Realisme in dienst van een ideaal

Oude observaties doorgetrokken naar een betere toekomst

Machiavelli geldt als een scherpzinnig realist. Hij observeerde de mens en de macht zonder opsmuk en zonder wensdenken. Zijn bekendste werk, Il Principe, staat vol met lessen voor leiders die effect willen hebben in een wereld waar niet de deugd, maar het resultaat telt. Hij werd daarom vaak gezien als een cynicus, iemand die het kwaad omarmde als middel. Maar wie verder kijkt, ziet iets anders: Machiavelli was een realist die zijn scherpe blik inzette in dienst van een hoger doel: een vrij, verenigd Italië, verlost van binnenlandse verdeeldheid en buitenlandse overheersing.

Daarmee was hij, paradoxaal genoeg, ook een idealist. Maar niet van de zuivere soort. Geen dromer, wel een denker die de werkelijkheid recht in de ogen keek. En precies dat maakt hem vandaag nog steeds actueel.

We leven nu in een tijd waarin we de illusie kunnen koesteren dat we het beter hebben geregeld dan ooit. Er is vrijheid, er is welvaart, er is recht. Maar achter die façade groeit het ongemak: de klimaatcrisis, groeiende ongelijkheid, vluchtelingenstromen, afbrokkelend vertrouwen in instituties en een permanente morele verwarring. Het lijkt alsof we alles hebben en tegelijk iets fundamenteels missen.

Wat mist er dan?

Van revolutie naar routine

Na Machiavelli kwam de Franse Revolutie. Die bracht een krachtig ideaal voort dat sindsdien de morele ruggengraat vormt van moderne samenlevingen: vrijheid, gelijkheid, broederschap. Het is een ideaal dat groter is dan het individu en tegelijk een beroep doet op ieders persoonlijke bewustzijn.

Toch zijn we er nog steeds niet. Welvaart is gemeengoed, maar de waarden die die welvaart moeten dragen, zijn verdampt tot slogans. Vrijheid wordt verward met ongebondenheid, gelijkheid met afgunst, broederschap met vrijblijvendheid. De woorden leven voort, maar hun betekenis is uitgehold.

Wat staat die verwerkelijking dan in de weg?

Blinde vlekken van deze tijd

 

1. Het ego als verdedigingsmechanisme

We denken vrij te zijn, maar ons handelen is vaak gestuurd door de angst om achter te blijven, de drang om gezien te worden, of het verlangen om controle te houden. Machiavelli zou zeggen: dit is de natuur van de mens. Maar wij zouden moeten zeggen: dit is onze taak om te doorzien.

2. Ambitie zonder richting

Waar vroeger ambitie verbonden was met dienstbaarheid aan een stad, volk of ideaal, is zij nu vaak op zichzelf gericht. Groei, succes, prestatie, maar waartoe? Zonder moreel kompas draait ambitie zichzelf dol.

3. Competitie als vanzelfsprekendheid

Onze samenleving prijst competitie als motor van vooruitgang. Maar wie altijd moet concurreren, verliest het vermogen tot samenwerken. Broederschap vraagt juist het tegenovergestelde: vertrouwen geven, ruimte laten, elkaars waardigheid erkennen.

Gelijke kansen, ongelijk gevoel

Een paradox van onze tijd is dat het ideaal van gelijke kansen vaak niet leidt tot meer verbondenheid, maar juist tot meer frustratie. Hoe meer we streven naar gelijke toegang tot onderwijs, zorg en werk, hoe meer zichtbaar wordt dat de uitkomsten toch ongelijk blijven. Niet iedereen bereikt wat hij of zij hoopt. En waar vroeger het verschil te verklaren was door sociale afkomst of gebrek aan kansen, ervaren mensen het verschil nu als persoonlijk falen of als onrecht.

Daar ontstaat iets sluipends: afgunst vermomd als rechtvaardigheidsbesef.
Niet omdat men per se een rechtvaardiger samenleving wil, maar omdat men zich tekortgedaan voelt ten opzichte van anderen die het ‘beter’ doen.

In plaats van gelijke waardigheid komt dan de angst om mis te lopen centraal te staan. De moderne vorm van afgunst is subtiel, maar wijdverspreid: als ik het niet heb, waarom zou jij het wel mogen hebben?
Zodra dat gevoel dominant wordt, verliest het ideaal van gelijkheid zijn morele kracht. 

Terug naar Machiavelli en verder

Machiavelli waarschuwde voor illusies, maar liet het ideaal open. Hij toonde hoe macht werkt, hoe mensen handelen, hoe verdeeldheid ontstaat, zonder moreel oordeel, maar ook zonder naïviteit. Wij kunnen verder gaan dan hij. We hebben nu de kennis, de vrijheid en de middelen om het ideaal werkelijk te dragen, als we bereid zijn het niet alleen van de ander te eisen, maar ook bij onszelf te beginnen.

Wat we nodig hebben is geen nieuwe revolutie, maar een innerlijke omkering:
Geen idealist in dienst van de macht, maar realist in dienst van een ideaal.

Zonder bewustzijn wordt vrijheid vluchtgedrag, gelijkheid afgunst en broederschap vrijblijvendheid.
We moeten de werkelijkheid durven zien zoals ze is -ruw, chaotisch, vol tegenstrijdigheden- om van daaruit helder te kunnen kiezen voor wat ons werkelijk samenbrengt.

Het ideaal ligt er nog altijd. Maar het vraagt om een blik die helder is, een open mind en een houding die zich niet verschuilt in gemak en vals onderbouwde onverschilligheid.