Bestaat er een waardepiramide?

Wat drijft ons?

Een waarde is een principe of ideaal dat mensen belangrijk vinden om na te streven, en dat richting geeft aan hun keuzes en gedrag. Het is een abstract begrip dat staat voor iets wat mensen goed, wenselijk of betekenisvol vinden, zoals eerlijkheid, vrijheid, of respect. Waarden helpen bij het beantwoorden van de vraag: wat vind ik belangrijk in het leven en waarom?
De volgorde van waarden, of welke waarde het belangrijkst is, kan afhangen van persoonlijke overtuigingen, levensfilosofieën en wat men centraal stelt in het leven. Mensen zien graag eenvoud en eenheid. De vraag of er een absolute volgorde van belangrijkheid tussen waarden bestaat, lijkt daarmee vooral persoonlijk, contextueel en filosofisch.
Veel mensen vinden liefde de belangrijkste waarde en stellen dat de kosmische schepper liefde is. Een schrijver als Robert Pirsig ziet kwaliteit als de drijvende kracht in de kosmos die een evolutie gaande houdt naar steeds meer kwaliteit, bijvoorbeeld te ervaren in alle schoonheid in de natuur. Anderen vinden -in navolging van de Franse Revolutie- dat er naast liefde andere waarden als vrijheid en evenwaardigheid zijn die een politieke balans mogelijk maken en een samenleving werkbaar en bestuurbaar.
Evenwaardigheid houdt in dat in een interactie niemand boven of onder de ander wordt geplaatst, en dat elke inbreng met respect wordt behandeld.

Het perspectief van waarden

Kunnen waarden zoals liefde, vrijheid en kwaliteit in een hiërarchie worden geplaatst, of zijn ze contextueel en dynamisch afhankelijk van persoonlijke overtuigingen?

1. Contextafhankelijkheid van waarden.

   Waarden als kwaliteit, liefde en vrijheid kunnen in verschillende situaties variërend in belang zijn. Net zoals Robert Pirsig kwaliteit als een dynamisch proces ziet, kunnen waarden in het leven ook flexibel zijn, afhankelijk van de omstandigheden. Soms vraagt een situatie om liefde als hoogste waarde, bijvoorbeeld in relaties, terwijl vrijheid voorop kan staan in politieke en persoonlijke keuzes.

2. Waarden als complementair.

   Wanneer je liefde en vrijheid even belangrijk vindt, is het mogelijk om waarden als complementair te zien in plaats van hiërarchisch. Voor veel mensen zijn liefde en vrijheid onlosmakelijk met elkaar verbonden of winnen aan kracht door verbinding. Evenzo stelt Pirsig dat kwaliteit een integraal onderdeel is van alles; het is geen op zichzelf staande waarde, maar juist datgene wat verschillende waarden (zoals liefde en vrijheid) verbindt (evenwaardigheid) of er doorheen loopt.

3. Waarden als dynamisch versus statisch.

   Pirsig’s idee van kwaliteit als zowel drijvende kracht als resultaat kan helpen om de volgorde van waarden te begrijpen. Waarden kunnen gezien worden als dynamisch, afhankelijk van de interactie tussen verschillende factoren. Kwaliteit zou dan geen specifieke waarde boven een andere plaatsen, maar juist als het proces waarin waarden zoals liefde en vrijheid tot hun recht komen. In de metafoor van de spiraal als pad van de evolutie, kunnen waarden elkaar aanvullen en in verschillende stadia van ons leven belangrijker of minder belangrijk worden.

4. Volgorde van waarden in religie.

   In veel religieuze tradities is liefde de hoogste waarde, omdat liefde als een transcendente kracht wordt gezien die alle andere deugden omringt en omvat. In deze visie komt vrijheid bijvoorbeeld voort uit liefde, omdat echte vrijheid pas kan bestaan wanneer er liefde is — liefde voor de ander, voor het goddelijke, of voor het leven zelf. Dit zou de volgorde van waarden in religieuze zin kunnen verklaren.

5. Ethiek en volgorde van waarden.

   In de ethiek zijn er verschillende theorieën over de ordening van waarden. Utilitaristen kunnen bijvoorbeeld geluk als hoogste waarde stellen, terwijl deontologen zoals Kant moraliteit en vrijheid boven alles stellen. Het idee van evenwaardigheid van liefde en vrijheid heeft raakvlakken met existentiële filosofieën, waarin vrijheid en verantwoordelijkheid centraal staan, maar waar liefde als menselijke verbinding eveneens essentieel wordt gezien.

6. Waardepiramides en persoonlijke prioriteiten.

   Iedereen kan voor zichzelf een waardepiramide opstellen, waarin bepaalde waarden de basis vormen voor andere waarden. Zo kun je stellen dat liefde en vrijheid de fundamentele en universele waarden zijn waarop andere waarden rusten, zoals respect, verantwoordelijkheid en rechtvaardigheid. De volgorde hangt dan niet af van een objectieve hiërarchie, maar van persoonlijke prioriteiten en ervaringen.

Verbindende waarde

Er is geen universele volgorde van belangrijkheid voor waarden. Wat voor Pirsig kwaliteit is, kan voor een religieus persoon liefde zijn en voor een politiek denker vrijheid of rechtvaardigheid. Waarden kunnen elkaar aanvullen, dynamisch zijn en in verschillende contexten anders functioneren. Door een liefdevolle verbinding ontstaat er vaak meer ruimte voor vrijheid, omdat vertrouwen, respect en wederzijds begrip groeien binnen die relatie. Wanneer mensen zich veilig en gewaardeerd voelen in een liefdevolle context, ontstaat er minder behoefte aan controle of beperkingen. Hierdoor kan ieder individu vrijer zijn in wie ze zijn en wat ze willen doen, zonder het gevoel te hebben dat hun vrijheid ingeperkt wordt.

Hoopvolle en stille vooruitgang

In een liefdevolle verbinding wordt vrijheid dus versterkt, omdat er ruimte is voor persoonlijke expressie en autonomie, maar wel met aandacht voor de ander. Dit brengt een wederzijds respect met zich mee dat de vrijheid van beide partijen vergroot. Vrijheid zonder verbondenheid kan soms oppervlakkig of zelfs egocentrisch aanvoelen, maar door een liefdevolle verbinding krijgt vrijheid een diepere betekenis. In die zin is het niet alleen een individuele vrijheid, maar een gedeelde vrijheid, waarin je elkaars vrijheid versterkt in plaats van beperkt.
In elke context kunnen waarden opnieuw vorm krijgen en misschien is het juist die wederzijdse versterking die ons doet groeien als individuen en als samenleving.
Het beeld van spiraalvormige vooruitgang van de evolutie of geschiedenis maakt het gemakkelijker en optimistischer om in te zien dat we soms ten onrechte vanuit onze positie alleen maar zinloze cirkelgang zien.