Afscheid nemen van oude verhalen en verbondenheid hervinden
Eeuwenlang was de ziel het kloppend hart van filosofie, religie en zingeving. Ze werd gezien als onze ware kern, als moreel kompas, als verbinding met een hogere werkelijkheid. Maar vandaag kunnen we ons afvragen: hebben we de ziel nog nodig om een zinvol leven te leiden?
Ik denk van niet.
En juist in dat ‘niet’ ligt vrijheid besloten.
Wat gebeurt er als we het verhaal van de ziel loslaten?
Mijn denken is apofatisch van aard. Dat wil zeggen: ik geloof dat het diepste in ons -of in de werkelijkheid- zich aan taal en categorieën onttrekt. Wat wij ‘ziel’ noemen, is misschien niet meer dan een poging om iets onzegbaars toch een naam te geven. Maar die naam zegt meer over onze behoefte aan houvast dan over wat werkelijk is.
De ziel als cultuurproduct
De ziel is een bril waardoor we eeuwenlang naar onszelf keken. Maar brillen kleuren onze waarneming. In de westerse traditie werd de ziel vaak voorgesteld als iets verhevens: een onsterfelijk, rationeel, zuiver deel van de mens. Dat heeft geleid tot een hiërarchie: lichaam onder ziel, gevoel onder rede, mens boven dier.
Ik geloof daar niet in.
Niet omdat ik cynisch ben, maar juist omdat ik waarde hecht aan evenwaardigheid.
Wat we sinds de Verlichting en de Franse Revolutie geleerd hebben -vrijheid,
gelijkheid, broederschap- is geen verleden tijd, maar een ethisch kompas voor
het heden. In die geest kunnen we zeggen: er is geen ziel die mij ‘meer’ mens
maakt dan een ander. Geen ziel die mij verheft boven het lichaam, boven dieren,
boven de aarde. Ik besta omdat ik in relatie besta.
Een ander spoor: Tao
Het Taoïsme biedt een alternatief voor het westerse ziel-discours zonder in leegte te vervallen. In de Tao Te Ching lezen we over wu wei, handelen door niet te handelen. Niet vanuit controle of moreel oordeel, maar vanuit een diepe afstemming op het ritme van de werkelijkheid. De taoïst voelt geen noodzaak om de dingen te benoemen of te bezitten. Hij leeft met het mysterie, zonder het te willen oplossen.
In plaats van de ziel zoeken Taoïsten het midden tussen vorm en leegte. Niet om de betekenis te vinden, maar om zich erdoor te laten bewegen. Niet om het zelf te ‘redden’, maar om het zelf los te laten.
In die zin past een taoïstische houding bij het afscheid van de ziel. Geen angstig verlies, maar een bevrijding. Geen definitie van de mens, maar een open vraag.
Wat blijft er over?
Als we de ziel loslaten, blijft er geen leegte achter, maar ruimte:
- Ruimte voor verbondenheid zonder metafysische constructies.
- Ruimte voor verantwoordelijkheid, niet omdat een hogere macht ons beoordeelt, maar omdat we samen leven.
- Ruimte voor zingeving als menselijke creatie, niet als kosmische bestemming.
We leven niet meer in een tijd waarin we een onzichtbare kern nodig hebben om onszelf betekenis te geven. We hebben het internet. We zien in real time hoe mensen over de hele wereld worstelen met dezelfde vragen, dromen en rampen. We delen onze kwetsbaarheid, onze afhankelijkheid van ecosystemen, onze noodzaak om samen te werken.
De grote uitdagingen van onze tijd -klimaatverandering, verlies van biodiversiteit, digitale vervreemding, sociale ongelijkheid- vragen om verbondenheid, niet om verlossing. Ze vragen om handelen in het hier en nu, niet om geloof in een hiernamaals.
Zonder ziel, maar niet zonder richting
Wie de ziel loslaat, verliest misschien een oude troost,
maar wint iets groters:
de volwassen erkenning dat het aan ons is.
Dat betekent niet dat alles maakbaar is. Juist niet. Het
betekent dat we het mysterie van het bestaan niet hoeven te verklaren of
bezitten. We mogen erin leven. We mogen leren, vallen, verbinden, kiezen.
Zonder esoterisch fundament. Zonder metafysische verankering.
Gewoon: omdat we hier zijn.
Samen.
En dat is niet niets.
Dat is misschien wel alles.
