De draaglijke lichtheid van het bestaan

De reeks van interviews in de Volkskrant door Fokko Obbema over de zin van het leven groeit. Inmiddels hebben een tiental belezen en nuchtere ervaringskundigen zinvolle antwoorden gegeven. Hun antwoorden zijn soms positief doorgetrokken naar een zinvol vervolg op een in aanvankelijk negatief antwoord: het leven heeft geen zin.

Een mens leeft als individu en als lid van een samenleving. Als individu kan je bepaalde keuzes maken, met name met wie je omgaat. Je kiest een beroep of bezigheid waarin je je lekker voelt en jezelf en je onafhankelijkheid kan onderhouden. Als lid van de samenleving kan je rekenen op bescherming in de vorm van rechten. Dat het leven, filosofisch gezien, geen objectief onder woorden te brengen zin heeft, lijkt voor een individu lastig, maar maakt het gemakkelijk om op groepsniveau elk lid gelijke rechten toe te kennen. Niemand kan immers betogen dat zijn leven meer waard is dan een ander. Hij kan hoogstens aanvoeren dat hij belangrijk werk verricht en daarom meer salaris verdient. En zo kan rechtsgelijkheid en op maat behandelen samengaan met oog voor individuele verschillen.
We kunnen in principe vrij kiezen op welke manier we ons leven zin geven.

We kunnen voortdurend schakelen tussen niveaus waarop we naar het leven kijken. Op het ene niveau zien we de nuance, de dualiteit, het aangaan en loslaten en op het andere niveau de grote lijnen, de eenheid en de continuïteit. We kunnen op en met beide niveaus tegelijk leven.
Sommige filosofen en wetenschappers wijzen op de omstandigheid dat het leven allereerst vraagt om voortgezet te worden. Een kind krijgen wordt je dan ook letterlijk en figuurlijk door de natuur bijna in de schoot geworpen. Je moet eerder je best doen om niet zwanger te raken dan wel. Zo zorgt het leven allereerst voor de eigen continuïteit. Elk ouderpaar zal er op gebrand zijn dat hun kind een beter leven zal hebben dan hij/zij zelf heeft gehad, dus de intentie om de kwaliteit van het leven te verhogen is er ook nog eens. Dat de praktijk weerbarstig is, doet daar niets aan af.
Wie betoogt dat het leven vooral liefde is, sterker nog: alleen maar liefde is, die heeft misschien wel gelijk maar nog niet zo’n sterke case. Wie wil er nu liefde wanneer dat ten koste gaat van vrijheid? We willen nog wel -jong en verliefd- geloven dat de verbinding met de ware bijna eeuwig zal duren en dat het zeker te doen is om samen een kind op te voeden of een groter gezin te stichten.

Wie begint aan de tweede helft van het leven en aankijkt tegen een leeg nest staat opnieuw voor de vraag "hoe en met wie ga ik verder?". Dat je in een nieuwe relatie geen kinderen meer krijgt, maakt de keuze toch anders. Dat kun je je maar beter bewust zijn, want het verruimt je mogelijkheden nogal.
Naar verluid zei antropologe Margaret Mead dat je voor iedere levensfase een andere partner zou moeten hebben. Anderen pleiten voor een automatische beëindiging van een verbinding na zeven jaar.
Af en toe eens stilstaan bij waarom je bij iemand bent.
  1. De oorspronkelijke aantrekkingskracht bestaat nog en het gaat redelijk en je besluit samen verder te gaan.
  2. Je wilt nu weer eens meer van het leven genieten vanuit vrijheid en besluit als alleengaande verder te gaan.
  3. Je wilt een verbinding nog eens overdoen met een ander en niet de fouten te maken die je in de eerste helft van je leven maakte.
  4. Je gaat niet meer voor de “eeuwig durende” relatie en gaat relaties aan zolang het meer (vrijheid) oplevert dan het kost.
  5. Net als met vriendschappen ga je niet-exclusieve relaties aan.
  6. Anders, nl……. (vrij in te vullen).
Wie in een relatie een goede balans houdt tussen vrijheid en liefde (wie geen machtsstrijd voert) komt het verst zonder conflicten. De focus van een verbinding ligt gaandeweg het leven steeds minder op het uiterlijk en meer op het innerlijk. Een open deur voor wie ouder wordt, maar niet vanzelfsprekend. Er zijn nu eenmaal partijen die er commercieel of politiek belang bij hebben om ons te doen geloven dat je zo jong bent als je je voelt.

Het zinloos zijn van het leven is alleen verteerbaar wanneer de liefde, de vrijheid en kwaliteit kunnen worden ervaren. Je probeert zo gezond mogelijk te leven, zo integer mogelijk in het leven te staan en je netwerk te onderhouden en zo nog lang van het leven te mogen genieten.
Zo simpel kan het leven zijn, maar het voelt van tijd tot tijd bijna ondraaglijk licht. Wie gehecht is aan blijvende, positieve ervaringen, lijdt frequent verlies.

Wie vroeg ontdekt dat een positief gevoel van bijvoorbeeld geluk niet lang duurt en dat de duur niet afhankelijk is van factoren buiten jezelf, die kan na het opruimen en ontlopen van blokkades, die geluk in de weg staan, met een beetje geduld een lang en gelukkig leven leiden.

Het leven is zo vriendelijk om niet toe te staan dat al je dromen in vervulling gaan.
(uit Mooji: Adem van het absolute).
De mens en zijn verhaal over een zinvol leven (bol.com).

Leven vanuit non-duaal bewustzijn

Eenheid ervaren

Mensen die leven vanuit non-duaal bewustzijn ervaren de eenheid tussen alle levende wezens, ervaren vrijheid en het allesomvattende stromen van liefde.

Dit artikel is daarom geschreven in de je- en wij-vorm.

De ontmoeting met de ander is niet gericht op doen, maar op zijn.
We gebruiken het woord “ik” en “jij” om te communiceren, maar geloven niet in een scheiding tussen jij en ik. We kunnen leven met deze paradox. Door mij verschijnen jij en ik.

We trekken geen grenzen, laten alles en iedereen binnenkomen, maar laten ons niet overspoelen. We zijn niet bang om gekwetst te worden omdat er niet een afzonderlijk "ik" is. We roepen geen weerstand op en maken geen problemen. We hebben de waarheid niet in pacht, veroordelen niet, accepteren alles met “ja” en verkondigen niets. We beschouwen onszelf en de ander als evenwaardig. We zijn betrokken en onaangedaan in één, althans, niet-twee (A-dvaita).

Niets moet

Je mag, maar hoeft niets te leren of te veranderen. Laat liefde in en met vrijheid stromen zonder het te (be)grijpen.

We ervaren het leven als een dans en een zero-sum spel. We zijn (daarin) evenwaardige spelers.
Het non-duale inzicht kan ons genadevol in onze schoot zijn geworpen, opgeroepen door hallucinogene middelen of (na) het doorlopen van een (zeer) diepe crisis of lange meditatie. Terugkijkend realiseren we ons dat het komen tot non-duaal bewustzijn geen moeite hoeft te kosten en niet langs rationele weg valt te bereiken.

Hoe kun je non-duaal leven?

Hier zijn enkele suggesties voor het leven vanuit non-duaal bewustzijn. 

  • Mediteer regelmatig. Meditatie is een beproefde manier om ons te helpen onze geest te kalmeren en ons bewustzijn te verruimen. Door regelmatig te mediteren, kunnen we meer gewaarwording krijgen van ons non-duale bewustzijn en deze toestand van bewustzijn integreren in ons dagelijks leven. 
  • Wees in het moment. Het leven in het moment is een belangrijk aspect van non-duaal bewustzijn. Probeer bewust te zijn van wat er om je heen gebeurt en wees aanwezig bij wat je doet. Als je je bewust bent van het huidige moment, kun je meer openstaan ​​voor de verbondenheid tussen alles. 
  • Erken de onderlinge afhankelijkheid van alle dingen. In plaats van te denken in termen van afzonderlijke entiteiten en gebeurtenissen, probeer te erkennen dat alle dingen onderling afhankelijk zijn van elkaar en elkaar beïnvloeden. Dit kan je helpen om een dieper begrip te krijgen van de non-duale aard van het leven. 
  • Cultiveer mededogen. Het cultiveren van mededogen en vriendelijkheid voor alle wezens kan je helpen om je verbondenheid met anderen te voelen. Probeer je te richten op het verlichten van het lijden van anderen en probeer te handelen vanuit een plaats van liefde en begrip. 
  • Vraag jezelf af wie of wat ervaart. In plaats van jezelf te zien als een afzonderlijk zelf, vraag jezelf af wie of wat er ervaart. Dit kan je helpen om je bewustzijn te verschuiven van het idee van een afzonderlijk zelf naar een bewustzijn van non-duale verbondenheid. 
Leven vanuit non-duaal bewustzijn is een continu proces van bewustwording en ontwikkeling. Door te oefenen en bewust te zijn van onze verbondenheid met alles om ons heen, kunnen we ons bewustzijn verruimen en onze ervaringen van het leven transformeren.

Peter Fenner schrijft in Radiant Mind op pagina 139.

Intimiteit omhult alles

Vaak gebruik ik liever het woord 'intimiteit' dan 'liefde' om deze ervaring te beschrijven, omdat in deze ervaring geen scheiding is tussen mijzelf en anderen. Non-duaal bewustzijn is geen gevoel. Het is eerder een besef van alomvattendheid omdat ik geen andere keus heb. Ik omhels, ik sluit alles in zonder oordeel of voorbehoud en niet omdat dat een goed idee is of een of ander moreel standpunt, maar gewoon omdat hier niemand is om zich ergens tegen te verzetten.
   Ik ben niet geïdentificeerd met mijn conditionering, ik kan je volledig ontvangen. Jij en ik voelen een echte verbinding - onze werkelijkheden dringen in elkaar door in een ruimte van diepe intimiteit en openheid. Ik ben totaal open en beschikbaar. Ik kan niets van mij afduwen, ik kan niets verder meer binnenlaten. Hoe zou ik dat kunnen doen? Er is geen weerstand. Er is alleen totale openheid - een gevoel dat je totaal en volkomen bij mij binnen kunt komen.
Tot zover een citaat.

Radiant mind, een praktische weg naar non-duaal bewustzijn (bol.com).

Non-duaal bewust van de paradox bij zelfrealisatie

Bij het omschrijven van non-duaal bewustzijn en zelfrealisatie wordt van de paradox gebruik gemaakt om te verbeelden wat je niet beschrijven kunt.
Je kunt comfortabel leven met een paradox en niet gevangen zijn. Zelfrealisatie is geen resultaat van de inspanningen van het ego maar van het contact herstellen met een ruimer gewaarzijn dat zich bevindt voorbij en voorafgaand aan het duale denken. Hoe meer je kijkt vanuit de eenheid, hoe meer je de dualiteit kunt accepteren en hoe meer je kijkt vanuit de dualiteit hoe beter je de eenheid kunt omarmen.

Je kunt de paradox niet in en niet uit. Je kunt er van alles mee en ook langs heen.

  • "Alleen Brahman (God, de natuur enz.) is reëel, de wereld is maya (illusie). Brahman en maya zijn niet twee".
  • Non-duaal bewustzijn is niet iets en niet niets.
  • Non-dualisme werkt niet voor wie er alleen zelf beter van wil worden. Iedereen wil er beter van worden. Non-dualisme werkt niet voor mij alleen.
  • Zelfrealisatie is als gaan door een Poortloze Poort. Niemand kan door deze poort, dus wees niemand. Je kunt direct naar binnen en naar buiten om er te komen, maar er is geen pad, want je bent er al. Via de weg van ervaring tot inzicht komen "waar ik naar kijk dat ben ik zelf".
  • Ik ben Dat.
  • Je doet door niet te doen.
  • Je bent en bent niet in één.
  • Je ervaart eenheid als niet-twee.

Positief zijn of positief doen?

Gevoelens delen

Verliezen we aan authenticiteit wanneer we positief tegen iemand doen terwijl we eigenlijk negatieve gevoelens ervaren in het contact met de ander?
Het is onmiskenbaar eerlijk wanneer je een ander laat weten welke gevoelens die persoon bij je oproept. Maar moet je, wanneer je eerlijkheid hoog in het vaandel hebt staan, dat zo vertalen dat je een open boek bent? Uiteraard niet, want het is ook mogelijk dat die ander helemaal niet de oorzaak is van jouw negatieve gevoelens. We hebben bijvoorbeeld een ochtendhumeur of net iets vervelends meegemaakt en dan bestaat de kans dat de alleen al de aanwezigheid van de ander negatieve gevoelens oproept.

Een ik-boodschap werkt goed

In zijn algemeenheid is het delen van negatieve gevoelens alleen aanbevolen in een ik-boodschap: “wanneer jij dit of dat doet, dan roept dat bij mij dat gevoel op”. Met de ik-boodschap laat je in het midden wie de verantwoordelijkheid draagt voor het ontstaan van dat gevoel. De kunst is natuurlijk om de boodschap met een neutrale toon over te brengen anders is er nog niets bereikt. Maar dan is het maar een kleine stap naar de vraag of je wel moet delen dat er minder leuke gevoelens zijn ontstaan. Zeker in incidentele gevallen. Wanneer je vermoedt dat een ander het niet doorheeft wat er binnen jou gebeurt en je wilt de relatie structureel verbeteren dan heeft het zin om de ik-boodschap af te geven.
Niemand heeft alleen maar positieve gevoelens. Gevoelens zijn tijdelijk en er is normaal gesproken een balans en afwisseling in positief en negatief. Wie te geforceerd positief wil zijn, roept automatisch bij zichzelf en soms bij de ander negatieve gevoelens op. Het is daarom zaak om niet te proberen om het ontstaan van gevoelens te ontlopen. Gevoelens zijn belangrijke informatie waarvan je veel kunt leren. Ontstaat een negatief gevoel dan kun je die het beste “contain-en”. “Contain-en” betekent vasthouden in een flexibele mentale ruimte waarin het gevoel eerst nog wat kan groeien zodat je het goed kunt observeren. Dat wil zeggen dat je goed kunt bekijken waardoor het gevoel is ontstaan. Waren het je eigen verwachtingen en overtuigingen die jou het gedrag van de ander negatief deden labelen en is dat wel terecht? Of is er meer of iets anders aan de hand? Anders kijken naar je gedachten is positief denken. En gedachten roepen gevoelens op. Laat dus het negatieve gevoel jouw denken op gang brengen en stuur dit bij tot een positief resultaat. Denk het negatieve gevoel om tot een leermoment. En laat de gevoelens los of laat het uitdoven gewoon gebeuren.

Positief doen

Van mensen die positief doen wordt vaak gezegd dat ze positief zijn. Hun gedrag wordt te vaak veralgemeniseerd tot een stabiele karakter- of persoonlijkheidstrek. Hij of zij is nu eenmaal zo. Dat voortdurend positief doen kan echter duiden op een sterke of op een zwakke persoonlijkheid. Misschien durft de ander wel geen negatieve gevoelens te delen of wil die jou misleiden. Het kan ook zijn dat de ander heel goed in staat is met zijn negatieve gevoelens om te gaan en helemaal geen behoefte heeft om deze delen en zo onnodige problemen vermijdt.
Wie zijn negatieve gevoelens intern houdt, is als een batterij die de spanning tussen de min- en pluspool gebruikt om energie op te wekken om van zichzelf te leren hoe het werkt, binnen en buiten zichzelf. Die energie kan dan ook worden gebruikt om te kijken hoe hij positief kan doen om zijn doelen te bereiken.
Onze spreekwoorden zeggen het al.

  • Met de hoed in de hand, kom je door het hele land.
  • Je vangt meer vliegen met stroop.
  • Wie goed doet, goed ontmoet.
Laat de wens tot positief zijn los en vervang deze door een proces van omvormen van alle gevoelens toelaten naar om als gewoonte positief te doen.
Positief doen houd je veel langer vol dan positief zijn.
Wees gewoon.

Gewoon zijn

Identiteit

We kunnen voortdurend online verbonden en dicht bij anderen zijn, maar wanneer we weer tot onszelf willen komen op vakantie gaan we vaak ver weg. Ver weg maken we frisse sociale vergelijkingen en doen we nieuwe ervaringen op.
Wie (nog) op Facebook zit, kan het de hele dag door met eigen, lede ogen zien: de wereld wordt door anderen mooier gepresenteerd dan je het zelf ervoer toen je erbij was. Je zou bijna aan jezelf gaan twijfelen.

Iedereen heeft in zijn leven weleens geworsteld met zijn identiteit.

  1. Wie ben ik?
  2. Mag ik er zijn?
  3. Ben ik wel goed genoeg?
  4. Ben ik wel bijzonder genoeg?
  5. Ben ik van betekenis?

Wie het antwoord vervolgens gaat zoeken in spiritualiteit en non-dualiteit krijgt te horen: “stop met zoeken want jij bestaat niet. We zijn allemaal één, bewustzijn en onvoorwaardelijke liefde”. Het lukt slechts weinigen om zichzelf te realiseren (verlicht te worden, met zichzelf samenvallen) wanneer ze figuurlijk een spiegel voorgehouden krijgen met “je bent alles en niets en in de leegte vind je vervulling”. 

Zelfonderzoek

Zelfonderzoek kan door deze ogenschijnlijke tegenspraak verworden tot een eindeloos en angstaanjagend tijdverdrijf en om de hete brij heen draaien. Het vraagt lef om gewoon te blijven bij dat wat er is.
Identiteit is een complex concept en kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Het kan verwijzen naar iemands zelfbeeld, culturele en sociale achtergrond, genderidentiteit, seksuele oriëntatie, geloofsovertuigingen, enzovoort. 

Kun je zonder?

Als we ons concentreren op de vraag of iemand zonder een vast zelfbeeld of ego kan leven, dan is het antwoord ja, dit is mogelijk. Sommige filosofische en spirituele tradities suggereren dat het bereiken van een staat van non-dualiteit of ego-loosheid een pad kan zijn naar bevrijding en spirituele verlichting.
Dit betekent echter niet dat iemand zonder een ego of identiteit volledig zonder enige vorm van zelfbewustzijn of persoonlijkheid zou zijn. Het gaat erom dat iemand zich losmaakt van beperkende overtuigingen en ideeën over wie hij of zij is en openstaat voor een meer diepgaande ervaring van het leven.
Het is echter belangrijk op te merken dat het idee om volledig zonder identiteit te leven, voor veel mensen moeilijk voor te stellen is en misschien niet wenselijk is. Identiteit kan ons helpen om ons te verbinden met anderen en om een gevoel van doel en richting in ons leven te vinden. Het gaat erom een gezonde balans te vinden tussen het loslaten van beperkende overtuigingen en het cultiveren van een positieve, gezonde identiteit.

Meer lezen over de identiteit en de vraag of je ook zonder kunt, lees "Paradox: live life to the max".

Het zelfinzicht bij Echart Tolle

Tot zijn dertigste was Eckhart Tolle angstig, depressief, suïcidaal. Tot het moment kwam dat hij definitief besloot dat hij niet langer met zichzelf kon leven. In plaats van de dood leverde dit hem Verlichting op. 

Tolle: voor wie niet verlicht is, is de wereld het enige dat er is. En dat brengt de dualiteit met zich mee van in de wereld vervulling zoeken én angst voor bedreiging; jezelf willen vinden én angst voor de dood. Verlichting betekent, je emotioneel niet meer verbinden met de wereld, met de rollen die je speelt, met je eigen gedachten. En daarvoor hoef je je noch totaal in het leven te storten, noch je er totaal uit terug te trekken. Hoe kom je er dan wel? Door totaal ja te zeggen tegen dat wat is op dit moment.

Tot de kern komen

Wie naar het zelf kijkt als een kern in zichzelf zal nooit een kern vinden. Het is als het afpellen van een ui. Wanneer alle rokken van de ui afgepeld op tafel liggen is de kern van de ui verdwenen door het ontleden van het geheel. Al het wezenlijke is uitgedrukt in een vorm en binnen elke vorm is het wezenlijke te vinden.
Dus wie tot de kern wil komen moet vooral weten wanneer te stoppen met zoeken om zo het geheel te kunnen blijven zien.

We hebben er allemaal baat bij dat veel mensen hun best doen om de wereld nog een beetje mooier te maken. Maar de maat raakt vol. We reizen de wereld af om te kijken waar het nog oorspronkelijk en natuurlijk is en zonder het te willen, dragen we bij aan het vervlakken van dat wat bijzonder is en wat uitsteekt boven de rest.
Kunnen we accepteren dat we in de wens om onszelf te ontplooien onze grenzen, ons doel en onszelf zijn voorbijgeschoten?

Gewoon zijn (met afwisselend de nadruk op "gewoon" en "zijn") lijkt niet speciaal genoeg. Gewoon zijn is tevreden zijn met evenwaardig te zijn met alles en iedereen en je niet druk te maken of het allemaal wel goed komt en tegelijk niet blind te zijn of je ook een positieve bijdrage te leveren. Door je gewoon bewust te zijn wat je kunt doen en wat je kunt laten.

De essentie

De uitspraak "het realiseren van jouw essentie is te worden wat je bent" vat eigenlijk de kerngedachte samen van veel spirituele en filosofische tradities, waaronder de Vedische filosofie. Het is een soort taalspel dat de diepgaande betekenis van zelfrealisatie en innerlijke groei uitdrukt.
De uitspraak speelt met de ideeën van realisatie en zijn.
Realisatie verwijst naar het proces van bewustwording, begrip en diepgaand inzicht in jezelf en je ware aard. Het is het besef van wie je werkelijk bent, los van externe rollen, verwachtingen en maskers.
Zelfrealisatie gaat niet over het bereiken van iets buiten jezelf, maar eerder over een innerlijke ontvouwing en evolutie. Het is niet iets externs dat je zoekt, maar iets intern dat je ontdekt en ontwikkelt.
Wat je bent verwijst naar je authentieke zelf, je kern, je ware aard. Het gaat over het begrijpen en omarmen van je eigen unieke identiteit, eigenschappen en potentieel.
Samengevoegd brengt de uitspraak een diepgaande waarheid over het pad van zelfontdekking naar voren: door je bewust te worden van je ware aard en deze te omarmen, bereik je een staat van zijn waarin je jezelf volledig uitdrukt en tot bloei komt. Het is een soort paradox: je realiseert jezelf door simpelweg jezelf te zijn, maar het vereist vaak diepgaand zelfonderzoek en bewustwording om deze staat van zijn te bereiken.

In niet weten is Dat wat je bent vergeten

Deze dag herdenken we Sharlih, die op 1 oktober 2018 overleed.
Ze is schrijfster van het boek Onverborgen werkelijkheid en gaf satsang in haar huis in Kruisweg in noord-Groningen.
Uit haar boek.

Zo vrij

Het is zo vrij en ziet door jou,
maar wordt door jou niet gezien
je wordt gedragen zonder armen, er is geen grond,
geen houvast,
geen begin of eind
Het is daar waar je verdwijnt
Als jij afwezig schijnt
Wat er ook gebeurt, het blijft altijd puur
De Stilte zelf
Maar altijd in beweging
kent het tijd noch duur
Aanwezig in, voor, en na elk geluid
Voor het puntje van jouw neus, intiemer dan je huid
In niet weten is Dat wat je bent vergeten

De zin van het leven vanuit omdenken

Creëer je eigen zingeving 

In plaats van te zoeken naar een universeel antwoord op de vraag naar de zin van het leven, kunnen we omdenken gebruiken om onze eigen zingeving te creëren en te ontdekken wat voor ons persoonlijk belangrijk is. 

Hieronder volgen enkele tips om omdenken toe te passen bij het zoeken naar de zin van het leven. 

  • Focus op de mogelijkheden in plaats van de beperkingen. In plaats van te denken aan de dingen die ons beperken om de zin van het leven te vinden, kunnen we ons richten op de mogelijkheden die we hebben. We kunnen nadenken over onze passies, interesses, talenten en waarden en kijken hoe we deze kunnen gebruiken om zin te geven aan ons leven. 
  • Gebruik uitdagingen als kansen. Uitdagingen en moeilijke momenten kunnen ons helpen om te groeien en ons sterker te maken. In plaats van ons te laten ontmoedigen door de obstakels die we tegenkomen, kunnen we omdenken gebruiken om te zien hoe deze uitdagingen ons kunnen helpen om onze persoonlijke zingeving te ontdekken. 
  • Vind vreugde in de kleine dingen. De zin van het leven hoeft niet altijd groot en betekenisvol te zijn. We kunnen ons richten op de kleine dingen in het leven die ons vreugde brengen, zoals tijd doorbrengen met familie en vrienden, genieten van de natuur, het ontdekken van nieuwe ervaringen of het beoefenen van een hobby. 
  • Help anderen. Door anderen te helpen, kunnen we betekenis geven aan ons leven en ons een gevoel van voldoening geven. We kunnen omdenken gebruiken om te zien hoe we ons kunnen inzetten voor anderen en hoe dit ons kan helpen om betekenis en zin te vinden in ons eigen leven. 
Kortom, omdenken kan ons helpen om anders te kijken naar de vraag naar de zin van het leven en ons helpen om onze eigen zingeving te creëren. Door ons te richten op de mogelijkheden, uitdagingen als kansen te zien, vreugde te vinden in de kleine dingen en anderen te helpen, kunnen we betekenis en voldoening vinden in ons leven

Zeven leerpunten

Fokko Obbema is journalist van de Volkskrant. Nooit gerookt, een matig drinker, geen overgewicht, dagelijks gezond eten en enkele keren per week sporten - wat kon hem gebeuren? Wat zou dan de zin zijn van zo vroeg al doodgaan?
Toch overkwam het hem bijna op zijn 54-ste: een hartstilstand en ternauwernood ontsnapt aan de dood omdat zijn echtgenote toevallig in de buurt was en levensreddend optrad. Na zijn herstel is Obbema 40 interviews gaan houden met bijvoorbeeld een filosofe, predikante, schrijver, celbiologe, huisarts, boeddhist, sociologe en psychiater over de zin van het leven. Zoals valt te verwachten komen ze allemaal met een zinnig, maar elk met een ander antwoord: positief of neutraal, er is geen zin van het leven. Zie de site van de Volkskrant.

Obbema vat zijn bevindingen met zeven leerpunten samen.
1. Kwetsbaarheid als essentie, het belang van verbinding.
2. Veerkracht, hand in hand met dankbaarheid.
3. Het leven is een leerschool.
4. Hoop op vooruitgang – op weg naar een groter ethisch bewustzijn?
5. Beperkingen van de wetenschap en herwaardering van religie.
6. Het nut van de dood – zoeken naar de essentie.
7. Geen zin, wel betekenis?

Het antwoord van Akhmanova

Celbiologe Akhmanova ziet het anders.
De zin van het leven volgens haar is het doorgeven van je DNA en je leven aan je kinderen. Daarin ligt zelfs onsterfelijkheid besloten. Aan dit antwoord valt niets af te dingen. Het menselijke lichaam en de menselijke geest zijn ingericht en voorbereid om zwanger te maken en te raken. Weliswaar probeert de geest zo prudent mogelijk via een langdurige relatie dit geluk te bestendigen, het lichaam is volkomen neutraal. Via meer of minder slinkse wegen regelt de seksualiteit dat we vaak dichtbij een bevruchting komen. Homoseksualiteit en voorbehoedsmiddelen staan dit hoogstens in de weg of nopen tot adoptie. Drankgebruik neemt remmingen weg en hormonen etc. proberen de mens te verleiden om seks te hebben. Met voortplanting (dupliceren) als zin hebben we het voornaamste antwoord te pakken.
Tot zover Akhmanova.

Kanttekeningen

Moet iemand die bewust of ongewild geen kinderen krijgt dan concluderen dat zijn of haar leven geen zin heeft?

Gelukkig niet.
Er is naast liefde ook nog zoiets als evolutie. Die vindt plaats over generaties heen en zorgt dat het genenpakket van het ene individu uitsterft en van de ander wordt doorgegeven. Haar gerichtheid is niet neutraal, maar zonder oordeel.
Ieder individu mag er zijn en is evenwaardig.

Is geen kinderen krijgen dan equivalent aan afgewezen worden door de bedoeling van evolutie?

Zeker niet.
Te meer wanneer je ervan uitgaat dat de evolutie ook abstracte doelen kan hebben als het vergroten van vrijheid en liefde. Het liefdevolle antwoord op de vraag wat de zin van het leven is vanuit liefde en vrijheid is dan: “je mag de zin van jouw leven zelf kiezen en ook of je je wel of niet genen doorgeeft”.

Terug naar het antwoord op de vraag vanuit de ongrijpbaarheid van de vraag naar de zin van het leven. De filosofie en de religie kennen het omzeilen van het zoeken naar waarheid via de via negativa. Dat is je richten op wat het antwoord niet is en zo zicht te krijgen op wat het antwoord zou kunnen zijn zonder (de pretentie) het onder woorden te kunnen of hoeven brengen.

Stel dat niemand de waarheid in pacht heeft over wat de zin van het leven is, dan is ieders antwoord in principe even waardevol. En daarmee ook ieders leven. Immers was er een concrete zin van leven dan waren we niet vrij. En zo zonder concrete zin kan iedereen in principe evenwaardig bijdragen aan een evolutie gericht op ontwikkeling en vermeerdering van vrijheid en liefde.

Voor degenen die bang zijn dat bovengenoemde spirituele inzichten leiden tot maatschappelijke anarchie de opmerking dat elke samenleving gezamenlijk bepaalt hoe met vrijheid om te gaan. Het is natuurlijk niet zo dat elke samenleving daarbij voortdurend de wijsheid in pacht heeft. Jouw eigen ego en cultuur kunnen relativeren blijft altijd een punt van aandacht.

Het antwoord van Jolande Withuis

Een voorbeeld uit de reeks van interviews die Obbema hield waarin veel aspecten zitten, die samenhangen met de vraag naar de zin van het leven, is het interview met sociologe Jolande Withuis. Zij schrijft boeken over de levens van haar vader (Raadselvader), communisten en Juliana. Het zijn vooral voorbeelden van levens van mensen die door geboorte of overtuiging niet evenwaardig waren aan anderen en waarin gebrek aan vrijheid en liefde een worsteling was. Zelf vertelt zij over de zin van haar leven dat zij tevreden is over het zoeken en vinden van haar eigen behoeften, haar eigen wensen en het vak waarin zij haar talenten kan ontplooien.

Een citaat uit het interview.

Wat is de zin van ons leven?

‘Geen. We zijn een van de miljoenen organismen op aarde die leven en sterven. We zijn er gewoon. Mijn eerste associatie is een boekje van Jaap van Heerden (wetenschapsfilosoof, red., niet door Obbema geïnterviewd), Wees blij dat het leven geen zin heeft. Hij betoogt dat als het leven een vastgestelde zin zou hebben, er veel wegen worden afgesloten. Want dan is er een ijkpunt waar je al je handelen aan moet afmeten. Het mooie van het leven is juist dat het open ligt. Dat het geen zin heeft, geeft eindeloos veel kansen. Van Heerden laat ook zien dat opvattingen die uitgaan van een zin tot groot leed hebben geleid, inclusief massamoorden – denk aan godsdienstoorlogen en het communisme. Dat ben ik met hem eens’.

Dus u bent blij dat het leven geen zin heeft?

‘Nou ‘blij’ vind ik wat overmoedig. Wanneer het in mijn leven lekker loopt, komt de vraag naar de zin niet op. Ben ik aan het onderzoeken dan voel ik me gelukkig. Schrijven is de zin van mijn leven. Mijn werk gaat over wezenlijke onderwerpen.
Tot zover het interview met Withuis.

Kanttekeningen van anderen

Sheila Sitalsing, columniste in de Volkskrant, schrijft naar aanleiding van het interview van Obbema met celbiologe Akhmanova het volgende.
"Zo goed zijn de mensen in het doorgeven van hun genen en in het voorzetten van het leven en in het zich aanpassen aan nieuwe omstandigheden en in het doorgeven van informatie om nog langer en nog beter verder te kunnen leven, dat ze heel veel ruimte zijn gaan innemen. Zoveel ruimte, dat de mens in hoog tempo andere dieren aan het uitmoorden is. We trekken een bloedspoor over de wereld".

Onze vrijheid kent ook verantwoordelijkheid nemen voor de gevolgen van ons gedrag voor anderen, mens en dier, zelfs ver weg in de wereld. Jezelf overgeven aan natuurlijke driften zonder na te denken over de gevolgen kan je de aansluiting met vrijheid en liefde kosten.

Citaat uit een recensie van boeken van Van Heerden.
Op beschaafd-ironische conversatietoon, maar niet zonder precisie en soms felheid, bespreekt hij uiteenlopende kwesties: Is Eline Vere als kind seksueel misbruikt? Maakt pornografie vrouwen tot tweederangs burgers? Is het tijd voor de slachtoffers van andermans verveling een vuist te maken? Zijn wij allemaal het resultaat van een verkrachting, lang geleden? Eigenlijk doet het er weinig toe waarover Van Heerden schrijft omdat het altijd een heilzaam genoegen is zijn spirituele en onwrikbaar verstandige denktrant te volgen. Koketterie, de vetvlek op het werk van menige columnist, ontbreekt. Voor "Wees blij dat het leven geen zin heeft" kreeg hij de Wijnaendts Franckenprijs.

De zin van het leven. Gesprekken over de essentie van het leven (bol.com).
Jaap van Heerden. Wees blij dat het leven geen zin heeft (bol.com).

Hans Laurentius schrijft in Een handvol scherven. Leven is zinloos! Wat een feest! Godzijdank!

Het inzicht dat we absolute vrijheid zouden kunnen genieten leidt niet automatisch tot eenheid.
Casper Thomas schrijft in de Groene Amsterdammer.

"In het boek The Authoritarian Dynamic concludeert de Australische psycholoog Karen Stenner dat in iedere samenleving grofweg een derde deel van de witte kiezers ‘eenheid en samenhang’ belangrijker vindt dan ‘vrijheid en diversiteit’. Dit deel van de bevolking, schrijft Stenner, zal zich nooit comfortabel voelen in een moderne liberale democratie, waarin verscheidenheid en pluralisme de uitgangspunten zijn".
"Hoe meer machtsspreiding, hoe groter het risico van fragmentatie van die gedroomde eenheid".

Fokke Obbema. Een zinvol leven. De mens en zijn verhaal (bol.com).

Transformeren uit de klem van economische machten

Eeuwen geleden toen er nog koningen en keizers aan de macht waren, werd de bevolking gedwongen om de heersende klasse van voedsel en geld te voorzien. Met het geld werden kastelen en paleizen gebouwd en soldaten ingehuurd. De overheerser wilde niet alleen geld, maar ook voedselzekerheid. Immers wat heb je aan geld wanneer er geen voedsel mee te koop is. Dus om hongersnood op het kasteel te voorkomen werd voedsel afgetroggeld en in voldoende voorraad binnen de muren opgeslagen.
Overwonnen volkeren werden ingezet als slaven. Zij deden het werk om onder meer voedsel te produceren.
Tegenwoordig is degene met het meeste geld nog steeds de machtigste partij en is voedselzekerheid voor de machthebbers geen persoonlijk probleem meer, want het kan binnen een dag van overal ter wereld worden ingekocht en ingevlogen. Macht wordt ook niet meer uitgeoefend over de burger met geweld en onderdrukking, maar door deze afhankelijk te maken van materiële behoeftes. Het zijn geen natuurlijke behoeftes maar behoeftes opgewekt door de consument onzeker te maken. Mede door de industriële revolutie waren slaven voor arbeid niet meer nodig. Om blijvend aan de macht te zijn volstaat het om mensen tot consumenten om te turnen en werk daar te brengen waar arbeid het goedkoopst is.

In een tirannieke omgeving geldt "verdeel en heers", opgejaagd worden om koopjes te jagen. In een andere vorm dan vroeger wordt er nog steeds angst opgeroepen, nu in de vorm van FOMO: fear of missing out. De oude afspraak "houd jij ze dom, dan hou ik ze arm" hoeft niet meer. Iedere commerciële partij gedijt bij "houdt ze onzeker".
De media zijn er niet alleen om ontspanning en informatie te bieden. In de media wordt jou ook het leven en de prestaties voorgehouden van mensen die meer verdienen, die iets beter kunnen en die aantrekkelijker zijn dan jij. En die mensen wonen overal op de wereld. Vroeger vergeleek je jouw prestaties met de mensen uit de omgeving waarin je was opgegroeid, tegenwoordig vergelijk je jezelf met mensen vanuit de gehele wereld. Dat maakt te meer onzeker omdat tegelijk wordt voorgehouden dat iedereen een kans heeft op vooruitgang. Schijnbaar wordt de macht van het individu over en daarmee de eigen verantwoordelijkheid voor succes en geluk steeds groter. En via de reclame wordt deze oplossing geboden: “koop dit of dat en je voelt je (weer) beter”.

Een paar schrijvers geciteerd.
Bas van Bavel onderzocht de reden waarom economieën in het verleden opkwamen en weer instortten. “De kern van Van Bavels verhaal is dat de neergang inzet wanneer de solidariteit erodeert, instituties terrein verliezen en een kleine groep onevenredig profiteert, terwijl een groot deel van de mensen zich juist tekortgedaan voelt. Hij pleit voor een samenleving die buiten de grenzen kijkt, maar ook lokaal houvast biedt voor mensen, bedrijven, organisaties. Er moet een balans zijn tussen nabijheid van de (sterke) regio en de blik op de wereld, waarbij alle mensen ongeveer evenveel profiteren”.

De introductie van Internet en de globalisering lijken de omstandigheden gecreëerd te hebben waarmee onze samenleving nu een verandering in economisch handelen kan doorzetten.

In de Groene Amsterdammer bespreekt Casper Thomas het nieuwste boek van Francis Fukuyama “Identity”:
“De strijd om liberale gelijkwaardigheid moet in deze eeuw dus niet veroverd worden op een dictatuur, maar op onze eigen inborst, meent Fukuyama. En om dat duidelijk te maken haalt hij opnieuw Nietzsche van stal. In Identity duikt de filosoof op als leverancier van het begrip ‘megalothymia’, dat zoveel betekent als de diepe behoefte om als superieur te worden gezien. Dat psychologisch motief botst met ‘isothymia’, oftewel de behoefte om door anderen als gelijkwaardig te worden gezien. Megalothymia, dat is de drijfveer van het opgeblazen individu dat zichzelf superieur waant en wegen zoekt om dat aan de wereld te bewijzen – door president van de VS te worden, bijvoorbeeld. Isothymia is de strijd om erkenning van groepen, die als specifiek afgegrensd collectief gezien willen worden. Fukuyama noemt de lgbtq-gemeenschap als voorbeeld, en het alt-right witte-mannennationalisme”.

Hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans vertelt in deze video over systeemveranderingen en transities en de belangrijke kantelmomenten in zijn leven “Als je wezenlijk wilt veranderen, moet je eerst tot stilstand komen”.
In haar boek Stil de tijd neemt filosofe Joke Hermsen dit verschijnsel kritisch onder de loep.
In onze samenleving wordt het gevoel dat de tijd ons in een wurgende greep houdt, steeds meer overheersend. Tijd wordt voornamelijk als een economische wet beschouwd, die ten volste benut en rendabel gemaakt moet worden. Zie de video van Joke Hermsen.
Druk bezig zijn en een overvolle agenda hebben is synoniem met een succesvol bestaan. Als er op een ochtend nauwelijks mails binnenkomen, kan de vertwijfeling reeds toeslaan. Leegte, rust en nietsdoen zijn geen inspiratiebronnen meer, maar de angstaanjagende voorboden van een bestaan in de marges van de maatschappij. De hang naar activiteit en de snelheid waarmee technologische ontwikkelingen zich opvolgen geven velen de indruk de tijd niet meer bij te kunnen benen. 'Geen tijd hebben' lijkt dan ook een fundamentele ervaring van deze tijd te zijn. Daarmee is tijd het schaarsteproduct bij uitstek geworden.

Lees ook: "Boeken en artikelen van Joke Hermsen (bol.com)".
of
Jan Rotmans. Omwenteling Van mensen, organisaties en samenleving (bol.com).

Kinderen leren liefdevolle gesprekken te voeren

Valkuilen bij het communiceren

Er wordt weleens voor gepleit om kinderen les in liefde of debatteren te geven. Maar in een maatschappij waarin vooral competitie wordt gevoerd zullen deze lessen in debatteren bijdragen aan het zoeken naar liefdeloze macht in relaties. In de huidige maatschappelijke en menselijke verhouding is overal machtsstrijd te zien. Het verziekt de sfeer, privé en in het openbaar. Het ware beter om al op de lagere en middelbare school kinderen te leren hoe zij een machtsstrijd kunnen herkennen, voorkomen en stoppen.

Een bijna liefdevolle manier om met elkaar constructief in gesprek te gaan is een dialoog te voeren. In een echte dialoog wordt geen machtsstrijd gevoerd. Bij het voeren van debatten gaat het om te winnen en dat gaat gepaard met veel trucjes. Die komen vaak neer op het gebruik van drogredenen.

Een gemeen voorbeeld van een drogreden is het gebruik van een “stropop” in onderstaand gesprek tussen man A en man B. Uiteraard is dit voorbeeld van gentech te abstract voor kinderen en kan vervangen worden door een onderwerp dat kinderen op hun leeftijd aanspreekt.

A ‘We moeten heel voorzichtig zijn met het toepassen van gentech’.
B ‘Dus jij zegt dat we gentech niet moeten toestaan? Dat is niet realistisch’.

Wat B doet is dubbel doortrapt. Hij vat eerst het standpunt van A extremer samen dan hij het heeft gezegd. En boort het vervolgens de grond in (of anders en beeldend gezegd: de stropop wordt in de fik gestoken).

Net als bij pesten is het gebruik van drogredenen bedoeld om de ander te vernederen. Die negatieve vormen te herkennen en weten waar je als kind of puber wel iets aan kan doen en wat je beter kunt negeren  is iets waar ze later in de maatschappij en relaties positief mee uit de voeten kunnen.
Waar ik voor pleit is niet om kinderen ongrijpbare concepten als liefde proberen aan te leren, maar om hen te leren wat wel en niet oorbaar is bij het voeren van een gesprek over verschil in inzicht. En daarmee samen (liefdevol en evenwaardig) te laten zoeken naar win-win doelen.

Meer in het algemeen: door zelf een goed voorbeeld te zijn, kinderen te leren hun emoties te beheersen en te communiceren, te vergeven, complimenten te geven en respect te hebben voor anderen en hun eigendommen, en samenwerking te stimuleren, kunnen we kinderen leren om liefdevoller met elkaar om te gaan.

Zie ook het artikel over wellevendheid.

Hoe kun je voortdurend gelukkig zijn?

Wees realistisch

Hoewel het nastreven van geluk een belangrijk aspect van het leven is, is het niet realistisch om voortdurend gelukkig te zijn. Geluk is een emotie die kan fluctueren en afhankelijk is van verschillende factoren, zoals onze omstandigheden, relaties, gezondheid en gedachten.
Sommige mensen hebben misschien een meer positieve en veerkrachtige natuur en kunnen zich over het algemeen gelukkiger voelen dan anderen. Maar zelfs deze mensen ervaren ups en downs in hun emotionele toestand. Het nastreven van geluk als een constant en permanent gevoel is niet realistisch en kan zelfs schadelijk zijn voor de mentale gezondheid. Het is natuurlijk om een breed scala aan emoties te ervaren, en het leren accepteren van deze emoties als onderdeel van het mens-zijn kan bijdragen aan een gevoel van tevredenheid en welzijn.
Het is belangrijk om te erkennen dat het leven vol uitdagingen zit. Het is normaal om momenten van verdriet, angst, boosheid of teleurstelling te ervaren. Deze emoties zijn ook belangrijk om ons te helpen groeien, leren en ons aanpassingsvermogen te vergroten. 

Wees tevreden

In plaats van voortdurend geluk na te streven, kunnen we ons richten op het vinden van een gevoel van tevredenheid, voldoening en betekenis in ons leven, zelfs als we ons niet gelukkig voelen. Dit kan betekenen dat we ons richten op het ontwikkelen van positieve relaties, het vinden van zinvolle activiteiten en het omgaan met onze uitdagingen op een positieve manier. Door het vinden van een evenwichtige en realistische kijk op het leven, kunnen we een meer duurzaam gevoel van welzijn en geluk ervaren.

Wat wel en wat niet

De meeste mensen verwachten een antwoord dat vertelt wat je wel moet doen, en zien de waarde over het hoofd wanneer ze een helder antwoord krijgen over wat ze niet moeten doen.
Aristoteles zei twee millennia geleden al: ‘het doel van de wijze is niet het geluk te bereiken, maar het ongeluk te vermijden’.
De mens is geëvolueerd om zoveel mogelijk naar geluk te streven, niet om het te ervaren. Dat is de geluksparadox die gelukkig als positief neveneffect heeft dat we voortdurend blijven streven naar betere omstandigheden.

Geluk kan zijn: je voelen opgaan in iets groters. Tijdelijk heb je dan inzicht in iets blijvende. Daarna weet je het en kun je je hopelijk telkens herinneren wat je kunt laten om in die staat van zijn te zijn. Sat-chit-ananda.

Rolf Dobelli

Rolf Dobelli (1966) is een Zwitserse schrijver en zakenman. Hij studeerde filosofie en bedrijfskunde en werkte als CEO van diverse dochtermaatschappijen van Swiss Air.
De weg van denken naar doen is bezaaid met valstrikken. Die zijn te vermijden, als je maar weet hoe. In 52 hoofdstukken, met voorbeelden van dwalingen die je maar beter aan een ander kunt overlaten, laat Rolf Dobelli in zijn boek “De kunst van het verstandige doen” zien waarom het beter is deuren te sluiten en van opties af te zien. Soms zet een overvloed aan informatie aan tot onverstandig handelen en altijd gaat geld samen met emotie waardoor we het vaak onbezonnen uitgeven.

Uit het voorwoord.
“Eerlijk is eerlijk. We weten niet zeker waardoor we succes hebben. We weten niet zeker waardoor we gelukkig zijn. Maar we weten wel heel zeker, waardoor succes en geluk teniet worden gedaan. Dat inzicht, hoe eenvoudig het zich ook aan ons voordoet, is fundamenteel: onze negatieve kennis (wat niet te doen) is veel sterker dan onze positieve (wat wel te doen).

De Grieken, de Romeinen en de middeleeuwse denkers hadden een naam voor deze aanpak, de Via negativa. Letterlijk: de negatieve weg, de weg van het afstand doen, het weglaten, het reduceren, de kracht van negatie".

Lees ook: "boeken van Rolf Dobelli".

Haal niet door elkaar de wens om voortdurend gelukkig willen te zijn en voortdurend geluk of je gelukkig te voelen. Gevoelens zijn altijd tijdelijk. Werkelijk geluk is spiritueel van aard. Een toestand van gelukkig zijn kan lang duren, zolang je weet om te gaan met veranderingen en wat er niet is. Van geluk najagen word je ongelukkig.
Wanneer je niet gelukkig bent, ga op zoek naar de oorzaak daarvan en neem deze weg. Laat de wens varen om een gevoel van geluk (dat sommige even en velen nooit ervaren) vast te houden.

Hans Laurentius

"Lijden is heel complex daar moet je heel veel voor doen. ………………… Het enige waar je niets voor je hoeft en kan doen is vrijheid".
Hans Laurentius, de vlucht voor leegte). In een satsangvideo meer van Hans Laurentius.

Erik van Zuydam

Uit een inspiratiemail van Erik van Zuydam.

Geluk kan niet worden bereikt door te strijden
met de ongelukkige gevoelens van nu, of hoopvol
te dromen over hoe we ons morgen weer
zouden kunnen voelen. Geluk kan niet worden be-reikt.
Het kan enkel worden ont-dekt, wanneer we onze focus
op een betere toekomst loslaten en zonder verzet,
zonder hoop, zonder plannen, durven af te dalen
in de verborgen diepten van het huidige moment.

Innerlijke vrede en geluk hebben geen oorzaak.
Stress en ongelukkig zijn hebben wel een oorzaak:
een vals zelfbeeld plus een verhaal over iets of iemand.

Diamantsoetra roept op tot altruïsme zonder onderscheid

Soetra’s zijn geheugensteuntjes die worden gebruikt in het hindoeïsme, het boeddhisme en het jaïnisme als een aforisme waarmee de kennis van rituelen, filosofie, grammatica of elk andere vorm van kennis kan worden overgedragen. De Diamantsoetra vormt een op zichzelf staand onderdeel van Prajnaparamita-literatuur (perfectie van inzicht).
Voorbeelden van paramita's (transcenderende deugden) zijn: vrijgevigheid; morele discipline; geduld; wijsheid (prajna); inzet; verdraagzaamheid; waarachtigheid; vastbeslotenheid; belangeloze liefde; gelijkmoedigheid tot in perfectie en zonder eigen belang; vindingrijkheid (in het vinden van de juiste middelen om andere wezens te helpen); vastberadenheid; kracht; kennis.
Het thema van alle Prajnaparamitasoetra’s is hoe het inzicht in de leegte van alle verschijnselen leidt tot een actief mededogen voor alle wezens.

De Diamantsoetra heet zo omdat hij zo scherp als een diamanten zwaard door wereldse illusies snijdt, om te verhelderen wat echt is en eeuwig. Volgens deze soetra moet al het via zintuigen waarneembare niet worden gezien als de hoogste werkelijkheid, maar als een illusie van het eigen bewustzijn.
Het soetra bevat voor die tijd twee belangrijke nieuwe inzichten. Het eerste inzicht is dat er geen zelf is. Het tweede inzicht is dat er twee te onderscheiden waarnemingsniveaus zijn, het relatieve dagelijkse en het absolute niveau. Op het absolute niveau is er alleen maar verandering. Daarom is er geen blijvend zelf. Een individu is voortdurend in ontwikkeling. Het gaat in de soetra om het kunnen switchen tussen beide niveaus. Bijvoorbeeld op het relatieve niveau zijn er menselijke en dierlijke individuen en op het absolute niveau zijn er levende wezens.

De leer van de an-atman (niet-zelf) onderkent geen blijvende, onveranderlijke, onafhankelijke kern (atman) bij de mens en andere levensvormen. De zintuiglijke wereld, die gekend wordt als object van de zintuigen, is zonder permanente kern, zonder onvergankelijke waarde. Japanse boeddhisten spreken van soku-hi ‘identiteit door negatie’. Niets bestaat uit zichzelf als onafhankelijke entiteit. ‘Worden’ en ‘betrekking’ zijn fundamenteler dan ‘zijn’ en ‘ding’. We zien dingen als ‘zijn-in-relatie’. De relatie is primair en daaruit ontstaan de dingen vanuit het niets. De leegte waaruit alles ontstaat is geen ding en is leeg van substantie.
Alle vormen als niet vorm te zien is een kenmerk van verlichting. Het is een toestand die niet via de rationele weg is te bereiken, want het gaat om iets wat niet is te (be)grijpen. Een verlicht persoon wordt gekenmerkt door kenmerkloze volkomenheid en is dus niet als zodanig te herkennen.

Een verlicht persoon die besluit zich belangeloos in te zetten tot Nirvana (verlossing van het rad van wedergeboorte) van anderen heet Bodhisattva. Er zijn zes perfecties of deugden (paramita's), die door Bodhisattva beoefend moeten worden om tot Verlichting te komen. De ‘perfectie van inzicht’ is de laatste en meest belangrijke.
De leer probeert vrij te zijn van alle dualisme en daarmee ongrijpbaar te zijn voor degenen die pretenderen de waarheid in pacht te hebben en zich zo boven anderen willen stellen en in hun macht proberen te krijgen. De anatman-leer schrijft om die valkuilen te vermijden voor dat een Bodhisattva geeft zonder onderscheid (ook niet tussen mens en dier en onderling) en zonder hoop hiermee verdiensten te verwerven.
Tegenwoordig zouden we dit benoemen als evenwaardig en ego-loos handelen.

Zie ook het Taoïstische wu wei en de Bhagavad Gita.
Siddhartha Gautama Boeddha, de grondlegger van het boeddhisme, riep op om te mediteren op de kracht van liefde en wel op de vier onmetelijke krachten die in alles en iedereen bestaan.
  1. Maitri, liefdevolle betrokkenheid: het verlangen om geluk te brengen aan alle levende wezens met bewustzijn.
  2. Karuna, compassie: het streven om alle levende wezens te bevrijden van hun pijn.
  3. Mudita, meevoelende vreugde: de blijdschap om het geluk van anderen.
  4. Upeksha, gelijkmoedigheid: een evenwichtigheid die ons in staat stelt evenveel en zonder onderscheid van alle levende wezens te houden.

Hoe voer je een constructief gesprek?

De dialoog

Wie een constructief gesprek wil voeren met één of meer anderen, kan zonder al te veel moeite een aantal richtlijnen aanhouden. Er zijn allerlei vormen van gesprek, maar de meest positieve is de dialoog. Een dialoog voldoet aan de volgende kenmerken.

  • Er is gelijkwaardigheid tussen de gesprekspartners: niemand weet het a priori beter; meerdere gezichtspunten zijn mogelijk; voer geen machtsstrijd, er is geen sprake van winnen of verliezen.
  • Er is bereidheid om open naar elkaar te luisteren: er wordt niet geoordeeld over elkaar.
  • Ieder zorgt voor een sfeer waarin hijzelf en de ander zijn mening durft te geven ook al is die mening afwijkend.
  • Indien van toepassing: er worden gevoelens gedeeld en benoemd.
Er zijn tijdens het gesprek niveaus van communicatie die je kunt monitoren of alles nog naar wens verloopt.

Niveaus van communicatie

Je neemt deel aan het gesprek, maar je reserveert een deel van je aandacht door jezelf al observerende telkens de volgende vragen te stellen.
Inhoud. Waarover praten wij? Je gaat door op en houd je aan het onderwerp, stelt vragen, ordent en toetst. Je mag kort afwijken van de hoofdlijn, maar keert zelf weer terug.
Proces. Hoe praten wij? Hebben we een agenda, zijn er afspraken over rollen, is een (eind)tijd afgesproken?
Interactie. Hoe gaan we met elkaar om? Je gaat als het ware ‘boven het gesprek hangen’ en volgt wat er gebeurt. Hoe gedragen wij ons? Hoe reageren we op elkaar? Praat ik of de ander niet te lang, wordt er niet vervelend ingebroken op elkaars inbreng? Doet iedereen mee?
Gevoelens. Welke gevoelens spelen er (op)? Benoem de gevoelens die je bespeurt bij jezelf en de ander wanneer je denkt dat het verloop van het gesprek ten goede komt.

Evenwaardigheid

Grijp niet te snel in in het gesprek vanuit metacommunicatie. Het kan dominant overkomen en de evenwaardigheid ondermijnen. Kijk eerst wat je zelf kunt aanpassen. Denk vanuit win-win, maar spreek dat niet te snel uit. Je kunt proberen een ander te overtuigen, maar wees je bewust waarom je dat wilt proberen en of het niet ten koste gaat van de kwaliteit van de verhouding (gelijkwaardigheid) met de ander(en).

Ken je eigen motieven

Je kunt een gelijkwaardige houding willen aanhouden met je gesprekspartner, maar dat mislukt wanneer je jezelf niet goed kent of je hebt geen goed beeld van je eigen ego of je denkt te gemakkelijk “ik heb toch gelijk en ik zal die ander met een goed argument overtuigen". Wanneer je niet goed weet wat een machtsstrijd is en hoe die te beëindigen, verdiep je daar dan eerst in.

Weet waarom je argumenten inbrengt

Wie gericht is op harmonie denkt mee met de ander. Wie gericht is op tegenspraak verzint tegenargumenten ("advocaat van de duivel"). Geen van beide is a priori beter of slechter. De eerste manier van samen spreken kan nadelen over het hoofd zien en de tweede manier kan leiden tot onbevredigende compromissen.
Je kunt ook dialectisch spreken, bijvoorbeeld op de volgende manier.
  • Mensen zijn ongelijk (these).
  • Mensen zijn gelijk (antithese).
  • Mensen zijn in bepaalde opzichten (vanuit juridisch perspectief) gelijk, in andere opzichten (bijvoorbeeld in termen van status) ongelijk (synthese).

Vermijd drogredeneringen

Een wijdverbreid misvatting is dat een gesprek gericht zou moeten zijn op het winnen bij uitwisselen van argumenten. Veel mensen hebben de neiging om oneerlijk te reageren, bijvoorbeeld door een bewering van de ander te overdrijven en vervolgens de grond in te boren ("stropop maken en verbranden"). Weinigen weten direct te reageren op een drogredenering omdat het vraagt om op metaniveau feedback te geven op het gesprek. Het is altijd verstandig om je te verdiepen in welke drogredeneringen bestaan en je voor te bereiden op een kalme reactie.

Herken signalen

Een gesprekspartner die niet tevreden is over het verloop van een gesprek zal daarover signalen uitzenden. Dat kan een gezichtsuitdrukking zijn, lichaamstaal of via woorden. Niet iedereen zal dat direct of rechtstreeks of tactvol of doen uit voorzichtigheid om de ander niet te ontrieven. Wie van onderwerp wil veranderen of het huidige wil beëindigen kan van alles meer of minder subtiel doen om het gesprek “dood” of stil te leggen. Vat samen wat de ander probeert te zeggen (parafraseer). Probeer de poging van de ander op te pakken door de ander subtiel de gelegenheid te geven om het gesprek te vervolgen door jouw inbreng af te sluiten met “hoe denk jij erover” of “wat vind jij”?

Spreken is zilver, zwijgen is goud

Is het zwijgen van de ander instemming met het verloop van het gesprek of een tactisch vermijden van het uiten van een pijnlijke mening of ongenoegen? Je hebt nooit 100% zekerheid of een gesprek perfect is verlopen. Laat het los.
Een constructief gesprek voelt goed.

Wanneer wordt het niet constructief?

Met dank aan historicus Bernd Timmerman het volgende.
Het blijft vrij lastig om een dialoog te houden met:

  • mensen die niet in staat zijn een these met argumenten te onderbouwen, die vooral (vaak) zonder kennis blijven zenden;
  • mensen die vooral zinnen formuleren waarin een kwalificatie over de ander staat en daarbij voorbij de inhoud gaan of gewoonweg gaan schelden;
  • mensen die zaken beweren die aantoonbaar onjuist zijn maar toch de onjuistheid blijven omarmen, alternatieve feiten laten bestaan, gewone onwaarheden ook en dikwijls ongefundeerde meningen verspreiden;
  • mensen die vanuit de eigen moraliteit denken waardoor de ander dikwijls (in de ogen van) immoreel handelt;
  • mensen die per definitie alles wat anderen doen, die dezelfde visie hebben, geweldig vinden, waarbij de eigen visie dogmatische trekken krijgt;
  • mensen die zich teveel laten leiden door verdriet en woede (en andere emoties) over misstanden of zich wentelen in slachtofferschap;
  • mensen die per definitie tegen iedere vorm van compromissen zijn en streven naar de dictatuur van hun gelijk;
  • mensen die weigeren in te zien dat alles wat mensen 'maken' sociale constructies zijn (inclusief ethiek);
  • mensen die moeilijk kunnen aanvaarden dat er tal van (on)werkelijkheden zijn;
  • mensen die denken dat de ander denkt, redeneert en voelt zoals zijzelf waarbij het verschil in diverse kapitalen (sociaal, economisch, cultureel, politiek, linguïstisch enz.) wordt ontkend.

 Aandachtspunten

Anna van den Breemer gaf in de Volkskrant 9 tips voor een constructief gesprek.

  1. Heb geduld, geef niet toe aan een primaire reactie.
  2. Verplaats je in de ander.
  3. Luisteren is een vaardigheid, die je kunt oefenen.
  4. Wees niet bang voor stiltes.
  5. Maak onderscheid tussen feiten en gevoelens.
  6. Wees niet bang om door te vragen en benoem je aarzeling.
  7. Neem af en toe afstand en een time-out.
  8. Onderbreek iemand die eindeloos spreekt en uitweidt.
  9. Maak af en toe het gesprek bespreekbaar op metaniveau.

Samengevat

  • Luister actief. Luister naar de ander zonder onderbrekingen en probeer te begrijpen wat de ander zegt. Stel indien nodig vragen ter verduidelijking. 
  • Wees respectvol. Toon respect voor de mening en gevoelens van de ander, zelfs als je het er niet mee eens bent. 
  • Vermijd oordelen. Probeer niet te oordelen over de ander of zijn of haar standpunt. Wees open en nieuwsgierig. 
  • Geef ruimte. Laat de ander de ruimte om zijn of haar standpunt te uiten en uit te leggen. Val de ander niet aan of onderbreek niet. 
  • Geef feedback. Geef op een respectvolle manier feedback op wat de ander zegt. Geef je eigen mening op een duidelijke en respectvolle manier. 
  • Zoek naar gemeenschappelijke grond. Probeer te zoeken naar gemeenschappelijke grond en overeenkomsten in plaats van alleen te focussen op de verschillen. 
  • Wees bereid om een compromis aan te gaan. Wees bereid om te zoeken naar oplossingen die voor beide partijen aanvaardbaar zijn. 
  • Beëindig het gesprek positief. Probeer het gesprek af te sluiten met een positieve noot en bedank de ander voor het gesprek, zelfs als jullie het niet eens zijn geworden.

De kracht van ongrijpbare concepten

Kracht en nut

Hoewel ongrijpbare concepten als creativiteit, vrijheid, liefde of spiritualiteit moeilijk te definiëren en te meten zijn, kunnen ze ons helpen om een beter begrip te krijgen van onszelf en van de wereld om ons heen. Ze kunnen ons helpen om betekenis en doel in ons leven te vinden en kunnen ons helpen om verbonden te voelen met anderen.

Mensen zoeken naar zekerheid en houden vast aan overtuigingen. Dat is begrijpelijk, maar te strak denken haalt de schwung uit het leven. Wanneer men zich realiseert dat vrijheid en liefde weliswaar belangrijk zijn maar ook ongrijpbaar, lijken ze terug te schrikken van dit onzekere beeld. Alsof zij niet willen omgaan met zaken die niet altijd onder alle omstandigheden duidelijk, waar of onwaar zijn. Het doorkruist ook de illusie dat je zelf liefde kunt scheppen of moet zoeken naar de ene ware. Mensen willen controle hebben en wanneer je iets niet beheerst, lijkt dat op falen. 

Er is geen waterdicht, garantie gevend recept voor een perfect huwelijk. Liefde bestaat, maar niemand bedrijft eeuwige liefde. We houden van en we houden het bij de afgeleide, "grijpbare", tijdelijke vormen van liefde.

Het feit dat mensen verslaafd kunnen raken is geen bewijs dat zij vrijheid niet belangrijk vinden. Waarschijnlijk heeft de verslavende uitwerking van iets dat eerst een vrij gevoel gaf hen onvrij gemaakt.

Het is waar dat het je eerst wat tijd kost om het voordeel van de ongrijpbaarheid te zien, maar op den duur win je heel veel ruimte en energie en effectiviteit. Het vraagt de training om te schakelen tussen niveaus van abstractie en je niet door het eerste de beste schijnbare tegenvoorbeeld in verwarring te laten brengen. Je kunt dit ook benoemen door het schakelen van of-of naar en-en denken.

De diepste grond van werkelijkheid

Bruno Borchert schrijft over mystiek het volgende.
Wetenschap en mystiek zijn twee houdingen tegenover de werkelijkheid die elkaar kunnen aanvullen als beide hun grenzen kennen, als mystiek de zichtbare werkelijkheid niet tot een illusie verklaart en de wetenschap niet de pretentie heeft ook de diepste Grond van de werkelijkheid te kunnen kennen. De werkelijkheid wordt beheerst door wetten, ontwikkelt zich door een spel van krachten, wordt geregeerd door het recht van de sterkste; tegelijkertijd is de diepste grond van deze werkelijkheid niet Macht, maar Liefde.

Bruikbaarheid

De ongrijpbaarheid van vrijheid en liefde geldt voor alle levende wezens, mens en dier. Het maakt ook dat allen evenwaardig zijn in hun visie op hoe deze waarden in de praktijk te vertalen. Niemand heeft de waarheid in pacht hoe er mee om te gaan. Niemands visie staat boven de ander of is er aan ondergeschikt. Er is brede consensus te krijgen over wat vrijheid en liefde en hun afgeleide concepten als trouw of tolerantie niet is, over wat je niet moet doen. Daarin ligt ook de praktische uitwerking. Voor elke situatie is een sluitende regel(ing) te formuleren in termen van wat je niet moet doen, niet over wat je wel moet doen.

Definitie?

De concepten liefde en vrijheid zijn zelf niet te definiëren. Je kunt hooguit onderscheid maken naar vrijheid van en vrijheid tot en er zijn verschillende uitingsvormen van liefde.
Liefde wordt gevoeld met het hart en begrepen met het verstand, maar net zo goed gevoeld met het verstand en begrepen met het hart.
Terwijl je niemand kan verplichten om van een ander te houden, kun je wel de plicht stellen om elkaars vrijheid te respecteren. Vrijheid impliceert naast evenwaardigheid ook wederkerigheid. Liefde stroomt het langst wanneer mensen elkaar zonder machtsverhouding benaderen. Weliswaar erotiseert macht door haar objectiverende werking, maar blokkeert het blijvende liefde.

Vrijheid en liefde zijn uitstekende startpunten om te begrijpen wat mensen en dieren motiveert. Dat iedereen daarin een tikje verschillend mee omgaat is eerst even lastig, maar na wat oefening zie je al snel de constante in de verklaring van ons gedrag en dat van anderen.
Het is ook de basis van respect omdat respect vraagt om op de juiste manier betrokken bij een ander te zijn en de ander voldoende ruimte laat om te bewegen. Betrokkenheid en ruimte zijn maar een paar van de vele manieren waarop vrijheid en liefde in de praktijk gestalte krijgen.

Waarom hebben wij nog geen relatie?

Kitty Munnichs en Fay Troost, twee journalistes in opleiding aan de Rijksuniversiteit Groningen vroegen zich, halverwege de twintig, af waarom iedereen maar van relatie naar relatie hopt en zij zelf nog geen relatie hebben. Ze besloten er in het kader van hun studie een podcast van te maken en het resultaat in te zenden voor de NTR podcast prijs en ze werden genomineerd.
In het kader van hun research interviewden ze leeftijdsgenoten, sprongen in het diepe en ondertussen kwamen ze bij mij terecht in mijn hoedanigheid als “datingcoach”.
Tijdens het interview en te horen op de eerste aflevering van de podcast geven ze zelf een verschillend antwoord op hun centrale vraag. De een lijkt heel rationeel en de ander lijkt een vat vol heftige, vaak tegenstrijdige gevoelens, maar dat beeld kantelt.
Hoe om te gaan met het conflict tussen ratio en gevoel in het aangaan van een verbinding? Ik leg hen de logica voor van hun aarzeling om de grens over te gaan. Ieder mens houdt voortdurend twee idealen in het oog: vrijheid en liefde. Wie verliefd wordt op een persoon, waarvan je het gevoel hebt dat je meer vrijheid krijgt dan je kwijt raakt, zal een grotere bereidheid hebben om zich open te stellen.
Maar wanneer je aarzelt of een verbinding je niet te veel verlies van autonomie oplevert werkt het bevrijdend wanneer je een goed gesprek met jezelf of een ander aangaat of je vrees wel zo terecht is. En dat doen ze, luister maar naar aflevering 1 van Forever Alone: Barrières:
Deel 2 is hier te horen.

Wie meer wil weten over hoe telkens opnieuw een frisse en losse relatie te leggen tussen vrijheid en liefde, leze “zonder vrijheid geen liefde en zonder liefde geen vrijheid”.

Een robot die drogredeneringen kan herkennen

Gebruikers van drogredenen ontmaskeren

De ontwikkeling van robots die kunnen debatteren als mensen is al ver. Sommige robots kunnen gesprekken voeren die niet zijn te onderscheiden van een gesprek met mensen. Er zijn mensen die denken dat die robots worden in gezet om politieke debatten te voeren en dat die in de naaste toekomst gemakkelijk kunnen winnen. De software is in staat om allerlei argumentatie te onderscheiden.

Er is een veel zinniger toepassing denkbaar die effectief kan bijdragen aan het vergroten van het vertrouwen in politici. Politici maken namelijk gebruik van argumenten en redeneringen die meestal niet zuiver op de graad zijn. Die redeneringen worden drogredeneringen genoemd. Wanneer een robot en software die kan herkennen kan iedere politicus een score worden toegekend voor het aantal drogredeneringen die hij of zij per teksteenheid inzet. Het vraagt weinig fantasie om voor te stellen dat politici met hoge scores uiteindelijk geen steun van anderen meer zullen krijgen.  Het kan ook ingezet worden om de integriteit van welke spreker dan ook te evalueren. Je kunt een app ontwikkelen die live het aantal drogredenen kan identificeren van een spreker. Je kunt daarbij zelfs een weging aanbrengen waarbij je aangeeft welke drogredeneringen "not done" zijn en een uitleg geven waarom niet. De kans is klein dat een spreker met een score zo hoog als een Trumptoren het woord mag blijven voeren.

Tips voor het reageren op drogredenen

ChatGPT is een afkorting van "Chat Generative Pre-trained Transformer". Het computerprogramma gebruikt kunstmatige intelligentie (Artificial Intelligence (AI)) om teksten te genereren.
Gevraagd hoe op drogredenatie te reageren, komt de software met de volgende, nuttige adviezen.

Er zijn verschillende manieren om te reageren op drogredeneringen. Hier zijn enkele tips.

  • Blijf rustig en emotieloos. Drogredeneringen zijn vaak bedoeld om emoties op te wekken, dus het is belangrijk om rustig te blijven en je emoties in bedwang te houden. 
  • Identificeer de drogredenering. Probeer te begrijpen welke soort drogredenering wordt gebruikt, zoals een ad hominem-aanval of een afleidingsmanoeuvre. 
  • Weerleg de drogredenering. Probeer de drogredenering te weerleggen door feiten te presenteren of logische argumenten te geven. 
  • Blijf op het onderwerp. Probeer terug te keren naar het onderwerp waarover de discussie gaat en probeer de discussie te houden op een rationeel niveau. 
  • Wees voorbereid. Als je weet dat je gaat praten met iemand die vaak drogredeneringen gebruikt, kan het nuttig zijn om voorafgaand aan het gesprek bepaalde feiten en argumenten te verzamelen om op terug te vallen.

Hebben wij een ziel?

De ongrijpbare ziel

Natuurwetenschappers onderzoeken graag de kern, maar met ongrijpbare, onstoffelijke zaken willen ze niets van doen hebben. Hoogstens zielenknijpers als psychiaters en psychologen gaan in gesprek om uw ziel bloot te leggen.
Een deel van de religies wil de volgelingen geen rad voor ogen draaien en geen loze beloftes doen al laten ze je wel met lege handen staan:
Op Internet valt het volgende te lezen over de anatta-theorie. “De ziel is volgens boeddhisten geen vonk van God, ze is een illusie van ons bewustzijn. Wanneer we beseffen dat alles illusie is, zijn we vrij van het Rad van Wedergeboorte. Dan bereiken we verlichting en gaan we op in de leegte. Verlichting is, volgens verschillende boeddhistische stromingen: de Grote Dood van de ik-illusie, de realisatie van egoloosheid, de realisatie van leegte, de realisatie van onze ware aard die leeg en helder, vreugdevol en vol mededogen is. Verlichting is voorbij de tegenstelling tussen dood en leven”.

Het beeld van de manier waarop mensen over de ziel praten en schrijven roept associaties op met wind (levensadem) en (doodse) stilte. De trouwe ziel lijkt lijdzaam af te wachten tot we er aan toe zijn om fluisterend of ten einde raad contact (verbinding) te maken. Via meditatie in alle rust menen we tussen onze gedachten door een glimp op te vangen. Is dit magie of een illusie? Is het een bijrol of bijgeloof?

Filosofe Joke Hermsen heeft vele collega's geraadpleegd en komt niet tot een bewijs, wel een weten voor zichzelf.
Drie citaten uit haar boek  Windstilte van de ziel.
“Het Engelse woord soul komt overigens van het Oud Engelse sawol of sawel, dat voor het eerst voorkomt in het achtste-eeuwse gedicht Beowulf. Dit woord is gelieerd aan het Gotische saiwala, het Germaanse seula, het Frankische sela en het Noorse sala. Ziel, Seele, soul, etymologisch stammen al deze woorden af van sailian of selian dat binden of verbinden betekent. Ook hier lijkt de verbinding tussen of betrokkenheid van tegenstellingen op elkaar het bezielende levensprincipe te zijn”.

“Wisława Szymborska, een Poolse dichteres, omschrijft in haar gedicht ‘Enige woorden over de ziel’ de ziel als datgene waar we alleen op kunnen rekenen als ‘we nergens zeker van zijn’ en ‘als vreugde en verdriet verbonden’ zijn”.

“Hoe langer ik erover nadenk, hoe meer ik ervan overtuigd raak dat mijn schets van de ziel te maken heeft met deze betrokkenheid van het ik op het zelf – en daarmee ook van het ik op anderen en de wereld. Als ik de ziel zou moeten schetsen, dan zou ik een weegschaal tekenen. Een weegschaal waarop de tegengestelde polen tegen elkaar afgewogen worden, in een immer voortdurende en aftastende spanningsverhouding. Ik bedoel daarmee dat de ziel weleens de harmoniserende band tussen tegenstellingen als ik en zelf, ik en ander, particulier en universeel zou kunnen zijn. De ziel neemt immers zoveel tegengestelde begrippen als eenheid in zich op: stoffelijk en onstoffelijk, tijdelijk en eeuwig, individueel en algemeen. Daarom overstijgt de ziel ook onze taal, omdat deze op tegenstellingen gebaseerd is. Hoewel we de ziel niet kunnen beschrijven, kunnen we haar wel ervaren. Het is de ziel die bezielt, die leven inblaast, die het nieuwe en het mogelijke levenskracht geeft, zoals Pindarus reeds dacht: ‘O mijn ziel, put het veld der mogelijkheden uit’. Leven inblazen zou je ook als ruimte scheppen kunnen zien, het ruimte scheppen voor een betrokkenheid”.
Tot zover de citaten.

Al het goede komt in drievoud

Drie-eenheid; trias politica; plannen, uitvoeren, controleren; de mens heeft soms een derde partij nodig om de boel op gang te houden wanneer een impasse dreigt. Een katalysator die processen op gang brengt, maar zelf niet deelneemt. Een mediator die niet oordeelt maar wel een conflict met tegengestelde belangen beëindigt. Een intermediair tussen lichaam en geest, een vertaler tussen mens en God.
De kerk heeft de ziel niet verzonnen, maar naar voren geschoven om die rol te vervullen zonder veel woorden vuil te maken hoe dat zou kunnen en moeten werken. Ergens tijdens de zwangerschap, zo gaat het verhaal, voegt de ziel zich bij de foetus en ten tijde van het sterven verlaat de ziel het lichaam weer, soms als dolende ziel of spookverschijning. Het begeeft zich naar een niet zichtbare, onstoffelijke locatie waar het verslag doet van het geleerde tijdens het leven in de ziel gegrift van de tijdelijke eigenaar. Op die hemelse locatie bevinden zich andere zielen in probleemloze omstandigheden.
Een geloofwaardig verhaal? Het is een retorische vraag.

Over het bestaan van de ziel kun je geen zekerheid krijgen. Vanuit wetenschappelijk perspectief is er geen wetenschappelijk bewijs voor het bestaan van een ziel, omdat deze niet kan worden waargenomen of gemeten. Wetenschappelijk onderzoek heeft wel aangetoond dat bepaalde hersengebieden en processen verantwoordelijk zijn voor de bewustzijnstoestanden en mentale processen die traditioneel aan de ziel zijn toegeschreven. Het is belangrijk om op te merken dat deze verschillende perspectieven op het bestaan van de ziel niet noodzakelijkerwijs elkaar uitsluiten. Het is mogelijk dat er verschillende manieren zijn om naar de menselijke ervaring te kijken, en dat elk perspectief waardevolle inzichten kan bieden. 

De ziel leeft vooral in onze taal en onze fantasie. En hoe meer ongrijpbare elementen het verhaal bevat, hoe langer het blijft leven. Het is de paradox van het leven dat we onszelf zijn wanneer we niet nadenken over onszelf en onszelf met hart en ziel overgeven aan het leven. We lopen met onze ziel onder de arm wanneer we gaan nadenken over wat dat zelf nu precies is en we grip willen hebben op de loop van het leven.

Wijsheden en dooddoeners

Een aforisme is een korte, bondige uitspraak, vaak niet meer dan een regel lang. Aforismen zijn vaak grappig, paradoxaal en/of absurd of bevatten een boodschap van wijsheid.
Een voorbeeld is "liefde verdrijft de tijd en tijd verdrijft de liefde".
Op mijn persoonlijke site nog wat voorbeelden.
De volgende zinnetjes zijn geen goede voorbeelden van een aforisme, ze zijn daarvoor wat te algemeen en missen humor, maar zijn de aanleiding van dit artikeltje.
“We zijn allemaal één”,
“Alles is liefde”,
“Alles gebeurt zoals het gebeurt en het is goed zo”,
“Alles hangt met alles samen”.
In deze voorbeelden lijkt een aforisme verdomd veel op een dooddoener. Het te kort door de bocht pogen om de menselijke conditie of het leven te beschrijven slaat (een gesprek) dood.

In de parabel van het net van de Indra wordt de mensheid verbeeld door een net(werk) met op de knooppunten blinkende juwelen, waarbij in elk afzonderlijk juweel alle andere juwelen worden weerspiegeld. Til je het net op, dan gaan alle juwelen mee omhoog, de dichtbij zijnde meer dan de verder gelegen juwelen. Indra's Net benadrukt het idee dat alle dingen in het universum met elkaar verbonden zijn, en dat de acties en keuzes van één individu een invloed kunnen hebben op alle andere individuen en het geheel. Het symboliseert een holistisch begrip van de werkelijkheid, waarin het concept van afgescheidenheid wordt overstegen.
In dit beeld zitten drie niveaus verwoord: het individu, de samenhang en het geheel.

De een probeert de werkelijkheid te benaderen via het woord, de ander via het beeld, sommigen met beide. Niemand kan garanderen dat het lukt om de boodschap over te brengen. Het is de gelukkige keerzijde van de paradox van vrijheid. We zijn vrij omdat niemand de waarheid in pacht heeft en kan opleggen aan een ander.

In het Taoïsme wordt niet gezegd dat  we allemaal één zijn, maar wordt dit beeld benaderd vanaf de andere kant: we zijn niet twee. In Sanskriet “A-dvaita”, “niet-twee”.
Door dingen tegen elkaar af te zetten, bijvoorbeeld -voorgrond en achtergrond- of -zwart en wit- en in het Taoïsme met -yin en yang- kunnen we de realiteit leren kennen. Maar willen we het geheel van de realiteit leren kennen dan moeten we dat geheel veronderstellen achter de verschijnselen zonder daarvoor het sluitende bewijs te eisen of te verwachten. Deze manier van omgaan met de eenheid van wezenlijke verschijnselen heet non-dualiteit en de methodiek is “doen door niet te doen” (wu wei).
Op dit blog vele voorbeelden van de uitwerking van deze manier van in de wereld staan. Ook een andere manier van aankijken tegen dooddoeners kan helpen al dansend te communiceren en zo te zien wat er bedoeld wordt dat “alles gebeurt zoals het gebeurt en het zo goed is”.

Bij deze korte tekst wil ik het laten. Op deze blogs worden deze zienswijze in vele artikelen uitgewerkt. Wie verder wil lezen hoeft alleen te klikken op de labels onderaan of op de links in de tekst.

Ongrijpbare krachten en dwaalwegen rondom spiritualiteit

Macht en onmacht

Opgegroeid in een katholiek gezin en terugkijkend op de lange geschiedenis van het westerse geloof en dat geloof vergelijkend met het Taoïsme vallen mij onderstaande overeenkomsten en verschillen op in het omgaan met macht en onmacht. Ik beschrijf wat mij tegenstaat aan het christendom en wat mij fascineert aan het Taoïsme, namelijk dat in de natuur het evenwicht steeds wisselt en niets kan bestaan zonder zijn tegendeel (yin en yang).

Vasthoudendheid

Wie een bepaald geloof aanhangt, wil er ook graag voordeel van hebben. Je hoort bijvoorbeeld bij een groep, die je sociale contacten en bescherming oplevert of je hebt een God waaraan je een verzoek kunt richten. Maar die wens tot voordeel blokkeert het zicht op waar spiritualiteit over gaat.
In een ongezond samengestelde samenleving of een geestesziek individu kan een egoïstische en/of superieure geloofsovertuiging zelfs tot fascisme leiden en daarmee tot liefdeloos geweld.
Een duivenexperiment van Skinner maakte duidelijk dat wanneer je er van overtuigd bent dat je met bepaald gedrag een beloning lijkt af te dwingen het heel lang kan duren voordat je dat gedrag verandert, terwijl je maar af en toe en ook nog toevallig beloond wordt (zie ook gokverslaving).
Duiven en mensen willen dus graag geloven dat zij sturing hebben over hun lot en kunnen dit geloof heel lang vasthouden. Mensen kunnen zelfs wachten op een beloning na hun dood. Heel wat kapitalistische regimes hebben van deze goedgelovigheid misbruik gemaakt en hebben gewetenloos zelf materie verzameld die ze van goedgelovigen hebben afgetroggeld. Velen hebben bij leven onrecht laten bestaan in de verwachting dat na hun dood door God recht zou worden gedaan of hun geduld beloond.
Vriend en vijand van religie zijn het erover eens dat je God niet voor je karretje kan spannen. Atheïsten verklaren God gewoon voor niet bestaand en dragen toeval als reden aan voor de evolutie en al het moois op aarde en gelovigen vinden dat je steun van God moet verdienen door goed gedrag te vertonen. En er is altijd wel een voorbeeld te verzinnen dat iemand bij zichzelf kan aandragen dat hij niet perfect is geweest en God daarom niet zijn gebed verhoort. En zo blijft iedereen lang bij zijn standpunt of in zijn geloof.

Verdelen en verbinden?

De Romeinen die hun rijk rond het begin van de jaartelling graag in stand wilden houden kregen ergens in de eerste eeuwen na Christus door dat het geloven in één god veel gemakkelijker verschillende volkeren bindt dan het geloven in vele goden die ook nog eens veel menselijke gelijkenis hadden. Die ene god (overigens genderneutraal avant la lettre) was de schepper van de mens naar zijn gelijkenis en was zelf zonder menselijke fouten. God kon overigens wel kwaad ("vertoornd") worden en de mensheid straffen met vele plagen.
Was eerder de werkzame politiek van de wereldse overheerser “verdeel en heers”, door het christendom als officiële staatsgodsdienst aan te nemen en het Vaticaan aan het hoofd te zetten van een mondiale kerk kon het wereldrijk van Rome daarmee zowel verdeeld als verbonden als geheerst worden. En met deze “drie-eenheid” kon nog millennia door machthebbers geprofiteerd worden van de rust en materiële welvaart die dit systeem opleverde. Om over het misbruik van schaapjes door de herders nog maar te zwijgen.

Oosterse en westerse spiritualiteit

De ethische uitgangspunten van atheïsten, agnosten en gelovigen mochten dan soms verschillen, in de praktijk kunnen ze zich vinden in het principe “wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet”. Het leidde zowel tot een liberale als tot een sociale wetgeving. Gelovigen konden leven met het idee dat het Kwaad met wereldse wetten kon worden beteugeld en dat tegelijk vrijheid bewaakt wordt. God zou dit rechtvaardigen. Volgens de theodicee van de vrije wil accepteert God het bestaan van het kwaad in de wereld omdat de mens pas iets heeft aan zijn vrije wil als hij er ook iets mee te kiezen heeft. Het Kwaad bestaat dus zo- en omdat de mens een keuze kan maken ertegen.
Eigenlijk en uiteindelijk was god niet meer nodig om alles autonoom te laten draaien. Nietzsche verklaarde god dan ook dood en anderen legden zich er bij neer dat religie een privézaak is. En omdat het bewijs dat God (wel of niet) bestaat niet kan worden geleverd konden we in het westen gemakkelijk aansluiten bij Oosterse tradities als het Taoïsme. Gods wegen en de Tao zijn ondoorgrondelijk. 'De tao doet niets en toch blijft niets ongedaan'.

Wikipedia over de Tao (letterlijk “de weg, maar ook de stroom”).
Men kan tao alleen bij benadering leren begrijpen of volgen. "De weg (tao) heeft begin noch eind". In de tekst van de Daodejing (Boek van de Weg en de Kracht) wordt het volgende geschreven. "De essentie van tao is dat het niet uitgedrukt kan worden. Als men denkt het wel te kunnen uitdrukken, dan is het niet tao". Tao is immers vormloos en niet gebonden aan een vorm.
Tao voedt alles. Het creëert de gewenste ordelijke patronen in de chaos. Maar de wens naar ordelijke patronen zal nooit vervuld worden. Men kan alleen maar op het pad blijven van de zoektocht. In de taoïstische leer is tao de kwaliteit van die zoektocht.
Tot zover.

Uit vers 51 van Laozi.


Tao brengt de dingen voort.
Het brengt ze groot door Teh.
Teh brengt ze tot wasdom en vormt ze,
voltooit ze en doet ze rijpen.
Voedt ze en beschermt ze.
Voortbrengen, maar zich niet toe-eigenen
Doen maar zich er niet op voor laten staan,
tot wasdom brengen maar zonder heerser te zijn,
dat is wat ‘diepe deugd’ genoemd wordt.

Tot zover.
Teh is de liefdevolle kracht die werkt via het paradoxale wu wei principe: doen door niet te doen. Wie volgens de tao leeft, weet dat hij de uitdagingen in het leven, zijn ellende en problemen niet meer met strijd, macht of inspanning te lijf moet gaan. Hij gaat spontaan en bewust mee in de loop der dingen.

Hoe leeft iemand in de geest van de tao? Chuang Tze zegt het volgende.

Jullie zijn oprecht en rechtvaardig, zonder te weten dat je door zo te zijn rechtschapen bent.

Jullie houden van elkaar, zonder te weten dat dat goed is.

Jullie zijn eerlijk, maar weten niet dat dat trouw zijn is.

Jullie houden je aan je woord, zonder te weten dat je daarmee in geloof en vertrouwen leeft.

Jullie helpen elkaar, zonder eraan te denken geschenken te geven of te krijgen.

Zo laat je handelen geen sporen achter.

De oosterse en westerse uitwerking van religie zijn twee convergerende wegen om God te benaderen. Let wel: dit gaat over wat het voor jou betekent dat er een hogere macht kan bestaan en ervaren.  Soms bewandel je dan een positief pad en soms negatief, maar niet letterlijk, altijd ongrijpbaar en daarmee vrij. Net als bij intermenselijk contact gaat het bij geloofszaken om respect, dat wil zeggen het aanhouden van de juiste afstand en juiste betrokkenheid. Wie een ander in de greep (macht) wil hebben, verliest de echte verbinding. Wat juist is wordt ingegeven door het wederzijdse belang van het individu en het geheel (god of tao of natuur enz.) en dat is dat liefde stroomt. Machtswellust blokkeert die stroom.

Tekst 67 is een centrale tekst uit de Tao Te Tjing en gaat over De drie schatten.
Wie met / naar de Tao leeft, kent allereerst diepe liefde (mededogen, medeleven, compassie, onbaatzuchtige moederliefde, zachtmoedigheid). Dit is de eerste grote schat.
De tweede schat is matigheid en de derde is bescheidenheid.

Uit De kunst van het Niets doen van Theo Fischer over een Taoïst.
In een liefdesrelatie of een huwelijk behoudt hij zijn zelfstandigheid en innerlijke vrijheid. Dat wil niet zeggen dat die vrijheid als trouweloosheid kan worden gezien – de mens in de geest van de tao is standvastig – maar het betekent dat hij de integriteit en de behoeften van zijn partner in dezelfde mate respecteert als die van hemzelf. Hij is in staat lief te hebben zonder te willen bezitten. Hij ziet zijn partner niet als privé bezit, maar laat zichzelf evenmin op die manier inpalmen. Hij behoudt zijn zelfstandigheid en is toch tot een hoge mate van liefde in staat. Ja, liefde kan eigenlijk alleen onder deze omstandigheden gedijen.

Tenslotte een persoonlijke opmerking: ik ben geen katholiek of taoïst, ik ben het ook niet niet. Ik wil en hoef me niet meer te identificeren met de identiteiten die mij zijn aangereikt. Neti, neti.
Ik geloof in het verschil tussen niets doen en niet doen. Mij bewust (willen) zijn van het ethische verschil tussen doen en laten in het vergroten van vrijheid voor iedereen (mens en dier), dat is wat mij fascineert.

Wie meer wil lezen over de tao en alternatieve manieren om te kijken naar religie, klik op de links in dit artikel of op de labels onderaan.

Niet wie je bent maar wat je kocht of bezocht maakt je identiteit

Een woord vooraf: dit artikel gaat niet over uw spirituele identiteit maar uw commerciële identiteit.

In tijden dat veel Internetters angstig worden over wat er zoal over hun surf- en koopgedrag wordt vastgelegd is het handig om te weten wat en hoeveel een bedrijf dat wil investeren in reclame van u wil weten.
Net als elk mens nooit 100% een zeker en compleet antwoord kan geven op de vraag “wie ben ik” is ook een verkoper niet geïnteresseerd in een 100% kloppend profiel van een potentiële koper. Alle beetjes wetenswaardigheden leveren meer geld op dan niets weten van een klant.
Wie vroeger zijn omzet wilde vergroten moest of kwaliteit leveren en wachten op het effect van mond tot mond reclame of moest reclame maken om zijn naamsbekendheid te vergroten. Om het rendement van de investering te vergroten dacht hij (zij) na over de doelgroep. Vroeger zette je dan een advertentie in een krant of op een bord op de gevel of langs de weg of je koos een bepaald postcodegebied, maar dat kan met de tegenwoordige technologie veel slimmer en effectiever. Hopelijk ook aangenamer voor een potentiële klant, maar kan ook het ongewenste bijeffect hebben dat hij zich betrapt voelt, juist omdat reclame zo goed getimed is of zo snel komt nadat een aankoopbeslissing al is genomen.
Wie een profiel wil opbouwen van een klant moet onopvallend gegevens verzamelen over zijn (aankoop)geschiedenis en andere handel en wandel. Opslag en analyse van data is in ruime mate en snel geregeld met de huidige stand van computertechnologie.
De verzamelde data hoeven helemaal niet compleet of dekkend te zijn zolang gebruik maken van het profiel maar meer omzet genereert of budget bespaart.

We leven in een economie die vooral verstandig wil omgaan met kansen om geld te besparen en te laten renderen. Wat is de kans dat iemand een product van mij gaat afnemen en wat kan ik doen om die kans te vergroten? Bij Facebook worden zelfs 28.000 variabelen of kenmerken van een profiel onderscheiden. Arjen Lubach noemde al in zijn show “wat is de kans dat u binnen een half jaar een Mazda gaat kopen” als voorbeeld van zo’n klanteigenschap.
Het verklaart ook waarom Facebook en Google zo graag zekerheid willen hebben dat u uw identiteit prijs geeft. Het verhoogt de kwaliteit van het profiel, omdat er met meer zekerheid data kan worden verzameld over uw (surf)gedrag. Dat de overheid of politiek of recherche ook met profielen werkt maakt het urgenter om goed na te denken of je wel wilt meewerken aan het verzamelen van die op het oog onschuldige data.
Ook de bonuskaart en airmiles kaart bij Albert Hein hebben die functie. Koopt u iets waar bonus opzit dan kunt u geld besparen door uw identiteit via de bonuskaart te delen of te vragen of u gebruik mag maken van de bonuskaart bij de kassa. Of alle mensen altijd dezelfde bonuskaart gebruiken is voor het benaderen van een doelgroep niet echt van belang. De meeste klanten doen het namelijk wel en daar komt de relevante informatie voor de marketing vandaan.

We kennen allemaal de verhalen van mensen die ten onrechte een label of stigma kregen opgedrukt en niet meer kwijtraakten wat ze ook aan bewijs aanleverden over een tegendeel. Kafka schreef er een boek over en de uitdrukking Kafkaiaans is niet voor niets onderdeel van onze taal om uit te drukken dat wat je ook doet tegen je gebruikt wordt.
Data verzamelen doe je niet alleen om iemand iets te verkopen, het kan ook ingezet worden om iemand juist buiten de deur te houden of om onopvallende wijze te dumpen door hem of haar door te verwijzen naar een conculega. 

Een verzekeringsmaatschappij is best bereid om iemand te vertrouwen die voor de eerste keer aangifte doet van een schade, maar wanneer de klant nog een volgende keer beroep doet op uitkering wordt de kans groter dat er sprake is van fraude of onverantwoord gedrag of levenswijze.

Je ontkomt er niet aan dat mensen graag oordelen over elkaar. Iemand in een hokje stoppen of onder een bepaald profiel scharen is ook een vorm van oordelen. Het is zaak om de kans te minimaliseren dat je gedrag of wat je zegt aanleiding is om je vrijheid van handelen kwijt te raken. Dat vraagt een permanent alert blijven op technologische ontwikkelingen en de gevolgen voor de privacy.

Op 25 mei 2018 ging de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG) in werking. Die verplicht bedrijven en organisaties, die privacy gevoelige gegevens van mensen verzamelen, om daarover transparant te zijn en eventueel voor verzameling afspraken met de betrokkenen te maken.

Populair in de laatste week

Alle labels van het blogspot

#metoo (2) aanbevolen (15) aandacht (9) aanraken (2) aanwezigheid (4) achterdocht (2) ADHD (2) afhankelijkheid (3) afstand nemen (6) agnost (4) agressie (2) alcoholisme (4) altruïsme (6) ambitie (2) ander (1) angst (22) apofatisch (9) authenticiteit (9) autisme (1) autonomie (5) balans en evenwicht (51) begeerte (1) behoefte (5) belangen (10) belemmerende overtuigingen (10) beoordelen (5) beslissen (2) betrokkenheid (5) betrouwbaarheid (2) bewustwording (12) bewustzijn (26) bezinning (1) bindingsangst (3) bioscoopfilm (7) biseksualiteit (1) blijdschap (3) bodhisattva (2) boeddhisme (9) boek (162) boosheid (2) brein (2) burn-out (2) communicatie (16) compassie (10) competentie (4) competitie (14) complottheorie (3) constructief gesprek (4) consumeren (2) coping (2) creativiteit (3) crisis (7) dans (6) daten (5) deflexie (1) demagogie (4) denken (12) denkfouten (5) deugd (9) deugdzaamheid (1) diagnose (4) dialoog (10) dieren (4) discipline (1) dooddoener (6) drama (3) drie-eenheid (6) drogredenen (7) drugsgebruik (5) DSM (4) dualisme (5) duurzaamheid (5) echt (4) eenheid (33) eenzaamheid (8) ego (45) eigenschappen (2) eigenwaarde (5) emancipatie (5) emergentie (2) emotie (13) empathie (5) en-en (23) endogene depressie (1) energie (13) erkenning (8) ethiek (9) etiquette (6) evenwaardigheid (51) evolutie (23) faalangst (1) fabel (1) feedback (2) filmpje (79) filosofie (18) fraude (9) Freud (2) functioneren (4) gebreken (1) gedragsverandering (5) geduld (2) geest (3) geheugen (3) gekwetstheid (6) geld (5) gelijk hebben of gelijk krijgen (7) gelijkmoedigheid (4) geloven (18) geluk (34) genade (5) genot (1) Gestalt (1) Getuige (5) gevoelens (35) gezag (1) gezichtsverlies (3) gezondheid (5) gezondheidszorg (1) GGz (2) go with the flow (2) God (41) goedgelovigheid (3) gokken (1) grenzen (9) hechting (1) heelheid (8) hersenen (4) hier en nu (8) holisme (2) hoofdzonde (3) humor (12) ideaalbeeld (2) identificatie (10) identiteit (13) ik-boodschap (1) illusie (12) imago (1) individualisme (5) innerlijke vrijheid (17) integriteit (3) Intelligent Design (1) Internet (3) intrinsieke waarde (1) intuïtie (8) InZicht (12) islam (2) jaloezie (4) jeugd (1) jezelf worden en zijn (12) jongeren (3) karakter (2) katafatisch (1) kenmerken (2) kiezen (10) kind (13) kosten (1) kracht (6) Krishnamurti (2) kuddegedrag (1) kunstmatige intelligentie (2) kwakzalverij (1) kwaliteit (16) kwetsbaarheid (5) l (1) leegte (15) leiderschap (4) leugens (9) levensfase (3) levenskunst (8) levensvragen (3) levensweg (3) licht (3) liefde (97) liefdesverdriet (3) lijden (1) loslaten (20) macht (23) machtsstrijd (9) magisch denken (7) man-vrouw verschillen (11) mannelijkheid (2) mannen (1) media (2) meditatie (14) metacommunicatie (8) metafoor (2) metafysica (5) milieu (1) mindfulness (4) misbruik (4) model (1) moraliseren (1) motto (1) mystiek (5) nabijheid (2) narcisme (4) natuur (5) negatie (16) neti neti (3) niet doen (22) NLP (1) non-duaal bewustzijn (6) non-dualiteit (41) omdenken (7) omgangsregels (3) onderwijs (3) onderzoek (8) ongelukkig zijn (4) onmacht (2) onrust (2) ontrouw (1) ontwikkeling (10) onverwerkt kindertrauma (3) oordeel (18) opvoeding (8) orgasme (2) Osho (6) ouderen (5) overgave (4) overheid (1) overvloed (6) panpsychisme (1) pantheïsme (1) paradox (27) Pareto principe (1) partnerkeuze (6) passie (2) pedagogie (2) perfectie (2) personeelsbeleid (2) persoonlijkheid (6) persoonlijkheidsstoornis (3) pesten (1) Peter principle (1) pijnlichaam (8) politiek (10) populair (11) positieve (11) privacy (1) processie (1) projectie (9) psychiatrie (4) psychofarmaca (1) psychotherapie (1) puberen (1) reïncarnatie (2) relatie (17) relatievaardigheid (5) respect (32) rijkdom (2) rol (4) romantiek (5) rust (5) ruzie (5) samensmelten (10) schaamte (2) scheiden (2) schizofrenie (1) schouwen (6) schrijfdrang (1) schuld (3) schuldgevoel (2) seks (14) selectie (3) sociale druk (4) somberheid (1) spel (3) spiegelogie (4) spijt (1) spiritualiteit (51) spreekwoorden (1) sprong (1) statistiek (1) status (1) sterven (5) stilte (15) straling (1) strategie (1) stress (5) synchroniciteit (14) taal (16) Taoïsme (18) tederheid (1) Tegenwoordigheid (2) The Secret (2) The Work (1) therapie (1) tijdgeest (5) toeval (5) Tolle (18) transcenderen (6) transformatie (5) transparantie (2) trend (2) tunnelvisie (1) twijfel (5) verandering (2) verantwoordelijkheid (12) verbinding (33) verdriet (2) vergeten (2) verlangen (5) verlatingsangst (1) verleiding (3) verlichting (14) verliefdheid (4) verlies (1) vermijding (1) vermoeidheid (1) verslaving (7) vertrouwen (18) verveling (2) verwondering (2) vicieuze cirkel (1) video (1) voeding (1) voelen (3) volgzaamheid (1) vragenlijst (2) vreugde (2) vrije wil (6) vrijen (3) vrijheid (90) waarheid (26) waarneming (7) ware (8) wederkerigheid (6) welzijn (7) wezen (2) wijsheden (10) wilskracht (2) woede (2) wu wei (23) yin en yang (4) zelfbeheersing (3) zelfbevestiging (3) zelfbewustzijn (8) zelfdoding (4) zelfkennis (12) zelfkritiek (1) zelfoverschatting (2) zelfrealisatie (12) zelfvertrouwen (5) zelfverwerkelijking (2) zelfwaardering (5) Zen (2) ziel (14) Zijn (11) zin van het leven (10)