Is het zelfgevoel een illusie of een hallucinatie?
Het idee dat ons gevoel van zelf een "hallucinatie" is, komt uit de theorie van hersenonderzoeker Anil Seth, die bewustzijn beschrijft als een gecontroleerde hallucinatie. Volgens Seth is het zelf geen vast, onveranderlijk geheel, maar een dynamisch construct dat voortkomt uit verschillende interne processen die door onze hersenen worden samengebracht. In dit essay wordt het concept van het zelf gepresenteerd als een emergente vorm van bewustzijn, een idee dat niet alleen vernieuwend is, maar ook veel te bieden heeft bij de zoektocht naar inzicht in het mysterie van het bewustzijn.
Wat is emergentie?
Emergentie is het verschijnsel waarbij complexe systemen eigenschappen of gedragingen vertonen die niet direct af te leiden zijn uit de kenmerken van de afzonderlijke onderdelen. Het is het proces waarbij uit de interactie van simpele componenten nieuwe en onverwachte patronen, structuren of eigenschappen ontstaan. Een bekend voorbeeld van emergentie is hoe individuele neuronen samen een brein vormen dat in staat is tot abstract denken, zelfs al heeft geen enkel neuron deze capaciteit op zich.
Toegepast op het zelf betekent dit dat het bewustzijn en de ervaring van het 'zelf' niet te herleiden zijn tot één enkel proces of één enkel deel van de hersenen, maar ontstaan uit de complexe interactie van verschillende processen die op hun beurt weer afhankelijk zijn van vele factoren: gedachtestromen, perspectief, vrije wil, emoties en lichaamsbewustzijn.
Waarom emergentie nuttig is voor ongrijpbare zaken als bewustzijn
De benadering van het zelf als emergent biedt een praktisch raamwerk voor het begrijpen van een van de meest ongrijpbare fenomenen van het menselijk bestaan: bewustzijn. Het biedt een manier om de complexiteit van bewustzijn te verklaren zonder te veronderstellen dat er één enkele, ongrijpbare essentie van het zelf bestaat. In plaats van te zoeken naar een vaste, onveranderlijke kern van het zelf, erkent het emergente model dat het zelf voortdurend in flux is, opgebouwd uit interacties tussen verschillende hersenprocessen.
Conventionele benaderingen van bewustzijn proberen vaak de oorsprong van het zelf te vinden in één specifiek deel van de hersenen, zoals de prefrontale cortex, of in een specifiek mechanisme, zoals de gedachte. Deze benaderingen raken vaak verstrikt in de ongrijpbaarheid van het zelf, omdat ze de ervaring van zelfbewustzijn proberen te verklaren vanuit een beperkte, gefragmenteerde invalshoek. Emergentie biedt hier een verfrissende benadering: het zelf is niet iets dat is, maar iets dat voortkomt uit.
Het zelf als dynamische en veranderlijke constructie
In Seths model wordt het zelf opgebouwd uit verschillende componenten die elkaar voortdurend beïnvloeden en herstructureren. Gedachtestromen -de interne dialoog die we voeren en onze reflectieve capaciteit- vormen een belangrijk element. Deze gedachten creëren de illusie van een stabiele identiteit, maar in werkelijkheid zijn ze slechts een verzameling van interne processen die voortdurend veranderen.
Het aspect van perspectief, dat ons het gevoel geeft ergens in de ruimte te zijn, speelt eveneens een sleutelrol. Deze 'ik'-locatie stelt ons in staat om onszelf als individuen te ervaren, maar is geen vaststaand gegeven. Het is het resultaat van een constante interactie tussen zintuiglijke informatie en cognitieve verwerking. Vrije wil, emoties en lichaamsbewustzijn dragen hier verder aan bij, en hoewel we deze vaak als verbonden en coherent ervaren, zijn ze in feite afzonderlijke processen die samen een geheel vormen.
Wat emergentie ons leert, is dat deze processen niet simpelweg een optelsom zijn, maar samen een nieuw patroon van ervaring creëren dat meer is dan de som der delen. Het zelf is geen vast object, maar een dynamische en veranderlijke constructie.
De waarde van deze nieuwe kijk
Wat maakt deze emergente visie op het zelf zo nuttig? Ten eerste biedt het een oplossing voor de ongrijpbaarheid van het zelf. Door het te beschouwen als een emergent fenomeen, hoeft men niet langer te zoeken naar één vaste bron van bewustzijn. In plaats daarvan kan men het zien als een proces dat voortdurend evolueert, afhankelijk van de interactie van vele factoren. Dit stelt ons in staat om de complexiteit van het zelf en bewustzijn te begrijpen zonder vast te lopen in de vraag naar de oorsprong van het zelf.
Bovendien biedt deze benadering waardevolle inzichten in hoe we het 'zelf' kunnen benaderen in verschillende domeinen van de psychologie en neurowetenschappen. Het helpt ons te begrijpen waarom ons gevoel van identiteit zo veranderlijk is, en hoe verschillende mentale en lichamelijke processen ons zelfbewustzijn voortdurend vormen. Deze nieuwe kijk opent de deur naar meer holistische benaderingen van welzijn en zelfzorg, die erkennen dat het zelf niet een statisch gegeven is, maar een voortdurend veranderend proces dat gevoed wordt door onze gedachten, emoties, lichamelijke ervaringen en onze interacties met de wereld om ons heen.
