Het vergeten bestaansgrond
In een tijd waarin het spreken gedomineerd wordt door
helderheid, bewijsbaarheid en controle, lijkt het woord ‘ziel’ ver weggestopt
te zijn geraakt. Het past niet meer in het kader van het maakbare, het meetbare
of het cognitief verklaarbare. In zijn werk over de ziel wijst filosoof Gerard
Visser erop dat we het mysterie van het zelf zijn vergeten. Waar Heidegger
sprak van Seinsvergessenheit -het vergeten van de bestaansgrond- spreekt
Visser van zielsvergetelheid. We hebben de ziel opgegeven aan de illusie
van haar kenbaarheid. Maar wat als juist haar ondoorgrondelijkheid een
toegangspoort biedt tot een diepere manier van verstaan? In dit essay wordt
bepleit dat de ziel opnieuw kan doorklinken waar ruimte wordt gemaakt voor het
apofatische: de taal die spreekt door te zwijgen en weet door te laten.
De ondoorgrondelijkheid van de ziel
Volgens Gerard Visser vertegenwoordigt het woord ‘ziel’ “van
oudsher het meest eigene” en wijst het op “het raadsel van oorsprong en
bestemming dat de mens in de intieme diepten van zijn gemoed ervaart”. Maar het
westerse denken is gaan leunen op de vooronderstelling dat wat werkelijk is,
ook kenbaar en voorstelbaar moet zijn. De ziel -als onkenbare diepte- is
daarmee verdacht geworden: zij laat zich immers niet objectiveren,
classificeren of meten. Dit is, zoals Visser stelt, de tragiek van het moderne
bewustzijn. De ziel verdwijnt niet omdat zij niet bestaat, maar omdat zij niet
past in ons dominante ken- en denkraam.
Heidegger spreekt over het vergeten van het zijn als
het onttrekken van de existentiële grond aan de aandacht van de mens. Visser
voert die gedachte verder door en wijst op een tweede vergetelheid: die van de
ziel, als innerlijke diepte die niet alleen voorafgaat aan het denken, maar
zich daaraan ook onttrekt. Wat vergeten wordt, is niet verdwenen; het is
verstild, uit het zicht geraakt, wellicht verscholen in de taal zelf.
Het apofatische spreken
Het apofatische is de houding waarin we het wezenlijke niet
benoemen door wat het is, maar door wat het niet is. Deze vorm van spreken -verwant
aan mystieke tradities- erkent dat sommige werkelijkheden alleen benaderd
kunnen worden via omwegen, stilte of ontkenning. In de apofatische theologie
wordt over God gezegd dat hij niet goed, niet alwetend, niet
almachtig is; niet omdat hij dat niet zou zijn, maar omdat hij elk menselijk
begrip overstijgt.
Zo ook met de ziel: zij is niet voorstelbaar, niet kenbaar,
niet bewijsbaar. Zij is geen object onder anderen, maar een naam voor wat in de
mens klinkt als echo van oorsprong en richting, zonder dat dit ooit expliciet
te vatten is. In apofatisch spreken klinkt de ziel niet door als een antwoord,
maar als een vraag die open blijft.
De ziel als klankruimte
Om de ziel te laten klinken, moeten we de taal als
instrument hervinden, niet als medium van overheersing maar als ruimte van
resonantie. Apofatisch spreken vraagt om een taal die niet sluit, maar opent.
Die niet afsluit, maar uitnodigt. Een taal die zich bewust is van haar grenzen en in die grenzen een ander weten erkent: een niet-weten dat geen tekort is,
maar een dieper verstaan.
De ziel toont zich niet in de expliciete verklaring, maar in
het besef van de onuitputtelijkheid van de ervaring. Zij klinkt door in stilte,
in verwondering, in het besef dat niet alles gezegd hoeft of kan worden.
Thuis
De ziel is niet terug te brengen in het publieke domein door
haar te definiëren of te bewijzen. Ze keert niet terug door nadrukkelijk over
haar te spreken, maar klinkt door waar wij de moed opbrengen om haar
ondoorgrondelijkheid niet weg te redeneren. In het apofatische communiceren -dat
zwijgt, omarmt en openlaat- ontstaat een ruimte waarin de ziel opnieuw hoorbaar
wordt. Niet als iets wat we bezitten, maar als iets wat ons bewoont.
Gerard Visser: Een filosofisch essay over de ziel
