit betekent niet dat er niets te doen valt. Zij ontneemt alleen het idee dat er een afgescheiden ‘ik’ is die de wereld moet redden. Wanneer dat beeld wegvalt, verschuift verantwoordelijkheid van grootse oplossingen naar zorgvuldige aanwezigheid.
Niet handelen vanuit schuld, verlossingsdrang of morele superioriteit, maar vanuit aandacht. Doen wat zich aandient, binnen de grenzen van wat gedragen kan worden. Verantwoordelijkheid ligt dan niet in het oplossen van het geheel, maar in het bewust omgaan met datgene waarmee je feitelijk in relatie staat.
Dit is ook een variant van de Gouden Regel: mijn vrijheid houdt op waar die van een ander begint. Maar die grens vraagt telkens opnieuw om waarneming, niet om een vast recept.
Wat kan je van jezelf vragen
Van jezelf kun je vragen:
· dat je niet wegkijkt uit gemakzucht;
· dat je onderzoekt waar je handelen schade veroorzaakt, ook wanneer die schade indirect is;
· dat je bereid bent iets te laten of te veranderen wanneer verstand, gevoel en intuïtie tot dezelfde conclusie komen.
Dat is geen morele heldhaftigheid. Het is een houding van voortdurende aandacht. Meer vragen van jezelf verandert aandacht in dwang.
Wat kan je van anderen vragen
Van anderen valt weinig te eisen zonder hun vrijheid te schenden. Wat je wel kunt vragen:
· dat vrijheid niet wordt ingezet om de vrijheid van anderen structureel te verkleinen;
· dat mensen aanspreekbaar blijven, zonder morele veroordeling.
Zodra verantwoordelijkheid wordt opgelegd, verandert zij in een oordeel. En oordelen verbreken precies het relationele veld waarin betrokkenheid kan ontstaan en evenwaardigheid vorm krijgt.
Geen oplossing, wel een grens
In een non-duaal perspectief zijn vrijheid en verantwoordelijkheid geen tegenpolen. Zij begrenzen elkaar. Verantwoordelijkheid zonder vrijheid wordt dwang. Vrijheid zonder verantwoordelijkheid wordt onverschilligheid.
Misschien ligt daar geen antwoord, maar een blijvende aandachtspunt. Niet hoeveel betrokkenheid we moeten tonen, maar hoe zuiver die betrokkenheid is. Zonder weg te kijken. Zonder te forceren. En zonder te doen alsof wij buiten het geheel staan.
