De vicieuze cirkel van waardeloosheid

Waarom 'je moet het uit jezelf halen' niet helpt

Veel mensen raken gevangen in een vicieuze cirkel van gevoelens van waardeloosheid. Het begint vaak al vroeg: een kind dat niet de erkenning of warmte krijgt die het nodig heeft, gaat zichzelf zien door de ogen van zijn ouders, leraren of andere autoriteiten. De boodschap dat je er niet écht toe doet, nestelt zich diep in het zelfbeeld. Later in het leven wordt dit versterkt door dooddoeners als: “Je moet het uit jezelf halen”. Deze uitspraak, hoe goedbedoeld ook, bevestigt vaak juist het gevoel tekort te schieten.

De Zwitserse psychoanalytica Alice Miller beschreef dit mechanisme scherp in haar boeken, zoals Het drama van het begaafde kind. Zij liet zien hoe machtsverhoudingen tussen volwassenen en kinderen structureel ten koste zijn gegaan van de psychische ontwikkeling van het kind. Ouders, leraren en machthebbers hadden vaak baat bij het klein houden van kinderen, omdat gehoorzame en aanpasbare kinderen hun eigen onzekerheden niet spiegelden. De prijs werd echter betaald door de kinderen zelf, die als volwassenen bleven worstelen met een diepgeworteld gevoel van tekortschieten.

Miller wijst erop dat dit niet alleen gaat over individuele opvoeding, maar ook over bredere patronen in de maatschappij. Een cultuur die prestaties, gehoorzaamheid en competitie vooropstelt, maakt het moeilijk om kwetsbaarheid en afhankelijkheid te erkennen. Zo wordt de boodschap dat je alles “uit jezelf” moet halen een middel om verantwoordelijkheid weg te schuiven: de samenleving hoeft geen steun te bieden, want de schuld ligt bij het individu.

We zien dit terug in de huidige maatschappij. In de politiek wordt vaak gesproken over eigen verantwoordelijkheid, terwijl structurele ongelijkheid en psychische problemen daarmee buiten beeld blijven. In het onderwijs wordt steeds meer nadruk gelegd op “talentontwikkeling” en “excelleren”, maar minder op het bieden van veiligheid en emotionele steun. Op sociale media versterken de beelden van ogenschijnlijk succesvolle levens de druk op mensen die al worstelen met hun zelfwaarde.

De vicieuze cirkel van waardeloosheid wordt zo niet doorbroken, maar juist versterkt. Het is daarom van belang dat we erkennen dat waardigheid niet iets is wat je in je eentje uit het niets kunt scheppen. Het ontstaat in relatie tot anderen, in een omgeving waar erkenning, steun en ruimte om te falen aanwezig zijn.

Alice Miller pleitte ervoor de stem van het gekwetste kind serieus te nemen. Niet wegwuiven, niet relativeren, maar erkennen wat er is gebeurd en welke pijn er is. Pas dan kan de cirkel worden doorbroken. Voor de huidige generatie ligt daar een belangrijke opdracht: geen nieuwe kinderen opzadelen met dezelfde mechanismen, maar leren luisteren en werkelijk aanwezig zijn.