Over de paradox van streven in liefde en vrijheid
De val van de ambitie
"Hoe kan ik een betere relatie krijgen?" "Hoe word ik gelukkiger?" "Hoe vind ik de liefde van mijn leven?"
Dit is geen pessimistische boodschap. Het is een uitnodiging om anders te kijken naar wat een goed leven werkelijk betekent.
Drie dimensies, één balans
Een leven met kwaliteit draait om drie fundamentele dimensies die voortdurend met elkaar in wisselwerking staan:
Autonomie
de ruimte om jezelf te zijn, vrij van dwang en afhankelijkheid. Maar deze dimensie kent ook een schaduwzijde: wanneer autonomie doorslaat, wordt het verslaving aan je eigen gelijk, aan controle, aan het gevoel dat jij het alleen moet redden.
Verbinding
de ervaring van liefde, van samen-zijn, van resonantie met anderen. Maar ook hier loert een valkuil: wanneer we verbinding verkeerd nastreven, eindigen we in eenzaamheid - juist omdat we te krampachtig vasthouden of omdat we onszelf verliezen in de ander.
Kwaliteit
de levendigheid van het moment, creativiteit, flow. Het tegenovergestelde is niet zomaar het ontbreken van kwaliteit, maar verveling, het gevoel dat niets meer raakt, dat alles vlak en zinloos is geworden.
Deze drie dimensies zijn geen aparte compartimenten. Ze vormen een dynamisch geheel. En de kunst is niet om ze te 'optimaliseren', maar om ze in beweging te houden.
De paradox van vrijheid
Neem vrijheid. Iedereen wil vrij zijn. Maar wat gebeurt er wanneer we onbeperkte keuzevrijheid krijgen?
Uit onderzoek blijkt dat teveel keuzes leiden tot verlammende onzekerheid. Wanneer we uit veertig soorten jam kunnen kiezen in plaats van drie, kopen we uiteindelijk... helemaal geen jam. De overvloed aan mogelijkheden ondermijnt onze vastberadenheid. We durven ons niet meer ergens volledig aan te committeren, want wat als er een betere optie is?
Vrijheid zonder grenzen maakt het juist moeilijker om je ergens volledig voor in te zetten. Een spel met te soepele regels verliest zijn kracht. Een bergbeklimmer die halverwege besluit dat het toch te vermoeiend wordt, zal nooit de kwaliteit ervaren van het bereiken van de top.
Dit betekent niet dat we terug moeten naar rigide systemen. Maar het vraagt wel dat we erkennen: elk doel dat we serieus nemen, vraagt toewijding en acceptatie van consequenties. Zoals in een huwelijk: we trouwen omdat we ons leven willen delen, maar als we ons daar niet consequent naar gedragen, verliest het huwelijk zijn betekenis.
Vrijheid is relationeel
Hier raken we aan iets essentieels: vrijheid is geen individueel bezit. Het is iets dat alleen kan bestaan in relatie tot anderen.
Vrijheid kan alleen bloeien in gemeenschappen, maar wordt door diezelfde gemeenschappen ook begrensd. Een jongere die los wil komen van zijn ouders, heeft die ouders eerst nodig gehad om überhaupt zelfstandig te kunnen worden. Een echtscheiding die iemand bevrijdt, was alleen mogelijk omdat er eerst een huwelijk was.
Dit lijkt tegenstrijdig, maar het onthult iets diepers: vrijheid ontstaat niet doordat we los van elkaar staan, maar doordat we met elkaar in verbinding zijn op een manier die ademruimte laat.
Zonder besef van verbondenheid verwordt vrijheid tot eenzaamheid. En dat geldt voor alle levende wezens, niet alleen voor mensen.
Liefhebben met open handen
En zo komen we bij de kern van de paradox. Wat is liefde eigenlijk?
Een liefdesband ontstaat wanneer twee mensen zich uit liefde wederkerig voor elkaar willen inzetten. Om die band levend te houden, moet de wederkerigheid evenwichtig zijn. Maar wat betekent dat?
Het vraagt om persoonlijke zelfstandigheid en gelijkwaardigheid van beiden. Daarom wordt liefde niet alleen gekenmerkt door samenhorigheid, maar evenzeer door bevordering van de persoonlijke vrijheid van de ander.
Liefhebben is vasthouden met open handen
Zodra je de ander wilt 'hebben', zodra je de liefde wilt vasthouden, garanderen, optimaliseren - verstik je precies datgene wat je wilde behouden. De kwaliteit van liefde ontstaat in de ruimte tussen twee mensen die elkaar niet bezitten.
Zoals de dichter Yeats schreef: "When two lovers love, They love the two of them, They love the one of them, In the space between".
Die ruimte ertussen - dat is waar liefde ademt.
De val van het streven
Mensen vragen me soms: "Maar hoe krijg ik dan een goede relatie? Hoe zorg ik ervoor dat de liefde niet verdwijnt"?
En precies in die vraag zit het probleem. Want zodra je liefde benadert als een project, als iets wat je moet 'krijgen' of 'hoog houden', maak je er een persoonlijk streven van. Dan wordt de ander een middel voor jouw kwaliteitsdoel.
Dit geldt niet alleen voor relaties. Het geldt voor alles wat werkelijk waardevol is in het leven.
Probeer maar eens om in een gesprek bewust 'authentiek' te zijn: je zult merken dat het onmogelijk is. Authenticiteit ontstaat vanzelf wanneer je volledig aanwezig bent, maar verdwijnt zodra je het als doel stelt.
Probeer maar eens om 'in het moment te zijn' en je zult merken dat die intentie je juist uit het moment haalt.
Probeer maar eens om 'spontaan' te zijn en je zult ontdekken dat geplande spontaniteit een contradictio in terminis is.
Dynamische kwaliteit
De filosoof Robert Pirsig maakte onderscheid tussen statische en dynamische kwaliteit. Statische kwaliteit is wat we kunnen vastleggen, beschrijven, herhalen. Dynamische kwaliteit is wat ontstaat in het moment zelf: fris, levend, onvoorspelbaar.
Zodra we kwaliteit proberen te grijpen, vast te pinnen, te optimaliseren, maken we het statisch. En daarmee doden we het.
Dynamische kwaliteit is de bron van alle verandering, de kwaliteit van vrijheid. Iemands leven heeft kwaliteit als er voldoende momenten zijn waarin die levende kwaliteit zich kan manifesteren: momenten van echte verbondenheid, van flow, van volledig opgaan in wat je doet.
Maar die momenten kun je niet afdwingen. Ze ontstaan wanneer je volledig aanwezig bent zonder agenda.
Vrijheid en determinisme
"Maar," hoor ik je denken, "als we niet kunnen streven naar kwaliteit, wat kunnen we dan wel?".
Hier komt een andere paradox om de hoek kijken: die tussen vrijheid en determinisme.
Veel mensen denken dat als ons gedrag grotendeels bepaald wordt door onze opvoeding, onze hersenen, onze omstandigheden, dat er dan geen echte vrijheid bestaat. Maar dat is een misverstand.
Determinisme betekent niet dat alles onvermijdelijk is. Het betekent alleen dat we moeten onderkennen wat we wel en niet kunnen beïnvloeden.
Juist door onze begrenzingen te erkennen, ontstaat er ruimte voor echte verantwoordelijkheid. We kunnen niet alles bepalen, maar we kunnen wel leren om bewust te zijn van onze keuzes binnen de mogelijkheden die we hebben.
En dat is voldoende voor een leven met kwaliteit.
Balanceren in de praktijk
Dus hoe ga je dan om met die drie dimensies: autonomie, verbinding en kwaliteit?
Balanceren is geen theoretische oefening maar levenskunst. Het is een vorm van streven die meestal wordt ingegeven door intuïtie. Soms laat je één pool domineren, soms grijp je actief in. Soms moet je je autonomie beschermen, soms vraagt de situatie om je volledig te geven aan verbinding.
Het nadenken over balans heeft alleen zin als het niet te veel energie kost. Je hebt tijd en ruimte nodig om de kwaliteit van leven voor jezelf en anderen daadwerkelijk te kunnen ervaren.
En hier zit de ultieme paradox: je kunt niet kiezen tussen jezelf en de ander, tussen vrijheid en verbinding. Ze bestaan niet los van elkaar. De kunst is om beiden in hun waarde te laten.
Loslaten van de greep
Wat betekent dit alles praktisch?
Het betekent dat je mag stoppen met de krampachtige zoektocht naar het perfecte leven, de ideale relatie, het ultieme geluk. Niet omdat die dingen niet waardevol zijn, maar omdat de greep ernaar ze juist onmogelijk maakt.
Het betekent dat je mag accepteren dat chaos deel uitmaakt van het leven. Dat niet alles controleerbaar of voorspelbaar is. Dat de mooiste momenten vaak komen wanneer je ze niet verwacht.
Het betekent dat je mag vertrouwen op je intuïtie in plaats van altijd alles te willen begrijpen en beheersen.
En het betekent vooral: dat je de ander -en jezelf- mag vasthouden met open handen. Niet grijpen, maar aanraken. Niet bezitten, maar ontmoeten. Niet optimaliseren, maar zijn.
Want dat is de ultieme vrijheid: niet kiezen tussen jezelf en de ander, maar beiden ruimte geven om te ademen. In die ruimte -in dat 'tussen'- ontstaat datgene waar we allemaal naar verlangen.
Niet omdat we ervoor streden, maar omdat we eindelijk stopten met vechten.
Dit essay is een uitwerking van ideeën over levenskunst als balans tussen vrijheid, verbinding en kwaliteit: drie dimensies die elkaar voortdurend beïnvloeden en vragen om bewuste aandacht zonder krampachtig streven.
