Wanneer esthetiek politiek wordt
De vraag naar kwaliteit in de kunst lijkt op het eerste gezicht puur esthetisch, maar verbergt een van de meest hardnekkige ideologische strijdpunten van onze tijd. Achter elke discussie over wat "goede kunst" is, speelt een fundamenteel conflict tussen conservatieve en progressieve visies op cultuur, traditie en maatschappelijke waarden. Deze strijd bepaalt niet alleen wat we zien in musea en theaters, maar ook hoe we als samenleving omgaan met creativiteit, subsidies en de rol van kunst in het publieke debat.
De conservatieve verdediging van traditie
Voor conservatieven staat kwaliteit in de kunst synoniem met tijdloze waarden, technische vaardigheid en cultureel erfgoed. Kunst moet volgens deze visie schoonheid brengen, verheffend werken en de beste tradities van de westerse beschaving voortzetten. Een Rembrandt of Mozart vertegenwoordigt in deze optiek echte kwaliteit omdat hun werk generaties heeft geïnspireerd en technisch superieur is.
Deze benadering heeft sterke punten. Ze erkent dat niet alle artistieke uitingen even waardevol zijn en dat er wel degelijk criteria bestaan om onderscheid te maken tussen meesterwerken en amateur-expressie. Conservatieven wijzen terecht op het gevaar van cultureel relativisme waarbij alles als kunst wordt bestempeld en kwaliteitsverschillen worden weggewuifd.
Maar de conservatieve kwaliteitsopvatting kent ook blinde vlekken. Door te veel nadruk op traditie kan vernieuwing worden afgewezen voordat die kans krijgt om zich te bewijzen. De impressionisten werden destijds door conservatieve critici weggehoond als "onafgemaakte kladderijen", net zoals jazz aanvankelijk werd afgedaan als "lawaai" en popmuziek als "primitief gestamp". Wat conservatieven zien als het bewaken van standaarden, kan progressiever overkomen als elitaire smaakdictatuur die nieuwe vormen van artistieke expressie uitsluit.
De progressieve uitdaging aan de canon
Progressieven benaderen kwaliteit vanuit een ander perspectief. Voor hen is goede kunst juist die welke grenzen verlegt, maatschappelijke kwesties aan de orde stelt en stemmen laat horen die eerder werden genegeerd. Kwaliteit wordt niet alleen gemeten aan technische perfectie, maar ook aan relevantie, authenticiteit en de mate waarin kunst bijdraagt aan sociale bewustwording.
Deze visie heeft de kunstwereld verrijkt door ruimte te maken voor vrouwelijke kunstenaars, niet-westerse tradities en experimentele vormen die de grenzen van het medium oprekken. Progressieven stellen terecht dat de traditionele canon grotendeels is bepaald door een kleine elite van westerse, blanke mannen en dat "kwaliteit" dus altijd al een politieke keuze was.
Tegelijk brengt de progressieve benadering eigen risico's met zich mee. Wanneer de maatschappelijke boodschap belangrijker wordt dan artistieke kracht, kan kunst verworden tot propaganda. Het gevaar bestaat dat werken worden gewaardeerd om hun politieke correctheid eerder dan om hun vermogen om ons esthetisch of emotioneel te raken. Dit leidt soms tot kunst die wel de juiste standpunten verkondigt, maar artistiek gezien teleurstelt.
Het BKR-drama: wanneer bureaucratie kwaliteit definieert
De Nederlandse Beeldende Kunstenaars Regeling (1949-1987) illustreert perfect hoe deze ideologische strijd uitpakt in de praktijk. De regeling was progressief bedoeld: kunstenaars ondersteunen zodat zij niet afhankelijk zouden zijn van commerciële of elitaire smaak. Maar het systeem faalde doordat het kwaliteit probeerde te bureaucratiseren.
Ambtenaren moesten bepalen welke ingeleverde werken "van voldoende kwaliteit" waren om de uitkering te rechtvaardigen. Maar hoe beoordeel je kwaliteit als je geen kunstexpert bent? En hoe voorkom je dat kunstenaars hun slechtste werk inleveren omdat ze hun beste werk willen verkopen? Het resultaat was voorspelbaar: gigantische opslagplaatsen vol mediocre kunst die niemand wilde hebben.
Het BKR-fiasco toont aan dat noch conservatieve noch progressieve benaderingen automatisch tot goede uitkomsten leiden wanneer ze via bureaucratische systemen worden geïmplementeerd. Conservatieven kunnen wijzen op de verspilling van belastinggeld aan "waardeloze" kunst, terwijl progressieven kunnen stellen dat het systeem kunstenaars juist belemmerde in hun vrije expressie.
Banksy: kwaliteit voorbij links en rechts
 |
| Live door de shredder |
Ironisch genoeg heeft deze anti-commerciële houding Banksy's werk juist commercieel waardevoller gemaakt. Zijn weigering om mee te doen aan het kunstsysteem maakt hem tot een icoon van dat systeem. Dit toont aan hoe complex de relatie tussen artistieke waarde, maatschappelijke impact en marktwerking is geworden.
De onmogelijke zoektocht naar objectieve criteria
Het kernprobleem in de strijd tussen conservatieve en progressieve kwaliteitsopvattingen is dat beide partijen claimen objectieve criteria te hanteren, terwijl kwaliteit in kunst fundamenteel subjectief blijft. Conservatieven beroepen zich op "universele schoonheid" en "tijdloze waarden", maar deze blijken historisch en cultureel bepaald. Progressieven claimen "authentieke stemmen" en "maatschappelijke relevantie", maar ook deze criteria zijn gebonden aan specifieke politieke overtuigingen.
Van Gogh verkocht tijdens zijn leven slechts één schilderij. Was zijn werk toen van mindere kwaliteit dan nu? Stravinsky's "Le Sacre du Printemps" veroorzaakte bij de première in 1913 rellen, nu geldt het als meesterwerk. Jazz werd door conservatieven afgedaan als primitief, door progressieven omarmd als authentieke volkskunst en wordt nu door beide kampen erkend als verfijnde kunstvorm. Deze voorbeelden tonen aan dat kwaliteitsoordelen vaak meer zeggen over de tijdgeest dan over de kunst zelf.
Naar een pluralistische benadering
Misschien is de oplossing niet het kiezen tussen conservatieve en progressieve kwaliteitsopvattingen, maar het erkennen dat beide perspectieven waardevolle inzichten bieden. Conservatieven hebben gelijk dat niet alle artistieke uitingen gelijkwaardig zijn en dat technische vaardigheid en culturele continuïteit belangrijk zijn. Progressieven hebben gelijk dat kunst moet kunnen vernieuwen, provoceren en andere stemmen laten horen.
Een pluralistische benadering zou ruimte maken voor verschillende kwaliteitscriteria zonder te vervallen in relativisme. Dit betekent erkennen dat een virtuoos pianospel andere kwaliteiten heeft dan een radicale performance, dat een traditioneel landschap andere waarden vertegenwoordigt dan conceptuele kunst en dat zowel erfgoed als experiment hun plaats verdienen.
De rol van tijd als arbiter
Uiteindelijk blijkt tijd vaak de beste beoordelaar van artistieke kwaliteit. Werken die zowel conservatieven als progressieven aanspreken, die technisch sterk zijn én maatschappelijk relevant, die traditie respecteren én grenzen verleggen- hebben de grootste kans om generaties te overleven. Bach combineerde religieuze traditie met muzikale innovatie, Picasso beheerste de klassieke schildertechniek voordat hij het kubisme ontwikkelde en de beste hedendaagse kunstenaars slagen erin om conceptuele scherpte te combineren met visuele kracht.
Dit pleit niet voor een saaie middenweg, maar voor het beseffen dat de meest duurzame kunst vaak die is welke schijnbare tegenstellingen weet te overstijgen. In plaats van zich te laten vangen in ideologische loopgraven, zouden we beter kunnen investeren in diverse platforms waar verschillende kwaliteitsopvattingen kunnen concurreren, discussiëren en elkaar uitdagen.
Kwaliteit als proces, niet als product
De strijd tussen conservatieve en progressieve kwaliteitsopvattingen zal nooit definitief beslecht worden en dat is misschien maar goed ook. Deze spanning houdt de kunst levend en voorkomt dat we vervallen in gemakzuchtige consensus. Het probleem ontstaat pas wanneer een van beide perspectieven probeert de ander monddood te maken of de enige geldige definitie van kwaliteit wil zijn.
In plaats van te zoeken naar de "juiste" definitie van kwaliteit, kunnen we beter investeren in een robuust ecosysteem waarin verschillende visies op kunst kunnen floreren. Dit vereist moed van kunstenaars om risico's te nemen, wijsheid van critici om genuanceerd te oordelen en nederigheid van politici om te erkennen dat kwaliteit in kunst zich niet laat vangen in wetten en regelingen.
De echte kwaliteit van onze cultuur wordt misschien wel bepaald door onze bereidheid om deze ongemakkelijke vragen open te houden, in plaats van ze definitief te willen beantwoorden. Daarnaast vereist een wijze omgang met kunst nog andere kenmerken: de moed om te experimenteren en te falen, wetende dat de meeste artistieke pogingen zullen mislukken maar dat juist die "mislukkingen" de voedingsbodem vormen voor doorbraken. Het vraagt ook om de capaciteit tot geduld; echte kwaliteit in de kunst openbaart zich vaak pas na decennia, dus moeten we investeren in kunstenaars en projecten zonder onmiddellijk rendement te verwachten. En ten slotte: de bereidheid tot ongemak. Goede kunst zou ons moeten uitdagen, verontrusten, uit onze comfortzone halen. Een samenleving die alleen maar bevestiging zoekt in haar kunst, wordt intellectueel en emotioneel arm.
