De troost van pessimisme
Frank Meester schrijft in Filosofie Magazine over de vrolijk makende pessimisme van Schopenhauer. In dit blog een samenvatting gevolgd door mijn commentaar.
Arthur Schopenhauer (1788-1860), de Duitse filosoof die beweerde dat we in "de slechtst mogelijke wereld" leven, geniet tegenwoordig grote populariteit ondanks (of misschien dankzij) zijn pessimistische wereldbeeld. Zijn voorspelling dat hij na zijn dood meer gelezen zou worden, is ruimschoots uitgekomen.
Schopenhauers wereldbeeld
 |
| Ombuigen naar balans |
Volgens Schopenhauer is de werkelijkheid geen harmonieus geheel, maar een meedogenloze arena gedreven door "de wil" - een irrationele kracht die slechts streeft naar overleven ten koste van anderen. In Schopenhauers visie is de wereld "een mallemolen van eten en gegeten worden", waar alle levende wezens verwikkeld zijn in een voortdurende strijd. Dit staat in scherp
contrast met tijdgenoot Hegel, die een opgaande lijn in de geschiedenis zag en een optimistische boodschap verkondigde.
Filosoof Maarten Doorman waardeert Schopenhauers eerlijke diagnose van de wereld: "Eindelijk een filosoof die zegt waar het op staat". Volgens Doorman getuigt het oppervlakkige optimisme van onze tijd van minachting voor hen die lijden, of dat nu mensen of dieren zijn. Schopenhauer was zijn tijd vooruit door medelijden te tonen voor andere soorten.
Kritiek op Schopenhauers oplossing
Hoewel Schopenhauers analyse van het leven als lijden overtuigend is, schiet zijn oplossing tekort. Hij adviseert om te stoppen met willen en je terug te trekken uit de wereld. Doorman vindt dit geen werkbare oplossing: "We kunnen het ons in deze ellendige tijden niet permitteren om ons af te sluiten voor de werkelijkheid". Dit vormde ook de kern van het conflict tussen Schopenhauer en zijn navolger Nietzsche, die Schopenhauers pessimisme uiteindelijk als "een soort verderfelijke roes" beschouwde.
Florian Jacobs, filosoof en uitgever, bekritiseert Schopenhauers rigide opvatting over filosofie als louter beschrijvend en zijn weigering om zich met politiek te bemoeien. Hij plaatst hem in "een rijtje van conservatieve brompotten-in-leunstoelen die hun handen niet vuil willen maken".
De blijvende aantrekkingskracht
Ondanks deze kritiek blijft Schopenhauer boeien. Dit komt vooral door zijn uitzonderlijke schrijfstijl. Jacobs: "Zijn metaforen behoren tot de beste uit de geschiedenis van de filosofie en zijn zinnen hebben een ritme waar je geen genoeg van kan krijgen". Daarnaast biedt Schopenhauer uitwegen uit de ellende: door kunst (vooral muziek), door medelijden en door ascetisme.
Paradoxaal genoeg heeft Schopenhauers pessimisme ook iets bevrijdends en opwekkends. Hij moedigt mensen aan om hun talenten te ontdekken en te benutten. Filosoof en theatermaker Stefaan van Brabandt: "Ik moet er juist vaak om lachen. De kracht van zijn pessimisme is dat je er vrolijk van wordt".
In een filosofische traditie die de mens vaak verheerlijkt als een bijzonder wezen met rede en taal, toont Schopenhauer in sprankelende taal dat de mens eigenlijk "een lachwekkende klungel" is. Hij beschreef de mens als "het meest volmaakte van alle huisdieren" - een observatie die hij ook op zichzelf toepaste.
Schopenhauers eerlijke, zwartgallige kijk op het menselijk bestaan blijft relevant in een tijd die volgens critici als Doorman lijdt aan oppervlakkig optimisme. Zijn "vrolijk en verlossend pessimisme" blijft lezers fascineren, omdat het zowel confronteert als troost biedt.
Tot zover Filosofie Magazine.
Zwart-wit denken en pessimisme
Wanneer we het pessimisme van Schopenhauer bekijken als van iemand die zich er niet voor schaamt om zich af en toe terug te trekken van de wereld dan is dat heel herkenbaar.
Waarom zouden we ons uit balans laten halen doordat er zoveel leed is in de wereld? Kunnen we niet beter ons bezighouden met misstanden uit onze directe omgeving waar we wel wat aan kunnen doen? Of compassie te hebben met bekenden die eenzaam zijn of lijden?
Verbeter de wereld en begin bij jezelf
De suggesties van Schopenhauer die Florian Jacobs aanhaalt om je talenten te ontwikkelen, van muziek te genieten, mensen in jouw omgeving die het moeilijk hebben ondersteunen en af en toe wat laten schieten (ascetisme) zijn allemaal voorbeelden waarbij we de balans zoeken in wat er haalbaar in de wereld is te genieten zonder al te veel pretenties.
Wie van het gewone somber wordt, die is het slachtoffer van een groot ego. Het suggereert dat pessimisme soms voortkomt uit overspannen verwachtingen van het leven, wat aansluit bij Schopenhauers kritiek op naïef optimisme.
Wij mensen vinden vrijheid om ons uit te drukken in de taal, maar het is ook belangrijk dat we ons niet onnodig laten inperken door de onmogelijkheid om ongrijpbare zaken te ervaren. Dan maar zwijgen en stil zijn en zo je laten raken door het ongrijpbare.
Zo zien we weer kleur.
