Is de werkelijkheid een simulatie?

Het is dit jaar 20 jaar geleden dat The Matrix uitkwam. In de eerste van de trilogie speelt de bevrijdingsstrijd van de mens tegen de machine. In de film zijn veel thema's en filosofische vragen verwerkt die al sinds mensenheugenis leven en die in licht van kunstmatige intelligentie (AI) steeds actueler lijken te worden. Bijvoorbeeld kan de geest los van het lichaam bestaan en ervaren of meer religieus: is er een verlosser, die ons eeuwig vrij en gelukkig maakt? Leven we tijdens onze slaap in een droomwereld en kunnen we wakker worden in een realiteit? Wat is de aard van liefde in de toekomst? Zullen we in de toekomst slaven zijn van een machinaal gemanipuleerde wereld of zijn we dat nu al lang en beseffen we ons dat niet?
De hoofdpersoon Neo krijgt van Morpheus de keuze voorgelegd om de rode of de blauwe pil te slikken en zo wel of niet inzicht in de aard van de realiteit te krijgen.

Morpheus — “Have you ever had a dream NEO that you were so sure was real. What if you were unable to wake from that dream"?

How would you know the difference between the dream world and the real world”?

“I’m trying to free your mind Neo, but I can only show you the door, you’re the one who has to walk through it”.

“The Matrix is a system NEO, that system is our enemy but when you’re inside what do you see?
Business men, teachers, lawyers, carpenters the very minds of the people that we are trying to save. But until we do these people are a part of that system and that makes them our enemy. You have to understand that these people are not ready to be unplugged. And so many of them are so dependent on the system that many of them will fight to protect it.

Met behulp van computertechnologie konden beelden gemaakt worden die zo vloeiend in elkaar over gingen dat alles wat we verbeelden wilden geloofwaardig in beeld kon worden gebracht. Maar het bleef natuurlijk een kwestie van geloof of wat je zag in The Matrix een realistisch scenario zou kunnen worden in de toekomst.

Inmiddels hebben talloze computersystemen de Turingtest doorstaan, dus is het voor een normaal mens niet meer vast te stellen of zij met een medemens of met een computer hebben te maken. Dat een robot of computer intelligent overkomt betekent niet dat het kan denken. Er is nog steeds geen software ontwikkeld die op een originele manier creatief en scheppend kan zijn. Het is niet waarschijnlijk dat een machine of computer een belang heeft bij het beheersen van de mens, zelfs niet wanneer het meer intelligentie dan de gemiddelde mens kan worden toegeschreven. Voor belangenbehartiging moet er een programmeur achter zitten die een machtsbelang heeft. Dat gegeven wordt in de tweede en derde vervolgfilms wel uitgewerkt, maar door de commerciële belangen komt dat niet meer duidelijk uit de verf. Gevechtsscenes om veel publiek te trekken overschaduwen een diepere betekenis.

Vandaag de dag blijft de vraag reëel: "gebeurt alles alleen in ons hoofd of is er daarbuiten ook een objectieve werkelijkheid"?
We gaan er vanuit dat het levende lichaam bewustzijn mogelijk maakt. Maar stel dat (er) bewustzijn bestaat los van ons hoofd, geest en lichaam en dat wij leven in bewustzijn?

Uit een inspiratiemail van Eric van Zuydam.

"Iedere ochtend worden we wakker uit de droomtoestand en betreden we de zogenaamde ‘waaktoestand’. Die term suggereert een bepaalde wakkerheid, maar zijn we werkelijk zo wakker in die waaktoestand? 

Is het niet eerlijker om te zeggen dat we iedere ochtend overgaan
van de droomtoestand naar de dagdroom-toestand? De term waakbewustzijn is misleidend, want de meeste mensen zijn tijdens
die toestand - overdag - net zo’n speelbal van ontelbare onbewuste gedachtenprocessen als ’s nachts. Hoe wakker is dat? Hoe vrij is dat?

Om werkelijk vrij te zijn dienen we niet alleen te ontwaken uit de droomtoestand, maar ook uit de zogenaamde waaktoestand.
We dienen dat in onszelf te ontdekken, wat altijd moeiteloos, onverstoorbaar wakker is en waarop geen enkele droom, hoe heftig ook, ook maar een spoor kan achterlaten. Dat is de ware waaktoestand.

Informatie die via onze vijf zintuigen binnenkomt wordt stapsgewijs geprojecteerd achter in ons hoofd (en) in ons bewustzijn. Dat suggereert dat bewustzijn in ons hoofd zit, maar dit is nog nooit door een wetenschapper aangetoond. Wel spreken we over "buiten bewustzijn geraken", bijvoorbeeld bij een klap op het hoofd of door verdoving of bij diepe slaap. Bewijst dit onomstotelijk dat bewustzijn vooral een eigenschap is van een gezond functionerend lichaam? Het bewijs dat het niet zo is, is vrijwel niet te leveren.

Is er bij de overdracht van informatie iets verloren geraakt of juist toegevoegd na die omzetting in elektrische signalen? En als die omzetting lijkt op een puls van dichotome informatie, een betekenisvolle sequentie van enen en nullen, wat is dan het verschil met een computersimulatie?

Vodgasten Paul Smit en Guido Weijers vragen zich in deze vodcast af of wij leven in een simulatie.

Je kunt uren doordenken over de antwoorden op de bijna retorische vragen, maar net als bij een paradox is een (uit)weg: het definitieve antwoord open laten.

"Dus laten we begrijpen dat de werkelijkheid al onze ideeën over de werkelijkheid overstijgt. De realiteit is niet christelijk, hindoeïstisch, joods, advaita vedanta of boeddhistisch. Het is niet dualistisch noch non-dualistisch, noch spiritueel noch niet-spiritueel. We moeten leren dat er meer realiteit en heiligheid is in een grassprietje dan in al onze gedachten en ideeën over de werkelijkheid. "- Adyashanti.

Zowel in de beeldtaal als in de letterlijke tekst is er een grens aan wat we kunnen beschrijven en begrijpen van de werkelijkheid. Kunnen we het wel preverbaal vatten? En wanneer we dat vermoeden kunnen we dan beter zwijgen (is dat de blauwe pil slikken?) of lopen we dan in de valkuil dat we blijven leven in een illusie? Is er een rode pil die ons doet doorzien hoe het zit? Kunnen we maar beter het risico lopen om alle illusies kwijt te raken?
Het antwoord op de laatste vraag, verwoord in andere artikelen op dit blog, is "ja".

"We zijn ongetwijfeld op een zeer kritisch moment in de tijd. Onze wereld hangt in de balans, en een precaire balans is het. Ontwaken van de werkelijkheid is niet langer een mogelijkheid; het is een imperatief. We hebben het schip van misleiding zo ver gevaren als het ons kan voeren". - Adyashanti.

Wereldverbeteren? Keep it SimPol

SimPol staat voor Simultaneous Policy (Gelijktijdig Beleid). Schrijvers John Bunzi en Nick Duffell hebben het plan opgevat om burgers, politici en ondernemers een gezamenlijke verklaring te laten ondertekenen, dat ze/we vanaf een bepaald moment de mensen behoorlijk betalen, de natuur respecteren, de mensenrechten respecteren – op voorwaarde dat alle anderen dat vanaf datzelfde moment ook doen.
De auteurs (eigenaar van een internationaal bedrijf en een psychotherapeut) signaleren een Negatieve Mondiale Concurrentiespiraal (NMC). Zij pleiten voor een mondiale aanpak, meer internationale samenwerking om problemen als klimaat, milieu en bewapening gezamenlijk op te lossen. Voorwaarde daarbij is dat alle landen tegelijkertijd overgaan tot gezamenlijke aanpak, Simpol (Simultaneous Policy), van meerdere vraagstukken en een nieuwe vorm van internationaal stemrecht. Dit vergt een omwenteling in ons denken als wereldburgers. Vergelijk het met het rouwproces zoals beschreven door Kübler-Ross, in vijf fasen van ontkenning tot aanvaarding. Hoe krijg je iedereen bereid tot deze omwenteling?
Het klassieke motto “verbeter de wereld, begin bij jezelf” wordt dan “we maken een betere wereld en dat doen we tegelijkertijd”.

Uit het boek.
‘De hele evolutie – van de hele kosmos en van onze eigen planeet daarbinnen – is een eindeloze dans van eenheden die in delen uiteenvallen en delen die zich weer verenigen in met elkaar verenigbare nieuwe eenheden. Het vertoont het patroon van een zich herhalende opwaartse spiraal: van eenheid naar individuatie naar concurrentie naar conflict naar onderhandelingen naar oplossing naar samenwerking naar nieuwe niveaus van eenheid, et cetera etc.. Er is zowel sprake van concurrentie en samenwerking binnen, als tussen de soorten, terwijl ze improviseren en zich ontwikkelen en de dans uit zijn evenwicht en weer in evenwicht brengen’.
Er is een nieuwe lichting wetenschappers die stelt dat de evolutie zelf een evolutie doormaakt door nieuwe manieren te bedenken om sneller en effectiever te evolueren. Daarbij hoeven we onze identiteit niet op te geven en voegen er een mondiale identiteit aan toe. We maken dan afspraken om simultaan te werken aan mondiale verbeteringen en iedereen die in hetzelfde schuitje zit helpt overleven.
De mondiale concurrentiestrijd is inmiddels zo destructief geworden dat samenwerking nog de enige oplossing is. Wat Robert Pirsig de ‘Dynamische Kwaliteit, de voortdurend veranderende beweging van de directe realiteit’ noemt, begint te veel te worden voor wat hij de patronen van ‘statische waarde’ noemt, en er vindt een totale ommekeer in het systeem plaats. Deze dynamiek richt het evenwicht van de tot dan toe geaccepteerde realiteit te gronde – soms op een gewelddadige manier – om een transformatie teweeg te brengen.
De destructieve concurrentiestrijd fungeert paradoxaal genoeg juist als een aanjager van samenwerking.

De oplossing is SimPol, een uitweg uit de vernietigende spiraal van de neoliberale wereldorde (bol.com).

We laten ons met taal in de luren leggen

Taal om te verhullen

Het is van alle tijden dat politici met halve waarheden en loze woorden kiezers proberen te paaien.
Demagogie en drogredeneringen worden tegenwoordig door voor- en tegenstanders aangevuld met Fake News. De slimme software van het advertentieprogramma van Facebook weet in elke bubbel de juiste doelgroep te bereiken met de gewenste “gesponsorde” boodschap. Ook voor de kleine portemonnee.

• “Het zou kunnen dat de aanslag in Utrecht een terroristisch motief heeft”. Zonder nadere kennis kun je heel veel niet uitsluiten.
• “Wanneer ik u beledigd heb, dan bied ik u mijn excuses aan”. Bewijs is niet te leveren, wel een eerlijk antwoord dat je je beledigd voelt en dat zegt weer alles over jezelf.
• “Van overtrokken beschuldigingen trek ik mij niets aan”. Natuurlijk niet, van iets wat overtrokken is hoef je je per definitie niets aan te trekken.
• "Het agrarisch buitengebied vergroent". Boeren spuiten al het onkruid en insecten dood, het resultaat oogt als een groene woestijn ("grasfalt").
• "We nemen uw bezwaar mee in onze overweging" maar geven het nul gewicht.
• "Dit heeft onze hoogste prioriteit" en alle andere zaken tellen niet mee.

Het zijn allemaal zegswijzen die op zich niet onwaar zijn, maar ook niets zeggen.  Wat begint met een veronderstelling is na een paar keer doorgeven een (ander) feit geworden. Kijk maar naar wat er van de oorspronkelijke versie overblijft in het kinderspelletje waarin een gecompliceerd verhaaltje fluisterend wordt doorgegeven.
Nieuws en verhaaltjes worden ons tegenwoordig in zo’n hoog tempo voorgeschoteld dat we niet meer de tijd (kunnen) nemen om een en ander te laten bezinken. Vooral wanneer iets een grappig of spectaculair element bevat zijn we met de moderne middelen bliksemsnel in staat om het buiten het ruimere kader door te geven via de sociale media. Voordat je het weet ben je geframed.
Het is het paradoxale gevolg van de versnelling in communicatie dat we er aan de ene kant meer last van hebben, maar tegelijk minder van aantrekken.

Bij het inschatten van de aard van de communicatie is het van belang om eerlijk te zijn over de omstandigheden waaronder iemand een uitspraak doet. Wie legt wie in de luren? Wie iemand dwingt tot een uitspraak, kan niet verwachten een eerlijk antwoord te krijgen. Wie te lang aan het woord is, loopt kans onderbroken te worden met een dooddoener.

Bovengenoemde voorbeelden zijn uitspraken die vaak voorkomen bij politici op TV. Of je je door die uitspraken in de luren laat leggen, is ook een eigen verantwoordelijkheid. Je moet de bereidheid hebben om je eigen belang te erkennen om onwaarheden over het hoofd te zien.

Wie in de tegenwoordige hectiek nog rust wil doet er verstandig aan om niet meer (snel)  te oordelen en het effect van de aloude zegswijze met geduld af te wachten “al de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel”,  “wiens brood men eet, diens woord men spreekt”, “chercher la femme”, "follow the money", kortom “oude wijn in nieuwe zakken”.

Denk zelf. Wie zich wil trainen in het herkennen van en omgaan met drogredeneringen, leze hier verder of klik hieronder bij de Internetversie op de labels.

Deflectie psychologie

Deflectie is het proces van het verliezen of verwijderen van buigingsuitgangen in een taal. Dit proces wordt ook wel deflexie genoemd en kan leiden tot vereenvoudiging van de grammatica van een taal.
In de taalkunde kan deflexie worden veroorzaakt door verschillende factoren, zoals contact tussen verschillende talen, veranderingen in de uitspraak van woorden, of veranderingen in de manier waarop mensen communiceren.
Het verlies van buigingsuitgangen kan leiden tot veranderingen in de manier waarop woorden worden gevormd en gestructureerd in de taal, en kan dus van invloed zijn op de manier waarop mensen communiceren en hun gedachten en ervaringen uitdrukken.

De invloed van taalveranderingen op de psychologie van sprekers en luisteraars kan op verschillende manieren plaatsvinden. Hier zijn een paar voorbeelden.

• Het kan invloed hebben op de manier waarop mensen denken over tijd en ruimte. Sommige talen hebben bijvoorbeeld verschillende woorden voor verschillende soorten tijd (bijv. verleden, heden, toekomst), terwijl andere talen geen onderscheid maken tussen deze tijden. Studies hebben aangetoond dat sprekers van talen die onderscheid maken tussen verschillende tijden beter in staat zijn om gebeurtenissen in de tijd te ordenen en te herinneren dan sprekers van talen die geen onderscheid maken tussen de verschillende tijden.
• Het kan invloed hebben op de manier waarop mensen emoties uitdrukken en waarnemen. Sommige talen hebben bijvoorbeeld woorden die specifiek verwijzen naar bepaalde emoties, terwijl andere talen minder specifieke woorden hebben om emoties uit te drukken. Studies hebben aangetoond dat sprekers van talen die specifieke woorden hebben om emoties uit te drukken, beter in staat zijn om emoties te herkennen en te benoemen dan sprekers van talen die minder specifieke woorden hebben om emoties uit te drukken.
• Het kan invloed hebben op de manier waarop mensen denken over gender en seksualiteit. Sommige talen hebben bijvoorbeeld geslachtsneutrale voornaamwoorden, terwijl andere talen mannelijke en vrouwelijke voornaamwoorden hebben. Studies hebben aangetoond dat het gebruik van geslachtsneutrale voornaamwoorden de genderstereotypen kan verminderen en de acceptatie van niet binair gedrag kan vergroten.
• Het kan invloed hebben op de manier waarop mensen sociale interacties aangaan. Sommige talen hebben bijvoorbeeld verschillende vormen van aanspreekvormen voor verschillende sociale relaties (bijv. ouder-kindrelatie, vriend-relatie), terwijl andere talen slechts één vorm van aanspreekvormen hebben. Studies hebben aangetoond dat het gebruik van verschillende vormen van aanspreekvormen kan bijdragen aan het behoud van sociale hiërarchieën en dat het gebruik van slechts één vorm van aanspreekvormen kan bijdragen aan het verminderen van sociale hiërarchieën.

Korte en lange wegen naar een eenheidservaring

Wat is het?

Een eenheidservaring verwijst naar een staat van bewustzijn waarin iemand een gevoel van verbondenheid, harmonie en eenheid met de rest van het universum ervaart. Het kan ook bekend staan als mystieke ervaring, spirituele ervaring of transcendentale ervaring.
Een eenheidservaring kan op verschillende manieren worden ervaren, zoals door middel van meditatie, gebed, psychedelica, contemplatie, een wandeling in de natuur of gewoon spontaan. Het kan worden gekenmerkt door gevoelens van extase, vreugde, dankbaarheid, nederigheid en vrede. Tijdens een eenheidservaring kan iemand het gevoel hebben dat de grenzen tussen zichzelf en de rest van de wereld vervagen, en dat alles met elkaar verbonden is en één geheel vormt.
Dit kan leiden tot een dieper begrip en een gevoel van harmonie met de natuur, andere mensen, de kosmos en het goddelijke. Een eenheidservaring kan een transformerende impact hebben op iemands leven en kan leiden tot een verandering in de manier waarop iemand de wereld en zichzelf waarneemt. Het wordt vaak beschouwd als een belangrijk onderdeel van veel spirituele en religieuze praktijken en wordt steeds meer erkend als een belangrijk onderdeel van de menselijke ervaring en psychologie.

Wat levert het op?

Een eenheidservaring kan verschillende effecten hebben op iemands leven en persoonlijkheid. Hier zijn enkele mogelijke effecten die mensen kunnen ervaren na het hebben van een eenheidservaring. 

• Mensen die een eenheidservaring hebben gehad, beschrijven vaak een diep gevoel van verbondenheid met alles om hen heen. Ze kunnen zich meer bewust worden van de onderlinge verbondenheid van alle dingen en ervaren dat ze deel uitmaken van een groter geheel.
• Een eenheidservaring kan leiden tot een vermindering van angst en depressieve gevoelens. Mensen kunnen meer vrede en sereniteit ervaren, en een gevoel van zingeving en doel in het leven.
• Een eenheidservaring kan ook leiden tot een verhoogde empathie en mededogen voor anderen. Mensen kunnen zich meer bewust worden van de onderlinge verbondenheid van alle wezens en voelen dat ze de pijn van anderen kunnen begrijpen en delen.
• Sommige mensen ervaren na een eenheidservaring een verhoogde creativiteit en inspiratie. Ze kunnen nieuwe inzichten en ideeën krijgen en deze op een nieuwe manier uiten.
• Een eenheidservaring kan ook leiden tot een verandering in spirituele overtuigingen. Mensen kunnen zich meer bewust worden van de aanwezigheid van een hogere macht of eenheid in het universum en kunnen hun overtuigingen en praktijken aanpassen aan deze nieuwe inzichten.

Genade

Een eenheidservaring is lastig (eigenlijk onmogelijk) in woorden te beschrijven. Gustaaf Rutgers doet in dit verslag een poging. Ik heb de voorkeur om het te beschrijven als een gelukzalig moment van inzicht in het niet-twee zijn van alle levende wezens en de natuur.

Zelf heb ik 1 keer in mijn leven een eenheidservaring gehad toen ik 8 jaar was op een mooie, zonnige zondagochtend in mei. Het overkwam me en ik ervoer het als genade. Ik hoefde daar geen moeite voor te doen, ik kreeg het in mijn schoot geworpen. In principe kan ik voor mijn geluk nog steeds terugvallen op die ervaring omdat het mij duidelijk werd dat je voor geluk niet afhankelijk bent van iets in de buitenwereld. Ik realiseer me dat er veel verleidingen zijn die blokkades in jezelf in stand houden om de ervaring weer te krijgen. Het inzien en opruimen daarvan zie ik als de hoogste prioriteit, naast het afzien van materieel gewin.

Kun je het oproepen?

Hieronder een kort overzicht van benaderingen van een paar non-dualisten die verschillende methodes aanbevelen om ook een eenheidservaring op te roepen. Het is belangrijk om te onthouden dat eenheidservaringen vaak spontaan gebeuren en niet geforceerd kunnen worden. Het is belangrijk om open te staan voor de mogelijkheid van eenheidservaringen en deze te verwelkomen wanneer ze zich voordoen.

De snelste methode wordt aanbevolen door Peter Gordijn. Na het gebruik van bewustzijnsverruimende psychedelica is hij ervan overtuigd geraakt dat het heilzaam voor iedereen kan zijn om dit met begeleiding te ervaren. Hij biedt een ceremonie aan die drie dagen duurt. Eén dag voorbereiding, één dag ervaren en één dag nabespreken en integreren in je leven. Mensen die medicijnen gebruiken als bijvoorbeeld antidepressiva of die psychiatrische problemen hebben worden niet toegelaten.

Hans Laurentius kan je begeleiden tot het punt waarop je zelf verder moet gaan en geeft geen garanties. Zijn methode is het rigoureus onder ogen zien en elimineren van de in je leven opgebouwde blokkades en zinloze overtuigingen, die je afscheiden van anderen. Ongrijpbare inzichten kun je niet pakken, maar slechts benaderen. Het lijkt een zwakke (paradoxale) benadering, maar is uiteindelijk effectiever.
Een lange en maximaal rigoureuze weg bewandelde meister Eckhart in de Middeleeuwen. Hij mediteerde net zo lang totdat hij zijn identiteit kwijt was en ook geen verwachtingen meer had van een ontmoeting met God. Zo maakte hij de weg vrij voor een eenheidservaring met God.

Welke methode de voorkeur heeft? Je hoeft niet te kiezen, je kunt ook meer dan één methode volgen en leren van de ervaringen van degenen die al een bepaald pad hebben gevolgd.

Allen bevelen varianten aan van het taoïstische wu wei principe: doen door niet te doen. Vrij, maar niet letterlijk vertaald: weten wanneer te doen en wanneer te laten.
Wie vooraf aan een eenheidservaring moest werken voor zijn geld, moet ook na die ervaring werken om te leven. Het verschil zit ‘m in het inzicht dat we allen niet-twee zijn. En dat inzicht kan levens beïnvloedend zijn, maar werkt bij iedereen anders uit. Het leidt niet tot materieel voordeel, maar mogelijk tot geestelijke rust en rijkdom.

Spirituele paradoxen bij een eenheidservaring

Tweerichtingsverkeer

Word je gelukkiger wanneer je jezelf maximaal onderscheidt van een ander of juist wanneer je je meer richt op wat je gemeen hebt met een ander? Of ligt het nog weer anders?

Theoloog en dichter De Génestet wees in 1930 op het belang van individualiteit in deze twee regels.
'Wees u–zelf!' sprak ik tot iemand.
Maar hij kon niet: hij was niemand.

En over en-en denken.
Twee coryphaeën.
‘Gek zijn wij, een van beide wij’.
Zeî de eene Theoloog tot de ander.
‘Wat wíj gelooven toch strijdt lijnrecht met elkander;
Dit's evident voor ú, dat's evident voor míj -.
Dús, een van tweeën is maar mooglijk, ík òf gíj…’.
Of beide, dacht er een en - ging voorbij.

De oproep van De Génestet om het belang van individualiteit te overdenken kan gemakkelijk misverstaan worden als een oproep om iemand te zijn in de vorm van maatschappelijke status. Wie probeert een status in de ogen van anderen te verwerven is gericht op onderscheiding van de meute. Het woord individu betekent “ondeelbaar”, niet zoals je mogelijk geneigd bent te denken “afgescheidene”. Het is eerder het beeld van iemand niet ge- of verdeeld is, die heel is. Die zowel zichzelf is als verbonden met anderen.
De paradox van jezelf zijn, namelijk dat de meeste mensen die geen moeite doen om zichzelf met zekerheid te vinden of te bewijzen, is dat het juist die mensen zijn die volledig zichzelf lijken te zijn. Dus wie op zoek gaat naar zichzelf is niet zichzelf en wie het niet doet, is het juist.

Iemand als mysticus Meister Eckhart wilde niemand zijn om een Godservaring op te roepen. Ook wilde hij zich geen Godsbeeld vormen. De paradox van die methode is dat het de vraag oproept: wie ontmoet wie, wanneer beiden niemand zijn? En is dat misschien de kern van de eenheidservaring en opgaan in pure essentie?
Wanneer God zowel één is als weerspiegeld in elk levend wezen dan kun je God overal en nergens ontmoeten.

Poortloze Poort

Kortom, die mensen gaan op weg naar een eenheidservaring die al weten dat ze niet-twee zijn. Ze gaan als ware op pad zonder dat het uitmaakt in welke richting (naar binnen of naar buiten door de Poortloze poort) ze gaan en met welke snelheid. Niemand kan de Poortloze Poort passeren, dus wees niemand (koan uit de Mumonkan). Wie de rust neemt om de eenheid met wie of wat (mens of dier) dan ook te ervaren loopt de grootste kans om dit mee te maken.

De term "Poortloze Poort" verwijst naar het feit dat er geen echte poort is die moet worden geopend om verlichting of bevrijding te bereiken. In plaats daarvan is het een symbolische uitdrukking van het idee dat onze natuurlijke staat van zijn al verlicht en vrij is, en dat het pad naar bevrijding of zelfrealisatie geen externe obstakels bevat die moeten worden overwonnen. De Poortloze Poort verwijst onder meer naar de oneindig smalle poort tussen verleden en toekomst, ook wel bekend als het heden of het nu. Het is de staat van bewustzijn waarin we niet vastzitten in gedachten over het verleden of de toekomst, maar ons volledig richten op het huidige moment.
De Poortloze Poort kan ook worden gezien als een paradox of een schijnbare tegenstrijdigheid, omdat het zowel verwijst naar de toegang tot innerlijke vrijheid en bewustzijn als naar de erkenning dat er in feite geen poort is die moet worden geopend. Voor wie de functie heeft doorzien, is het geen poort meer omdat er geen obstakels meer zijn om te overwinnen en omdat het bewustzijn van de poortloze natuur van ons bestaan een natuurlijk onderdeel van ons dagelijks leven wordt.

Hallucinerende middelen en het absolute perspectief

Peter Gordijn schreef na het gebruik van hallucinerende middelen zijn tweede boek getiteld Het Absolute Perspectief.
In zijn boek de volgende illustratie van het proces naar het opgaan van het ik in pure essentie als kers op de taart van spirituele ontwikkeling. Jezelf overgeven en verliezen (ego-dood) om te komen tot een totaal inzicht en de ervaring van eenheid en je te bevrijden van verkramping.

Het absolute perspectief van verkramping naar vrijheid.
In de rondgang van egoloze baby naar opgaan in pure essentie is zowel de cirkel van een individueel leven te zien als wat zich ont-wikkelt bij de spiraal van bevrijding in het doorlopen van het spirituele pad.

Peter introduceert de Gouden Regel.

Voel je helemaal vrij om jezelf te zijn;
laat anderen vrij om zichzelf te zijn;
laat de wereld zijn zoals ze is.

Trouw zijn aan de Gouden Regel betekent volledig openstaan voor het leven. Niets van de werkelijkheid hoeft meer anders te zijn. Dit betekent diepe acceptatie van hoe de kosmische dans zich ontvouwt. Dit is het einde van weerstand en streven. Niets hoeft meer te veranderen en ALLES mag veranderen.

Totale overgave

Sta jezelf toe precies te zijn zoals je nu bent. Sta anderen toe te zijn zoals ze nu zijn. Sta de wereld toe te zijn zoals die is. En sta jezelf, anderen en de wereld toe elkaar te beïnvloeden en te mogen veranderen, ongeacht in welke richting. De sleutel tot geluk is niet controle. De sleutel tot geluk is juist totale overgave.
"Overgave is kracht". Op het eerste gezicht lijkt dit in tegenspraak met het idee dat het tonen van wilskracht en vastberadenheid belangrijk is om doelen te bereiken. Toch suggereert deze paradox dat het loslaten van controle en het accepteren van wat er gebeurt, uiteindelijk krachtiger kan zijn dan vasthouden aan een specifiek resultaat.

De kip en het ei in het non-dualisme

Non-dualisme kun je opvatten als het inzicht dat er geen tijd bestaat, geen ruimte, geen vorm, geen waarneming, geen afscheiding, geen object-subject, niets dat zich bewust is van iets dat niet zichzelf is. Kortom, zoals een pas geboren kind de omgeving zonder angst lijkt te ervaren, maar dan op een bewust niveau. Of zoals intens verliefden zich een tijdje voelen.

In het Bijbelse paradijsverhaal worden Adam en Eva het zorgeloze paradijs uitgejaagd nadat ze een gebod van God hadden overtreden. Ze werden zich in één keer bewust van de dualiteit van goed en kwaad en konden en mochten niet meer terug in de paradijselijke eenheidservaring.

Het beeld van een straffende God lijkt op de ouder op wiens bescherming een opgroeiend kind rekent, maar dat het lijkt te kunnen verliezen door verkeerd om te gaan met zijn eigenheid en afgescheidenheid.
Bij de ontwikkeling van het eigen ego, zo rond het tweede levensjaar, begint het kind zichzelf af te scheiden van de omgeving. Daarin wordt het aangemoedigd door de ouders, immers het zijn de eerste tekenen van zelfstandigheid, maar tegelijk wordt het kind zich stapje voor stapje bewust van het nadeel van afgescheiden zijn, namelijk dat het ongenoegen kan oproepen bij de ander of dat je een ander gaat missen. Mogelijke straf roept angst op, angst om te worden verlaten of alleen gelaten, terug te worden geworpen op het zelf. Het leven levert je op die leeftijd, en eigenlijk nooit meer, de zorgeloze veiligheid van het eerste levensjaar. De peuter is er zich nog niet bewust dat je ongelijk bent en kunt twijfelen aan evenwaardigheid. Het gaat er gewoon vanuit en doet gewoon.

In termen van (non-)dualisme: vóór het ontstaan van het ego was de wereld één, was alles liefde. Na het ontstaan van het ego is er voor het eerst angst en is er dualiteit: ik en jij, goed en slecht, liefde en haat, blijdschap en verdriet, schuld en onschuld, straf en beloning, vroeger en later et cetera. Essentieel voor de realisatie van non-dualiteit is dat ego doorzien wordt als een construct, een activiteit van de mind en geen entiteit. Non-duaal gewaarzijn laat zich per definitie niet vangen in het begrippenkader van het ego dat wil begrijpen en daarmee dualiteit schept.

Het lijkt een naïef wereldbeeld, maar dat alles verbonden is, is een inzicht dat al eeuwen speelt in oosterse culturen en in de moderne kwantumfysica. Is de moderne mens zich daarnaast wel voldoende bewust van de werking van angsten (ook in de vorm van twijfel) die (economische) belanghebbenden ook nu nog (en dan met opzet) oproepen?

Het beeld dat religies of ouders opriepen, is ook het beeld dat de politiek en de economische grootmachten oproepen. Het is de angst om niet goed of veilig genoeg te zijn, die de kiezer verleidt tot populisme en de consument herhaald tot aanschaf doet overgaan. Het bevordert dat materialisme (kopen) geassocieerd wordt met gelukkig worden.

Zet het beeld van een oordelende en straffende God tegenover het beeld van onvoorwaardelijke liefde dat door Een cursus in wonderen wordt aangehouden. Dit is een boek waarin misvattingen over de bedoelingen van God worden rechtgezet. De wonderen, die de cursus onderwijst, zijn uitdrukkingen van liefde die gepaard gaan met veranderingen in waarneming, waardoor we de wereld door de ogen van liefde in plaats van angst zien.
Jan-Willem van Aalst schrijft daarover in Wonderen of waan: God denkt niet; veroordeelt niet; straft niet. God heeft in het geheel niets met materie van doen. God weet niets van dualisme. God is. “God” is letterlijk synoniem met “onvoorwaardelijke liefde”. God doet niets, omdat hij niet van tijd weet. Onvoorwaardelijke liefde is simpelweg, volstrekt onbeïnvloedbaar omdat er in nondualisme niets anders is. Het “laatste oordeel” wordt volgens Een cursus in wonderen niet door God uitgesproken, maar door onszelf, zodra we ten langen leste het ego-denksysteem aan de kant schuiven en er dankbaar voor kiezen om tijd, ruimte, waarneming, veroordeling en individueel bewustzijn achter ons te laten. Dat is onze verantwoordelijkheid: het ontkennen van de ontkenning van Eenheid met onze Schepper.
…
In onze nachtelijke dromen kunnen de meest bizarre dingen gebeuren, en toch zijn we daarover niet verbaasd zodra we wakker worden. Wat we ons niet realiseren is dat zodra we denken wakker te zijn, wij slechts wakker zijn in dualisme, wat zelf een droom is.
Tot zover van Aalst.

Wonderen of waan, Jan-Willem van Aalst (bol.com). 

Mieke Berger schrijft het volgende over onze identiteit.
"Alles dat wij kennen, zijn we dus niet zelf. We zijn dus niet ons lichaam en ook niet onze gedachten, zonder welke geen wereld kan ontstaan. We kunnen immers ons lichaam en onze gedachten waarnemen. Wat we dan wel zijn? Dat wat geen tegenstellingen kent en dus geen eigenschappen heeft. Onbeweeglijkheid, die beweging waarneemt. Tijdloosheid, die tijd waarneemt. Eigenschaploosheid, die eigenschappen waarneemt. Als we tot dat inzicht komen, zullen we moeten erkennen, dat wij niet in de wereld verblijven, maar dat de wereld in ons verblijft".

Non-dualiteit is (net als de natuur) Eenheid in beweging en in verscheidenheid en wij laten ons in slaap sussen met het idee dat dualiteit voorafgaat aan een onbereikbare nondualiteit. Dat verleidt ons om slechts te focussen op het eigen belang en de belangen van het geheel te negeren. "Pak wat je pakken kan" en "doe je voordeel met de tegenstellingen".
Het zou mooi zijn wanneer we ontwaken in de realiteit van het universele nonduale bewustzijn dat de illusie van dualiteit voortbrengt.

• Dat we realiseren dat alles niet twee is en we vervolgens de ander, mens en dier, vriendelijker behandelen.
• Dat we de schadelijkheid inzien van louter op het eigen belang gericht te zijn, ingefluisterd door het ego.
• Dat we intuïtief herinneren dat wij (en dualiteit) voortkomen uit eenheid.
• Dat we niet meer dualiteit (afscheiding) scheppen door te veroordelen.
• Dat we inzien dat ogenschijnlijk tegenstrijdige zaken geen dualiteit vertegenwoordigen / betekenen.
• Dat we inzien dat alle mensen en dieren intrinsiek evenwaardig zijn in het recht op beleven van vrijheid en liefde.

Er hebben triljoenen levensvormen geleefd, er leven er nu miljarden tegelijk. Dat waarin wordt waargenomen verschilt niet, wel wat en hoe wordt waargenomen. Het maakt een wereld van verschil.
Jij en ik zijn dat. "Tat tvam asi". We zijn allemaal vormen van energie. De een heeft het talent om informatie (bijvoorbeeld een levensdoel) uit allerlei energielichamen op te pikken, een ander ziet alleen één lichaam. Het maakt niet uit voor het ontwaken in non-duaal bewustzijn. Frustrerend, omdat het niet valt te (be)grijpen? Je kunt er ook om lachen, zoals Alan Watts aangeeft.

De eenheidservaring is een tijdelijk kijkje in de staat van verlichting of zelfrealisatie.
Ervaringen blijven vernieuwen, het inzicht in het evenwaardige geheel van dualiteit en non-dualiteit kan blijvend zijn. Wie probeert het vast te leggen (in tekst, beeld, herinnering etc.), verstoort de resonantie binnen en met het geheel.
Het gaat om de balans tussen betrokken zijn en loslaten, als een eeuwig durende dans in het nu.
Liefde zijn en liefdevol doen en laten.
Het leven is één en liefde maakt dat je de verbinding herkent. Namasté mudra, "De ziel in mij, groet de ziel in jou".

Nondualiteit is het liefdevolle startpunt van waaruit iedereen tijdelijk wil vertrekken om de wereld te verkennen en wat vervolgens uit het oog wordt verloren omdat woorden en gedachten in de weg zitten. En tegelijkertijd kan die verbinding (met de eenheid) niet verloren gaan. Het is de kip en het ei in één.

De (ongeboren) baby wordt concipieerd in en tot eenheid en door versmelting van eicel en zaadcel. Met het geleidelijk loskoppelen van de eenheid bij het kind door het ontwikkelen van het ego wordt het kind het pad opgeleid dat via vele kronkelige omwegen en liefdesperikelen toch de kortste weg is naar nieuwe eenheid. Dit is niet letterlijk een terugkeer naar de bron van waaruit het startte, maar een (vermogen tot een) verbinding (thuis komen), opnieuw verbinden (latijn: "religare") op een transcendent, meer rustgevend niveau.
Terwijl de vanzelfsprekende en zorgeloze eenheid van de vroegste jeugd altijd blijft trekken, heeft het leven er belang bij dat we ons zo ontwikkelen dat we meer in harmonie gaan leven met onze omgeving, dat we geen oplossingen willen forceren, dat we een vredige omgeving helpen creëren waarin nieuw leven kan ontstaan en van waaruit het zich verder kan ontwikkelen.
Kortom een (individuele en evolutionaire) ontwikkeling van (meer) vrijheid en liefde.
Een ontwikkeling die plaats vindt in het eeuwig durende nu van onbewust paradijselijk naar bewust hemels.

Miranda Warren
Nondualiteit heeft met kunst gemeen dat ze ons de verborgen diepten van de menselijke ervaring toont en laat voelen; niet verborgen omdat ze geheim zijn, maar omdat ze buiten het conventionele, culturele verhaal leven. Het nonduale perspectief op het leven geeft een veel rijkere en minder stressvolle manier van zijn heeft bezorgd dan wat we ooit eerder hebben ondervonden.
Nondualiteit gaat natuurlijk niet om het verbeteren van het bestaan, maar haar weigering om te beoordelen wat zich gewoon afspeelt biedt een vorm van vrijheid die zowel beter als slechter ontstijgt. Het gaat er niet om dat we onze menselijkheid verliezen of transcenderen, maar dat we onszelf niet langer beschouwen als iets wat losstaat van alles wat zich voordoet.

De draaglijke lichtheid van het bestaan

De reeks van interviews in de Volkskrant door Fokko Obbema over de zin van het leven groeit. Inmiddels hebben een tiental belezen en nuchtere ervaringskundigen zinvolle antwoorden gegeven. Hun antwoorden zijn soms positief doorgetrokken naar een zinvol vervolg op een in aanvankelijk negatief antwoord: het leven heeft geen zin.

Een mens leeft als individu en als lid van een samenleving. Als individu kan je bepaalde keuzes maken, met name met wie je omgaat. Je kiest een beroep of bezigheid waarin je je lekker voelt en jezelf en je onafhankelijkheid kan onderhouden. Als lid van de samenleving kan je rekenen op bescherming in de vorm van rechten. Dat het leven, filosofisch gezien, geen objectief onder woorden te brengen zin heeft, lijkt voor een individu lastig, maar maakt het gemakkelijk om op groepsniveau elk lid gelijke rechten toe te kennen. Niemand kan immers betogen dat zijn leven meer waard is dan een ander. Hij kan hoogstens aanvoeren dat hij belangrijk werk verricht en daarom meer salaris verdient. En zo kan rechtsgelijkheid en op maat behandelen samengaan met oog voor individuele verschillen.
We kunnen in principe vrij kiezen op welke manier we ons leven zin geven.

We kunnen voortdurend schakelen tussen niveaus waarop we naar het leven kijken. Op het ene niveau zien we de nuance, de dualiteit, het aangaan en loslaten en op het andere niveau de grote lijnen, de eenheid en de continuïteit. We kunnen op en met beide niveaus tegelijk leven.
Sommige filosofen en wetenschappers wijzen op de omstandigheid dat het leven allereerst vraagt om voortgezet te worden. Een kind krijgen wordt je dan ook letterlijk en figuurlijk door de natuur bijna in de schoot geworpen. Je moet eerder je best doen om niet zwanger te raken dan wel. Zo zorgt het leven allereerst voor de eigen continuïteit. Elk ouderpaar zal er op gebrand zijn dat hun kind een beter leven zal hebben dan hij/zij zelf heeft gehad, dus de intentie om de kwaliteit van het leven te verhogen is er ook nog eens. Dat de praktijk weerbarstig is, doet daar niets aan af.
Wie betoogt dat het leven vooral liefde is, sterker nog: alleen maar liefde is, die heeft misschien wel gelijk maar nog niet zo’n sterke case. Wie wil er nu liefde wanneer dat ten koste gaat van vrijheid? We willen nog wel -jong en verliefd- geloven dat de verbinding met de ware bijna eeuwig zal duren en dat het zeker te doen is om samen een kind op te voeden of een groter gezin te stichten.

Wie begint aan de tweede helft van het leven en aankijkt tegen een leeg nest staat opnieuw voor de vraag "hoe en met wie ga ik verder?". Dat je in een nieuwe relatie geen kinderen meer krijgt, maakt de keuze toch anders. Dat kun je je maar beter bewust zijn, want het verruimt je mogelijkheden nogal.
Naar verluid zei antropologe Margaret Mead dat je voor iedere levensfase een andere partner zou moeten hebben. Anderen pleiten voor een automatische beëindiging van een verbinding na zeven jaar.
Af en toe eens stilstaan bij waarom je bij iemand bent.

1. De oorspronkelijke aantrekkingskracht bestaat nog en het gaat redelijk en je besluit samen verder te gaan.
2. Je wilt nu weer eens meer van het leven genieten vanuit vrijheid en besluit als alleengaande verder te gaan.
3. Je wilt een verbinding nog eens overdoen met een ander en niet de fouten te maken die je in de eerste helft van je leven maakte.
4. Je gaat niet meer voor de “eeuwig durende” relatie en gaat relaties aan zolang het meer (vrijheid) oplevert dan het kost.
5. Net als met vriendschappen ga je niet-exclusieve relaties aan.
6. Anders, nl……. (vrij in te vullen).

Wie in een relatie een goede balans houdt tussen vrijheid en liefde (wie geen machtsstrijd voert) komt het verst zonder conflicten. De focus van een verbinding ligt gaandeweg het leven steeds minder op het uiterlijk en meer op het innerlijk. Een open deur voor wie ouder wordt, maar niet vanzelfsprekend. Er zijn nu eenmaal partijen die er commercieel of politiek belang bij hebben om ons te doen geloven dat je zo jong bent als je je voelt.

Het zinloos zijn van het leven is alleen verteerbaar wanneer de liefde, de vrijheid en kwaliteit kunnen worden ervaren. Je probeert zo gezond mogelijk te leven, zo integer mogelijk in het leven te staan en je netwerk te onderhouden en zo nog lang van het leven te mogen genieten.
Zo simpel kan het leven zijn, maar het voelt van tijd tot tijd bijna ondraaglijk licht. Wie gehecht is aan blijvende, positieve ervaringen, lijdt frequent verlies.

Wie vroeg ontdekt dat een positief gevoel van bijvoorbeeld geluk niet lang duurt en dat de duur niet afhankelijk is van factoren buiten jezelf, die kan na het opruimen en ontlopen van blokkades, die geluk in de weg staan, met een beetje geduld een lang en gelukkig leven leiden.

Het leven is zo vriendelijk om niet toe te staan dat al je dromen in vervulling gaan.
(uit Mooji: Adem van het absolute).
De mens en zijn verhaal over een zinvol leven (bol.com).

Leven vanuit non-duaal bewustzijn

Eenheid ervaren

Mensen die leven vanuit non-duaal bewustzijn ervaren de eenheid tussen alle levende wezens, ervaren vrijheid en het allesomvattende stromen van liefde.

Dit artikel is daarom geschreven in de je- en wij-vorm.

De ontmoeting met de ander is niet gericht op doen, maar op zijn.
We gebruiken het woord “ik” en “jij” om te communiceren, maar geloven niet in een scheiding tussen jij en ik. We kunnen leven met deze paradox. Door mij verschijnen jij en ik.

We trekken geen grenzen, laten alles en iedereen binnenkomen, maar laten ons niet overspoelen. We zijn niet bang om gekwetst te worden omdat er niet een afzonderlijk "ik" is. We roepen geen weerstand op en maken geen problemen. We hebben de waarheid niet in pacht, veroordelen niet, accepteren alles met “ja” en verkondigen niets. We beschouwen onszelf en de ander als evenwaardig. We zijn betrokken en onaangedaan in één, althans, niet-twee (A-dvaita).

Niets moet

Je mag, maar hoeft niets te leren of te veranderen. Laat liefde in en met vrijheid stromen zonder het te (be)grijpen.

We ervaren het leven als een dans en een zero-sum spel. We zijn (daarin) evenwaardige spelers.
Het non-duale inzicht kan ons genadevol in onze schoot zijn geworpen, opgeroepen door hallucinogene middelen of (na) het doorlopen van een (zeer) diepe crisis of lange meditatie. Terugkijkend realiseren we ons dat het komen tot non-duaal bewustzijn geen moeite hoeft te kosten en niet langs rationele weg valt te bereiken.

Hoe kun je non-duaal leven?

Hier zijn enkele suggesties voor het leven vanuit non-duaal bewustzijn. 

• Mediteer regelmatig. Meditatie is een beproefde manier om ons te helpen onze geest te kalmeren en ons bewustzijn te verruimen. Door regelmatig te mediteren, kunnen we meer gewaarwording krijgen van ons non-duale bewustzijn en deze toestand van bewustzijn integreren in ons dagelijks leven. 
• Wees in het moment. Het leven in het moment is een belangrijk aspect van non-duaal bewustzijn. Probeer bewust te zijn van wat er om je heen gebeurt en wees aanwezig bij wat je doet. Als je je bewust bent van het huidige moment, kun je meer openstaan ​​voor de verbondenheid tussen alles. 
• Erken de onderlinge afhankelijkheid van alle dingen. In plaats van te denken in termen van afzonderlijke entiteiten en gebeurtenissen, probeer te erkennen dat alle dingen onderling afhankelijk zijn van elkaar en elkaar beïnvloeden. Dit kan je helpen om een dieper begrip te krijgen van de non-duale aard van het leven. 
• Cultiveer mededogen. Het cultiveren van mededogen en vriendelijkheid voor alle wezens kan je helpen om je verbondenheid met anderen te voelen. Probeer je te richten op het verlichten van het lijden van anderen en probeer te handelen vanuit een plaats van liefde en begrip. 
• Vraag jezelf af wie of wat ervaart. In plaats van jezelf te zien als een afzonderlijk zelf, vraag jezelf af wie of wat er ervaart. Dit kan je helpen om je bewustzijn te verschuiven van het idee van een afzonderlijk zelf naar een bewustzijn van non-duale verbondenheid. 

Leven vanuit non-duaal bewustzijn is een continu proces van bewustwording en ontwikkeling. Door te oefenen en bewust te zijn van onze verbondenheid met alles om ons heen, kunnen we ons bewustzijn verruimen en onze ervaringen van het leven transformeren.

Peter Fenner schrijft in Radiant Mind op pagina 139.

Intimiteit omhult alles

Vaak gebruik ik liever het woord 'intimiteit' dan 'liefde' om deze ervaring te beschrijven, omdat in deze ervaring geen scheiding is tussen mijzelf en anderen. Non-duaal bewustzijn is geen gevoel. Het is eerder een besef van alomvattendheid omdat ik geen andere keus heb. Ik omhels, ik sluit alles in zonder oordeel of voorbehoud en niet omdat dat een goed idee is of een of ander moreel standpunt, maar gewoon omdat hier niemand is om zich ergens tegen te verzetten.
   Ik ben niet geïdentificeerd met mijn conditionering, ik kan je volledig ontvangen. Jij en ik voelen een echte verbinding - onze werkelijkheden dringen in elkaar door in een ruimte van diepe intimiteit en openheid. Ik ben totaal open en beschikbaar. Ik kan niets van mij afduwen, ik kan niets verder meer binnenlaten. Hoe zou ik dat kunnen doen? Er is geen weerstand. Er is alleen totale openheid - een gevoel dat je totaal en volkomen bij mij binnen kunt komen.
Tot zover een citaat.

Radiant mind, een praktische weg naar non-duaal bewustzijn (bol.com).

Non-duaal bewust van de paradox bij zelfrealisatie

Bij het omschrijven van non-duaal bewustzijn en zelfrealisatie wordt van de paradox gebruik gemaakt om te verbeelden wat je niet beschrijven kunt.
Je kunt comfortabel leven met een paradox en niet gevangen zijn. Zelfrealisatie is geen resultaat van de inspanningen van het ego maar van het contact herstellen met een ruimer gewaarzijn dat zich bevindt voorbij en voorafgaand aan het duale denken. Hoe meer je kijkt vanuit de eenheid, hoe meer je de dualiteit kunt accepteren en hoe meer je kijkt vanuit de dualiteit hoe beter je de eenheid kunt omarmen.

Je kunt de paradox niet in en niet uit. Je kunt er van alles mee en ook langs heen.

• "Alleen Brahman (God, de natuur enz.) is reëel, de wereld is maya (illusie). Brahman en maya zijn niet twee".
• Non-duaal bewustzijn is niet iets en niet niets.
• Non-dualisme werkt niet voor wie er alleen zelf beter van wil worden. Iedereen wil er beter van worden. Non-dualisme werkt niet voor mij alleen.
• Zelfrealisatie is als gaan door een Poortloze Poort. Niemand kan door deze poort, dus wees niemand. Je kunt direct naar binnen en naar buiten om er te komen, maar er is geen pad, want je bent er al. Via de weg van ervaring tot inzicht komen "waar ik naar kijk dat ben ik zelf".
• Ik ben Dat.
• Je doet door niet te doen.
• Je bent en bent niet in één.
• Je ervaart eenheid als niet-twee.

Positief zijn of positief doen?

Gevoelens delen

Verliezen we aan authenticiteit wanneer we positief tegen iemand doen terwijl we eigenlijk negatieve gevoelens ervaren in het contact met de ander?
Het is onmiskenbaar eerlijk wanneer je een ander laat weten welke gevoelens die persoon bij je oproept. Maar moet je, wanneer je eerlijkheid hoog in het vaandel hebt staan, dat zo vertalen dat je een open boek bent? Uiteraard niet, want het is ook mogelijk dat die ander helemaal niet de oorzaak is van jouw negatieve gevoelens. We hebben bijvoorbeeld een ochtendhumeur of net iets vervelends meegemaakt en dan bestaat de kans dat de alleen al de aanwezigheid van de ander negatieve gevoelens oproept.

Een ik-boodschap werkt goed

In zijn algemeenheid is het delen van negatieve gevoelens alleen aanbevolen in een ik-boodschap: “wanneer jij dit of dat doet, dan roept dat bij mij dat gevoel op”. Met de ik-boodschap laat je in het midden wie de verantwoordelijkheid draagt voor het ontstaan van dat gevoel. De kunst is natuurlijk om de boodschap met een neutrale toon over te brengen anders is er nog niets bereikt. Maar dan is het maar een kleine stap naar de vraag of je wel moet delen dat er minder leuke gevoelens zijn ontstaan. Zeker in incidentele gevallen. Wanneer je vermoedt dat een ander het niet doorheeft wat er binnen jou gebeurt en je wilt de relatie structureel verbeteren dan heeft het zin om de ik-boodschap af te geven.
Niemand heeft alleen maar positieve gevoelens. Gevoelens zijn tijdelijk en er is normaal gesproken een balans en afwisseling in positief en negatief. Wie te geforceerd positief wil zijn, roept automatisch bij zichzelf en soms bij de ander negatieve gevoelens op. Het is daarom zaak om niet te proberen om het ontstaan van gevoelens te ontlopen. Gevoelens zijn belangrijke informatie waarvan je veel kunt leren. Ontstaat een negatief gevoel dan kun je die het beste “contain-en”. “Contain-en” betekent vasthouden in een flexibele mentale ruimte waarin het gevoel eerst nog wat kan groeien zodat je het goed kunt observeren. Dat wil zeggen dat je goed kunt bekijken waardoor het gevoel is ontstaan. Waren het je eigen verwachtingen en overtuigingen die jou het gedrag van de ander negatief deden labelen en is dat wel terecht? Of is er meer of iets anders aan de hand? Anders kijken naar je gedachten is positief denken. En gedachten roepen gevoelens op. Laat dus het negatieve gevoel jouw denken op gang brengen en stuur dit bij tot een positief resultaat. Denk het negatieve gevoel om tot een leermoment. En laat de gevoelens los of laat het uitdoven gewoon gebeuren.

Positief doen

Van mensen die positief doen wordt vaak gezegd dat ze positief zijn. Hun gedrag wordt te vaak veralgemeniseerd tot een stabiele karakter- of persoonlijkheidstrek. Hij of zij is nu eenmaal zo. Dat voortdurend positief doen kan echter duiden op een sterke of op een zwakke persoonlijkheid. Misschien durft de ander wel geen negatieve gevoelens te delen of wil die jou misleiden. Het kan ook zijn dat de ander heel goed in staat is met zijn negatieve gevoelens om te gaan en helemaal geen behoefte heeft om deze delen en zo onnodige problemen vermijdt.
Wie zijn negatieve gevoelens intern houdt, is als een batterij die de spanning tussen de min- en pluspool gebruikt om energie op te wekken om van zichzelf te leren hoe het werkt, binnen en buiten zichzelf. Die energie kan dan ook worden gebruikt om te kijken hoe hij positief kan doen om zijn doelen te bereiken.
Onze spreekwoorden zeggen het al.

• Met de hoed in de hand, kom je door het hele land.
• Je vangt meer vliegen met stroop.
• Wie goed doet, goed ontmoet.

Laat de wens tot positief zijn los en vervang deze door een proces van omvormen van alle gevoelens toelaten naar om als gewoonte positief te doen.
Positief doen houd je veel langer vol dan positief zijn.
Wees gewoon.

Gewoon zijn

Identiteit

We kunnen voortdurend online verbonden en dicht bij anderen zijn, maar wanneer we weer tot onszelf willen komen op vakantie gaan we vaak ver weg. Ver weg maken we frisse sociale vergelijkingen en doen we nieuwe ervaringen op.
Wie (nog) op Facebook zit, kan het de hele dag door met eigen, lede ogen zien: de wereld wordt door anderen mooier gepresenteerd dan je het zelf ervoer toen je erbij was. Je zou bijna aan jezelf gaan twijfelen.

Iedereen heeft in zijn leven weleens geworsteld met zijn identiteit.

1. Wie ben ik?
2. Mag ik er zijn?
3. Ben ik wel goed genoeg?
4. Ben ik wel bijzonder genoeg?
5. Ben ik van betekenis?

Wie het antwoord vervolgens gaat zoeken in spiritualiteit en non-dualiteit krijgt te horen: “stop met zoeken want jij bestaat niet. We zijn allemaal één, bewustzijn en onvoorwaardelijke liefde”. Het lukt slechts weinigen om zichzelf te realiseren (verlicht te worden, met zichzelf samenvallen) wanneer ze figuurlijk een spiegel voorgehouden krijgen met “je bent alles en niets en in de leegte vind je vervulling”. 

Zelfonderzoek

Zelfonderzoek kan door deze ogenschijnlijke tegenspraak verworden tot een eindeloos en angstaanjagend tijdverdrijf en om de hete brij heen draaien. Het vraagt lef om gewoon te blijven bij dat wat er is.
Identiteit is een complex concept en kan op verschillende manieren worden geïnterpreteerd. Het kan verwijzen naar iemands zelfbeeld, culturele en sociale achtergrond, genderidentiteit, seksuele oriëntatie, geloofsovertuigingen, enzovoort. 

Kun je zonder?

Als we ons concentreren op de vraag of iemand zonder een vast zelfbeeld of ego kan leven, dan is het antwoord ja, dit is mogelijk. Sommige filosofische en spirituele tradities suggereren dat het bereiken van een staat van non-dualiteit of ego-loosheid een pad kan zijn naar bevrijding en spirituele verlichting.
Dit betekent echter niet dat iemand zonder een ego of identiteit volledig zonder enige vorm van zelfbewustzijn of persoonlijkheid zou zijn. Het gaat erom dat iemand zich losmaakt van beperkende overtuigingen en ideeën over wie hij of zij is en openstaat voor een meer diepgaande ervaring van het leven.
Het is echter belangrijk op te merken dat het idee om volledig zonder identiteit te leven, voor veel mensen moeilijk voor te stellen is en misschien niet wenselijk is. Identiteit kan ons helpen om ons te verbinden met anderen en om een gevoel van doel en richting in ons leven te vinden. Het gaat erom een gezonde balans te vinden tussen het loslaten van beperkende overtuigingen en het cultiveren van een positieve, gezonde identiteit.

Meer lezen over de identiteit en de vraag of je ook zonder kunt, lees "Paradox: live life to the max".

Het zelfinzicht bij Echart Tolle

Tot zijn dertigste was Eckhart Tolle angstig, depressief, suïcidaal. Tot het moment kwam dat hij definitief besloot dat hij niet langer met zichzelf kon leven. In plaats van de dood leverde dit hem Verlichting op. 

Tolle: voor wie niet verlicht is, is de wereld het enige dat er is. En dat brengt de dualiteit met zich mee van in de wereld vervulling zoeken én angst voor bedreiging; jezelf willen vinden én angst voor de dood. Verlichting betekent, je emotioneel niet meer verbinden met de wereld, met de rollen die je speelt, met je eigen gedachten. En daarvoor hoef je je noch totaal in het leven te storten, noch je er totaal uit terug te trekken. Hoe kom je er dan wel? Door totaal ja te zeggen tegen dat wat is op dit moment.

Tot de kern komen

Wie naar het zelf kijkt als een kern in zichzelf zal nooit een kern vinden. Het is als het afpellen van een ui. Wanneer alle rokken van de ui afgepeld op tafel liggen is de kern van de ui verdwenen door het ontleden van het geheel. Al het wezenlijke is uitgedrukt in een vorm en binnen elke vorm is het wezenlijke te vinden.
Dus wie tot de kern wil komen moet vooral weten wanneer te stoppen met zoeken om zo het geheel te kunnen blijven zien.

We hebben er allemaal baat bij dat veel mensen hun best doen om de wereld nog een beetje mooier te maken. Maar de maat raakt vol. We reizen de wereld af om te kijken waar het nog oorspronkelijk en natuurlijk is en zonder het te willen, dragen we bij aan het vervlakken van dat wat bijzonder is en wat uitsteekt boven de rest.
Kunnen we accepteren dat we in de wens om onszelf te ontplooien onze grenzen, ons doel en onszelf zijn voorbijgeschoten?

Gewoon zijn (met afwisselend de nadruk op "gewoon" en "zijn") lijkt niet speciaal genoeg. Gewoon zijn is tevreden zijn met evenwaardig te zijn met alles en iedereen en je niet druk te maken of het allemaal wel goed komt en tegelijk niet blind te zijn of je ook een positieve bijdrage te leveren. Door je gewoon bewust te zijn wat je kunt doen en wat je kunt laten.

De essentie

De uitspraak "het realiseren van jouw essentie is te worden wat je bent" vat eigenlijk de kerngedachte samen van veel spirituele en filosofische tradities, waaronder de Vedische filosofie. Het is een soort taalspel dat de diepgaande betekenis van zelfrealisatie en innerlijke groei uitdrukt.
De uitspraak speelt met de ideeën van realisatie en zijn.
Realisatie verwijst naar het proces van bewustwording, begrip en diepgaand inzicht in jezelf en je ware aard. Het is het besef van wie je werkelijk bent, los van externe rollen, verwachtingen en maskers.
Zelfrealisatie gaat niet over het bereiken van iets buiten jezelf, maar eerder over een innerlijke ontvouwing en evolutie. Het is niet iets externs dat je zoekt, maar iets intern dat je ontdekt en ontwikkelt.
Wat je bent verwijst naar je authentieke zelf, je kern, je ware aard. Het gaat over het begrijpen en omarmen van je eigen unieke identiteit, eigenschappen en potentieel.
Samengevoegd brengt de uitspraak een diepgaande waarheid over het pad van zelfontdekking naar voren: door je bewust te worden van je ware aard en deze te omarmen, bereik je een staat van zijn waarin je jezelf volledig uitdrukt en tot bloei komt. Het is een soort paradox: je realiseert jezelf door simpelweg jezelf te zijn, maar het vereist vaak diepgaand zelfonderzoek en bewustwording om deze staat van zijn te bereiken.

In niet weten is Dat wat je bent vergeten

Deze dag herdenken we Sharlih, die op 1 oktober 2018 overleed.
Ze is schrijfster van het boek Onverborgen werkelijkheid en gaf satsang in haar huis in Kruisweg in noord-Groningen.
Uit haar boek.

Zo vrij

Het is zo vrij en ziet door jou,
maar wordt door jou niet gezien
je wordt gedragen zonder armen, er is geen grond,
geen houvast,
geen begin of eind
Het is daar waar je verdwijnt
Als jij afwezig schijnt
Wat er ook gebeurt, het blijft altijd puur
De Stilte zelf
Maar altijd in beweging
kent het tijd noch duur
Aanwezig in, voor, en na elk geluid
Voor het puntje van jouw neus, intiemer dan je huid
In niet weten is Dat wat je bent vergeten

De zin van het leven vanuit omdenken

Creëer je eigen zingeving 

In plaats van te zoeken naar een universeel antwoord op de vraag naar de zin van het leven, kunnen we omdenken gebruiken om onze eigen zingeving te creëren en te ontdekken wat voor ons persoonlijk belangrijk is. 

Hieronder volgen enkele tips om omdenken toe te passen bij het zoeken naar de zin van het leven. 

• Focus op de mogelijkheden in plaats van de beperkingen. In plaats van te denken aan de dingen die ons beperken om de zin van het leven te vinden, kunnen we ons richten op de mogelijkheden die we hebben. We kunnen nadenken over onze passies, interesses, talenten en waarden en kijken hoe we deze kunnen gebruiken om zin te geven aan ons leven. 
• Gebruik uitdagingen als kansen. Uitdagingen en moeilijke momenten kunnen ons helpen om te groeien en ons sterker te maken. In plaats van ons te laten ontmoedigen door de obstakels die we tegenkomen, kunnen we omdenken gebruiken om te zien hoe deze uitdagingen ons kunnen helpen om onze persoonlijke zingeving te ontdekken. 
• Vind vreugde in de kleine dingen. De zin van het leven hoeft niet altijd groot en betekenisvol te zijn. We kunnen ons richten op de kleine dingen in het leven die ons vreugde brengen, zoals tijd doorbrengen met familie en vrienden, genieten van de natuur, het ontdekken van nieuwe ervaringen of het beoefenen van een hobby. 
• Help anderen. Door anderen te helpen, kunnen we betekenis geven aan ons leven en ons een gevoel van voldoening geven. We kunnen omdenken gebruiken om te zien hoe we ons kunnen inzetten voor anderen en hoe dit ons kan helpen om betekenis en zin te vinden in ons eigen leven. 

Kortom, omdenken kan ons helpen om anders te kijken naar de vraag naar de zin van het leven en ons helpen om onze eigen zingeving te creëren. Door ons te richten op de mogelijkheden, uitdagingen als kansen te zien, vreugde te vinden in de kleine dingen en anderen te helpen, kunnen we betekenis en voldoening vinden in ons leven

Zeven leerpunten

Fokko Obbema is journalist van de Volkskrant. Nooit gerookt, een matig drinker, geen overgewicht, dagelijks gezond eten en enkele keren per week sporten - wat kon hem gebeuren? Wat zou dan de zin zijn van zo vroeg al doodgaan?
Toch overkwam het hem bijna op zijn 54-ste: een hartstilstand en ternauwernood ontsnapt aan de dood omdat zijn echtgenote toevallig in de buurt was en levensreddend optrad. Na zijn herstel is Obbema 40 interviews gaan houden met bijvoorbeeld een filosofe, predikante, schrijver, celbiologe, huisarts, boeddhist, sociologe en psychiater over de zin van het leven. Zoals valt te verwachten komen ze allemaal met een zinnig, maar elk met een ander antwoord: positief of neutraal, er is geen zin van het leven. Zie de site van de Volkskrant.

Obbema vat zijn bevindingen met zeven leerpunten samen.
1. Kwetsbaarheid als essentie, het belang van verbinding.
2. Veerkracht, hand in hand met dankbaarheid.
3. Het leven is een leerschool.
4. Hoop op vooruitgang – op weg naar een groter ethisch bewustzijn?
5. Beperkingen van de wetenschap en herwaardering van religie.
6. Het nut van de dood – zoeken naar de essentie.
7. Geen zin, wel betekenis?

Het antwoord van Akhmanova

Celbiologe Akhmanova ziet het anders.
De zin van het leven volgens haar is het doorgeven van je DNA en je leven aan je kinderen. Daarin ligt zelfs onsterfelijkheid besloten. Aan dit antwoord valt niets af te dingen. Het menselijke lichaam en de menselijke geest zijn ingericht en voorbereid om zwanger te maken en te raken. Weliswaar probeert de geest zo prudent mogelijk via een langdurige relatie dit geluk te bestendigen, het lichaam is volkomen neutraal. Via meer of minder slinkse wegen regelt de seksualiteit dat we vaak dichtbij een bevruchting komen. Homoseksualiteit en voorbehoedsmiddelen staan dit hoogstens in de weg of nopen tot adoptie. Drankgebruik neemt remmingen weg en hormonen etc. proberen de mens te verleiden om seks te hebben. Met voortplanting (dupliceren) als zin hebben we het voornaamste antwoord te pakken.
Tot zover Akhmanova.

Kanttekeningen

Moet iemand die bewust of ongewild geen kinderen krijgt dan concluderen dat zijn of haar leven geen zin heeft?

Gelukkig niet.
Er is naast liefde ook nog zoiets als evolutie. Die vindt plaats over generaties heen en zorgt dat het genenpakket van het ene individu uitsterft en van de ander wordt doorgegeven. Haar gerichtheid is niet neutraal, maar zonder oordeel.
Ieder individu mag er zijn en is evenwaardig.

Is geen kinderen krijgen dan equivalent aan afgewezen worden door de bedoeling van evolutie?

Zeker niet.
Te meer wanneer je ervan uitgaat dat de evolutie ook abstracte doelen kan hebben als het vergroten van vrijheid en liefde. Het liefdevolle antwoord op de vraag wat de zin van het leven is vanuit liefde en vrijheid is dan: “je mag de zin van jouw leven zelf kiezen en ook of je je wel of niet genen doorgeeft”.

Terug naar het antwoord op de vraag vanuit de ongrijpbaarheid van de vraag naar de zin van het leven. De filosofie en de religie kennen het omzeilen van het zoeken naar waarheid via de via negativa. Dat is je richten op wat het antwoord niet is en zo zicht te krijgen op wat het antwoord zou kunnen zijn zonder (de pretentie) het onder woorden te kunnen of hoeven brengen.

Stel dat niemand de waarheid in pacht heeft over wat de zin van het leven is, dan is ieders antwoord in principe even waardevol. En daarmee ook ieders leven. Immers was er een concrete zin van leven dan waren we niet vrij. En zo zonder concrete zin kan iedereen in principe evenwaardig bijdragen aan een evolutie gericht op ontwikkeling en vermeerdering van vrijheid en liefde.

Voor degenen die bang zijn dat bovengenoemde spirituele inzichten leiden tot maatschappelijke anarchie de opmerking dat elke samenleving gezamenlijk bepaalt hoe met vrijheid om te gaan. Het is natuurlijk niet zo dat elke samenleving daarbij voortdurend de wijsheid in pacht heeft. Jouw eigen ego en cultuur kunnen relativeren blijft altijd een punt van aandacht.

Het antwoord van Jolande Withuis

Een voorbeeld uit de reeks van interviews die Obbema hield waarin veel aspecten zitten, die samenhangen met de vraag naar de zin van het leven, is het interview met sociologe Jolande Withuis. Zij schrijft boeken over de levens van haar vader (Raadselvader), communisten en Juliana. Het zijn vooral voorbeelden van levens van mensen die door geboorte of overtuiging niet evenwaardig waren aan anderen en waarin gebrek aan vrijheid en liefde een worsteling was. Zelf vertelt zij over de zin van haar leven dat zij tevreden is over het zoeken en vinden van haar eigen behoeften, haar eigen wensen en het vak waarin zij haar talenten kan ontplooien.

Een citaat uit het interview.

Wat is de zin van ons leven?

‘Geen. We zijn een van de miljoenen organismen op aarde die leven en sterven. We zijn er gewoon. Mijn eerste associatie is een boekje van Jaap van Heerden (wetenschapsfilosoof, red., niet door Obbema geïnterviewd), Wees blij dat het leven geen zin heeft. Hij betoogt dat als het leven een vastgestelde zin zou hebben, er veel wegen worden afgesloten. Want dan is er een ijkpunt waar je al je handelen aan moet afmeten. Het mooie van het leven is juist dat het open ligt. Dat het geen zin heeft, geeft eindeloos veel kansen. Van Heerden laat ook zien dat opvattingen die uitgaan van een zin tot groot leed hebben geleid, inclusief massamoorden – denk aan godsdienstoorlogen en het communisme. Dat ben ik met hem eens’.

Dus u bent blij dat het leven geen zin heeft?

‘Nou ‘blij’ vind ik wat overmoedig. Wanneer het in mijn leven lekker loopt, komt de vraag naar de zin niet op. Ben ik aan het onderzoeken dan voel ik me gelukkig. Schrijven is de zin van mijn leven. Mijn werk gaat over wezenlijke onderwerpen.
Tot zover het interview met Withuis.

Kanttekeningen van anderen

Sheila Sitalsing, columniste in de Volkskrant, schrijft naar aanleiding van het interview van Obbema met celbiologe Akhmanova het volgende.
"Zo goed zijn de mensen in het doorgeven van hun genen en in het voorzetten van het leven en in het zich aanpassen aan nieuwe omstandigheden en in het doorgeven van informatie om nog langer en nog beter verder te kunnen leven, dat ze heel veel ruimte zijn gaan innemen. Zoveel ruimte, dat de mens in hoog tempo andere dieren aan het uitmoorden is. We trekken een bloedspoor over de wereld".

Onze vrijheid kent ook verantwoordelijkheid nemen voor de gevolgen van ons gedrag voor anderen, mens en dier, zelfs ver weg in de wereld. Jezelf overgeven aan natuurlijke driften zonder na te denken over de gevolgen kan je de aansluiting met vrijheid en liefde kosten.

Citaat uit een recensie van boeken van Van Heerden.
Op beschaafd-ironische conversatietoon, maar niet zonder precisie en soms felheid, bespreekt hij uiteenlopende kwesties: Is Eline Vere als kind seksueel misbruikt? Maakt pornografie vrouwen tot tweederangs burgers? Is het tijd voor de slachtoffers van andermans verveling een vuist te maken? Zijn wij allemaal het resultaat van een verkrachting, lang geleden? Eigenlijk doet het er weinig toe waarover Van Heerden schrijft omdat het altijd een heilzaam genoegen is zijn spirituele en onwrikbaar verstandige denktrant te volgen. Koketterie, de vetvlek op het werk van menige columnist, ontbreekt. Voor "Wees blij dat het leven geen zin heeft" kreeg hij de Wijnaendts Franckenprijs.

De zin van het leven. Gesprekken over de essentie van het leven (bol.com).
Jaap van Heerden. Wees blij dat het leven geen zin heeft (bol.com).

Hans Laurentius schrijft in Een handvol scherven. Leven is zinloos! Wat een feest! Godzijdank!

Het inzicht dat we absolute vrijheid zouden kunnen genieten leidt niet automatisch tot eenheid.
Casper Thomas schrijft in de Groene Amsterdammer.
"In het boek The Authoritarian Dynamic concludeert de Australische psycholoog Karen Stenner dat in iedere samenleving grofweg een derde deel van de witte kiezers ‘eenheid en samenhang’ belangrijker vindt dan ‘vrijheid en diversiteit’. Dit deel van de bevolking, schrijft Stenner, zal zich nooit comfortabel voelen in een moderne liberale democratie, waarin verscheidenheid en pluralisme de uitgangspunten zijn".
"Hoe meer machtsspreiding, hoe groter het risico van fragmentatie van die gedroomde eenheid".

Fokke Obbema. Een zinvol leven. De mens en zijn verhaal (bol.com).

Transformeren uit de klem van economische machten

Eeuwen geleden toen er nog koningen en keizers aan de macht waren, werd de bevolking gedwongen om de heersende klasse van voedsel en geld te voorzien. Met het geld werden kastelen en paleizen gebouwd en soldaten ingehuurd. De overheerser wilde niet alleen geld, maar ook voedselzekerheid. Immers wat heb je aan geld wanneer er geen voedsel mee te koop is. Dus om hongersnood op het kasteel te voorkomen werd voedsel afgetroggeld en in voldoende voorraad binnen de muren opgeslagen.
Overwonnen volkeren werden ingezet als slaven. Zij deden het werk om onder meer voedsel te produceren.
Tegenwoordig is degene met het meeste geld nog steeds de machtigste partij en is voedselzekerheid voor de machthebbers geen persoonlijk probleem meer, want het kan binnen een dag van overal ter wereld worden ingekocht en ingevlogen. Macht wordt ook niet meer uitgeoefend over de burger met geweld en onderdrukking, maar door deze afhankelijk te maken van materiële behoeftes. Het zijn geen natuurlijke behoeftes maar behoeftes opgewekt door de consument onzeker te maken. Mede door de industriële revolutie waren slaven voor arbeid niet meer nodig. Om blijvend aan de macht te zijn volstaat het om mensen tot consumenten om te turnen en werk daar te brengen waar arbeid het goedkoopst is.

In een tirannieke omgeving geldt "verdeel en heers", opgejaagd worden om koopjes te jagen. In een andere vorm dan vroeger wordt er nog steeds angst opgeroepen, nu in de vorm van FOMO: fear of missing out. De oude afspraak "houd jij ze dom, dan hou ik ze arm" hoeft niet meer. Iedere commerciële partij gedijt bij "houdt ze onzeker".
De media zijn er niet alleen om ontspanning en informatie te bieden. In de media wordt jou ook het leven en de prestaties voorgehouden van mensen die meer verdienen, die iets beter kunnen en die aantrekkelijker zijn dan jij. En die mensen wonen overal op de wereld. Vroeger vergeleek je jouw prestaties met de mensen uit de omgeving waarin je was opgegroeid, tegenwoordig vergelijk je jezelf met mensen vanuit de gehele wereld. Dat maakt te meer onzeker omdat tegelijk wordt voorgehouden dat iedereen een kans heeft op vooruitgang. Schijnbaar wordt de macht van het individu over en daarmee de eigen verantwoordelijkheid voor succes en geluk steeds groter. En via de reclame wordt deze oplossing geboden: “koop dit of dat en je voelt je (weer) beter”.

Een paar schrijvers geciteerd.
Bas van Bavel onderzocht de reden waarom economieën in het verleden opkwamen en weer instortten. “De kern van Van Bavels verhaal is dat de neergang inzet wanneer de solidariteit erodeert, instituties terrein verliezen en een kleine groep onevenredig profiteert, terwijl een groot deel van de mensen zich juist tekortgedaan voelt. Hij pleit voor een samenleving die buiten de grenzen kijkt, maar ook lokaal houvast biedt voor mensen, bedrijven, organisaties. Er moet een balans zijn tussen nabijheid van de (sterke) regio en de blik op de wereld, waarbij alle mensen ongeveer evenveel profiteren”.

De introductie van Internet en de globalisering lijken de omstandigheden gecreëerd te hebben waarmee onze samenleving nu een verandering in economisch handelen kan doorzetten.

In de Groene Amsterdammer bespreekt Casper Thomas het nieuwste boek van Francis Fukuyama “Identity”:
“De strijd om liberale gelijkwaardigheid moet in deze eeuw dus niet veroverd worden op een dictatuur, maar op onze eigen inborst, meent Fukuyama. En om dat duidelijk te maken haalt hij opnieuw Nietzsche van stal. In Identity duikt de filosoof op als leverancier van het begrip ‘megalothymia’, dat zoveel betekent als de diepe behoefte om als superieur te worden gezien. Dat psychologisch motief botst met ‘isothymia’, oftewel de behoefte om door anderen als gelijkwaardig te worden gezien. Megalothymia, dat is de drijfveer van het opgeblazen individu dat zichzelf superieur waant en wegen zoekt om dat aan de wereld te bewijzen – door president van de VS te worden, bijvoorbeeld. Isothymia is de strijd om erkenning van groepen, die als specifiek afgegrensd collectief gezien willen worden. Fukuyama noemt de lgbtq-gemeenschap als voorbeeld, en het alt-right witte-mannennationalisme”.

Hoogleraar transitiekunde Jan Rotmans vertelt in deze video over systeemveranderingen en transities en de belangrijke kantelmomenten in zijn leven “Als je wezenlijk wilt veranderen, moet je eerst tot stilstand komen”.
In haar boek Stil de tijd neemt filosofe Joke Hermsen dit verschijnsel kritisch onder de loep.
In onze samenleving wordt het gevoel dat de tijd ons in een wurgende greep houdt, steeds meer overheersend. Tijd wordt voornamelijk als een economische wet beschouwd, die ten volste benut en rendabel gemaakt moet worden. Zie de video van Joke Hermsen.
Druk bezig zijn en een overvolle agenda hebben is synoniem met een succesvol bestaan. Als er op een ochtend nauwelijks mails binnenkomen, kan de vertwijfeling reeds toeslaan. Leegte, rust en nietsdoen zijn geen inspiratiebronnen meer, maar de angstaanjagende voorboden van een bestaan in de marges van de maatschappij. De hang naar activiteit en de snelheid waarmee technologische ontwikkelingen zich opvolgen geven velen de indruk de tijd niet meer bij te kunnen benen. 'Geen tijd hebben' lijkt dan ook een fundamentele ervaring van deze tijd te zijn. Daarmee is tijd het schaarsteproduct bij uitstek geworden.

Lees ook: "Boeken en artikelen van Joke Hermsen (bol.com)".
of
Jan Rotmans. Omwenteling Van mensen, organisaties en samenleving (bol.com).

Kinderen leren liefdevolle gesprekken te voeren

Valkuilen bij het communiceren

Er wordt weleens voor gepleit om kinderen les in liefde of debatteren te geven. Maar in een maatschappij waarin vooral competitie wordt gevoerd zullen deze lessen in debatteren bijdragen aan het zoeken naar liefdeloze macht in relaties. In de huidige maatschappelijke en menselijke verhouding is overal machtsstrijd te zien. Het verziekt de sfeer, privé en in het openbaar. Het ware beter om al op de lagere en middelbare school kinderen te leren hoe zij een machtsstrijd kunnen herkennen, voorkomen en stoppen.

Een bijna liefdevolle manier om met elkaar constructief in gesprek te gaan is een dialoog te voeren. In een echte dialoog wordt geen machtsstrijd gevoerd. Bij het voeren van debatten gaat het om te winnen en dat gaat gepaard met veel trucjes. Die komen vaak neer op het gebruik van drogredenen.

Een gemeen voorbeeld van een drogreden is het gebruik van een “stropop” in onderstaand gesprek tussen man A en man B. Uiteraard is dit voorbeeld van gentech te abstract voor kinderen en kan vervangen worden door een onderwerp dat kinderen op hun leeftijd aanspreekt.

A ‘We moeten heel voorzichtig zijn met het toepassen van gentech’.
B ‘Dus jij zegt dat we gentech niet moeten toestaan? Dat is niet realistisch’.

Wat B doet is dubbel doortrapt. Hij vat eerst het standpunt van A extremer samen dan hij het heeft gezegd. En boort het vervolgens de grond in (of anders en beeldend gezegd: de stropop wordt in de fik gestoken).

Net als bij pesten is het gebruik van drogredenen bedoeld om de ander te vernederen. Die negatieve vormen te herkennen en weten waar je als kind of puber wel iets aan kan doen en wat je beter kunt negeren  is iets waar ze later in de maatschappij en relaties positief mee uit de voeten kunnen.
Waar ik voor pleit is niet om kinderen ongrijpbare concepten als liefde proberen aan te leren, maar om hen te leren wat wel en niet oorbaar is bij het voeren van een gesprek over verschil in inzicht. En daarmee samen (liefdevol en evenwaardig) te laten zoeken naar win-win doelen.

Meer in het algemeen: door zelf een goed voorbeeld te zijn, kinderen te leren hun emoties te beheersen en te communiceren, te vergeven, complimenten te geven en respect te hebben voor anderen en hun eigendommen, en samenwerking te stimuleren, kunnen we kinderen leren om liefdevoller met elkaar om te gaan.

Zie ook het artikel over wellevendheid.

Hoe kun je voortdurend gelukkig zijn?

Wees realistisch

Hoewel het nastreven van geluk een belangrijk aspect van het leven is, is het niet realistisch om voortdurend gelukkig te zijn. Geluk is een emotie die kan fluctueren en afhankelijk is van verschillende factoren, zoals onze omstandigheden, relaties, gezondheid en gedachten.
Sommige mensen hebben misschien een meer positieve en veerkrachtige natuur en kunnen zich over het algemeen gelukkiger voelen dan anderen. Maar zelfs deze mensen ervaren ups en downs in hun emotionele toestand. Het nastreven van geluk als een constant en permanent gevoel is niet realistisch en kan zelfs schadelijk zijn voor de mentale gezondheid. Het is natuurlijk om een breed scala aan emoties te ervaren, en het leren accepteren van deze emoties als onderdeel van het mens-zijn kan bijdragen aan een gevoel van tevredenheid en welzijn.
Het is belangrijk om te erkennen dat het leven vol uitdagingen zit. Het is normaal om momenten van verdriet, angst, boosheid of teleurstelling te ervaren. Deze emoties zijn ook belangrijk om ons te helpen groeien, leren en ons aanpassingsvermogen te vergroten. 

Wees tevreden

In plaats van voortdurend geluk na te streven, kunnen we ons richten op het vinden van een gevoel van tevredenheid, voldoening en betekenis in ons leven, zelfs als we ons niet gelukkig voelen. Dit kan betekenen dat we ons richten op het ontwikkelen van positieve relaties, het vinden van zinvolle activiteiten en het omgaan met onze uitdagingen op een positieve manier. Door het vinden van een evenwichtige en realistische kijk op het leven, kunnen we een meer duurzaam gevoel van welzijn en geluk ervaren.

Wat wel en wat niet

De meeste mensen verwachten een antwoord dat vertelt wat je wel moet doen, en zien de waarde over het hoofd wanneer ze een helder antwoord krijgen over wat ze niet moeten doen.
Aristoteles zei twee millennia geleden al: ‘het doel van de wijze is niet het geluk te bereiken, maar het ongeluk te vermijden’.
De mens is geëvolueerd om zoveel mogelijk naar geluk te streven, niet om het te ervaren. Dat is de geluksparadox die gelukkig als positief neveneffect heeft dat we voortdurend blijven streven naar betere omstandigheden.

Geluk kan zijn: je voelen opgaan in iets groters. Tijdelijk heb je dan inzicht in iets blijvende. Daarna weet je het en kun je je hopelijk telkens herinneren wat je kunt laten om in die staat van zijn te zijn. Sat-chit-ananda.

Rolf Dobelli

Rolf Dobelli (1966) is een Zwitserse schrijver en zakenman. Hij studeerde filosofie en bedrijfskunde en werkte als CEO van diverse dochtermaatschappijen van Swiss Air.
De weg van denken naar doen is bezaaid met valstrikken. Die zijn te vermijden, als je maar weet hoe. In 52 hoofdstukken, met voorbeelden van dwalingen die je maar beter aan een ander kunt overlaten, laat Rolf Dobelli in zijn boek “De kunst van het verstandige doen” zien waarom het beter is deuren te sluiten en van opties af te zien. Soms zet een overvloed aan informatie aan tot onverstandig handelen en altijd gaat geld samen met emotie waardoor we het vaak onbezonnen uitgeven.

Uit het voorwoord.
“Eerlijk is eerlijk. We weten niet zeker waardoor we succes hebben. We weten niet zeker waardoor we gelukkig zijn. Maar we weten wel heel zeker, waardoor succes en geluk teniet worden gedaan. Dat inzicht, hoe eenvoudig het zich ook aan ons voordoet, is fundamenteel: onze negatieve kennis (wat niet te doen) is veel sterker dan onze positieve (wat wel te doen).
…
De Grieken, de Romeinen en de middeleeuwse denkers hadden een naam voor deze aanpak, de Via negativa. Letterlijk: de negatieve weg, de weg van het afstand doen, het weglaten, het reduceren, de kracht van negatie".

Lees ook: "boeken van Rolf Dobelli".

Haal niet door elkaar de wens om voortdurend gelukkig willen te zijn en voortdurend geluk of je gelukkig te voelen. Gevoelens zijn altijd tijdelijk. Werkelijk geluk is spiritueel van aard. Een toestand van gelukkig zijn kan lang duren, zolang je weet om te gaan met veranderingen en wat er niet is. Van geluk najagen word je ongelukkig.
Wanneer je niet gelukkig bent, ga op zoek naar de oorzaak daarvan en neem deze weg. Laat de wens varen om een gevoel van geluk (dat sommige even en velen nooit ervaren) vast te houden.

Hans Laurentius

"Lijden is heel complex daar moet je heel veel voor doen. ………………… Het enige waar je niets voor je hoeft en kan doen is vrijheid".
Hans Laurentius, de vlucht voor leegte). In een satsangvideo meer van Hans Laurentius.

Erik van Zuydam

Uit een inspiratiemail van Erik van Zuydam.

Geluk kan niet worden bereikt door te strijden
met de ongelukkige gevoelens van nu, of hoopvol
te dromen over hoe we ons morgen weer
zouden kunnen voelen. Geluk kan niet worden be-reikt.
Het kan enkel worden ont-dekt, wanneer we onze focus
op een betere toekomst loslaten en zonder verzet,
zonder hoop, zonder plannen, durven af te dalen
in de verborgen diepten van het huidige moment.

Innerlijke vrede en geluk hebben geen oorzaak.
Stress en ongelukkig zijn hebben wel een oorzaak:
een vals zelfbeeld plus een verhaal over iets of iemand.

Diamantsoetra roept op tot altruïsme zonder onderscheid

Soetra’s zijn geheugensteuntjes die worden gebruikt in het hindoeïsme, het boeddhisme en het jaïnisme als een aforisme waarmee de kennis van rituelen, filosofie, grammatica of elk andere vorm van kennis kan worden overgedragen. De Diamantsoetra vormt een op zichzelf staand onderdeel van Prajnaparamita-literatuur (perfectie van inzicht).
Voorbeelden van paramita's (transcenderende deugden) zijn: vrijgevigheid; morele discipline; geduld; wijsheid (prajna); inzet; verdraagzaamheid; waarachtigheid; vastbeslotenheid; belangeloze liefde; gelijkmoedigheid tot in perfectie en zonder eigen belang; vindingrijkheid (in het vinden van de juiste middelen om andere wezens te helpen); vastberadenheid; kracht; kennis.
Het thema van alle Prajnaparamitasoetra’s is hoe het inzicht in de leegte van alle verschijnselen leidt tot een actief mededogen voor alle wezens.

De Diamantsoetra heet zo omdat hij zo scherp als een diamanten zwaard door wereldse illusies snijdt, om te verhelderen wat echt is en eeuwig. Volgens deze soetra moet al het via zintuigen waarneembare niet worden gezien als de hoogste werkelijkheid, maar als een illusie van het eigen bewustzijn.
Het soetra bevat voor die tijd twee belangrijke nieuwe inzichten. Het eerste inzicht is dat er geen zelf is. Het tweede inzicht is dat er twee te onderscheiden waarnemingsniveaus zijn, het relatieve dagelijkse en het absolute niveau. Op het absolute niveau is er alleen maar verandering. Daarom is er geen blijvend zelf. Een individu is voortdurend in ontwikkeling. Het gaat in de soetra om het kunnen switchen tussen beide niveaus. Bijvoorbeeld op het relatieve niveau zijn er menselijke en dierlijke individuen en op het absolute niveau zijn er levende wezens.

De leer van de an-atman (niet-zelf) onderkent geen blijvende, onveranderlijke, onafhankelijke kern (atman) bij de mens en andere levensvormen. De zintuiglijke wereld, die gekend wordt als object van de zintuigen, is zonder permanente kern, zonder onvergankelijke waarde. Japanse boeddhisten spreken van soku-hi ‘identiteit door negatie’. Niets bestaat uit zichzelf als onafhankelijke entiteit. ‘Worden’ en ‘betrekking’ zijn fundamenteler dan ‘zijn’ en ‘ding’. We zien dingen als ‘zijn-in-relatie’. De relatie is primair en daaruit ontstaan de dingen vanuit het niets. De leegte waaruit alles ontstaat is geen ding en is leeg van substantie.
Alle vormen als niet vorm te zien is een kenmerk van verlichting. Het is een toestand die niet via de rationele weg is te bereiken, want het gaat om iets wat niet is te (be)grijpen. Een verlicht persoon wordt gekenmerkt door kenmerkloze volkomenheid en is dus niet als zodanig te herkennen.

Een verlicht persoon die besluit zich belangeloos in te zetten tot Nirvana (verlossing van het rad van wedergeboorte) van anderen heet Bodhisattva. Er zijn zes perfecties of deugden (paramita's), die door Bodhisattva beoefend moeten worden om tot Verlichting te komen. De ‘perfectie van inzicht’ is de laatste en meest belangrijke.
De leer probeert vrij te zijn van alle dualisme en daarmee ongrijpbaar te zijn voor degenen die pretenderen de waarheid in pacht te hebben en zich zo boven anderen willen stellen en in hun macht proberen te krijgen. De anatman-leer schrijft om die valkuilen te vermijden voor dat een Bodhisattva geeft zonder onderscheid (ook niet tussen mens en dier en onderling) en zonder hoop hiermee verdiensten te verwerven.
Tegenwoordig zouden we dit benoemen als evenwaardig en ego-loos handelen.

Zie ook het Taoïstische wu wei en de Bhagavad Gita.
Siddhartha Gautama Boeddha, de grondlegger van het boeddhisme, riep op om te mediteren op de kracht van liefde en wel op de vier onmetelijke krachten die in alles en iedereen bestaan.

1. Maitri, liefdevolle betrokkenheid: het verlangen om geluk te brengen aan alle levende wezens met bewustzijn.
2. Karuna, compassie: het streven om alle levende wezens te bevrijden van hun pijn.
3. Mudita, meevoelende vreugde: de blijdschap om het geluk van anderen.
4. Upeksha, gelijkmoedigheid: een evenwichtigheid die ons in staat stelt evenveel en zonder onderscheid van alle levende wezens te houden.

Hoe voer je een constructief gesprek?

De dialoog

Wie een constructief gesprek wil voeren met één of meer anderen, kan zonder al te veel moeite een aantal richtlijnen aanhouden. Er zijn allerlei vormen van gesprek, maar de meest positieve is de dialoog. Een dialoog voldoet aan de volgende kenmerken.

• Er is gelijkwaardigheid tussen de gesprekspartners: niemand weet het a priori beter; meerdere gezichtspunten zijn mogelijk; voer geen machtsstrijd, er is geen sprake van winnen of verliezen.
• Er is bereidheid om open naar elkaar te luisteren: er wordt niet geoordeeld over elkaar.
• Ieder zorgt voor een sfeer waarin hijzelf en de ander zijn mening durft te geven ook al is die mening afwijkend.
• Indien van toepassing: er worden gevoelens gedeeld en benoemd.

Er zijn tijdens het gesprek niveaus van communicatie die je kunt monitoren of alles nog naar wens verloopt.

Niveaus van communicatie

Je neemt deel aan het gesprek, maar je reserveert een deel van je aandacht door jezelf al observerende telkens de volgende vragen te stellen.
Inhoud. Waarover praten wij? Je gaat door op en houd je aan het onderwerp, stelt vragen, ordent en toetst. Je mag kort afwijken van de hoofdlijn, maar keert zelf weer terug.
Proces. Hoe praten wij? Hebben we een agenda, zijn er afspraken over rollen, is een (eind)tijd afgesproken?
Interactie. Hoe gaan we met elkaar om? Je gaat als het ware ‘boven het gesprek hangen’ en volgt wat er gebeurt. Hoe gedragen wij ons? Hoe reageren we op elkaar? Praat ik of de ander niet te lang, wordt er niet vervelend ingebroken op elkaars inbreng? Doet iedereen mee?
Gevoelens. Welke gevoelens spelen er (op)? Benoem de gevoelens die je bespeurt bij jezelf en de ander wanneer je denkt dat het verloop van het gesprek ten goede komt.

Evenwaardigheid

Grijp niet te snel in in het gesprek vanuit metacommunicatie. Het kan dominant overkomen en de evenwaardigheid ondermijnen. Kijk eerst wat je zelf kunt aanpassen. Denk vanuit win-win, maar spreek dat niet te snel uit. Je kunt proberen een ander te overtuigen, maar wees je bewust waarom je dat wilt proberen en of het niet ten koste gaat van de kwaliteit van de verhouding (gelijkwaardigheid) met de ander(en).

Ken je eigen motieven

Je kunt een gelijkwaardige houding willen aanhouden met je gesprekspartner, maar dat mislukt wanneer je jezelf niet goed kent of je hebt geen goed beeld van je eigen ego of je denkt te gemakkelijk “ik heb toch gelijk en ik zal die ander met een goed argument overtuigen". Wanneer je niet goed weet wat een machtsstrijd is en hoe die te beëindigen, verdiep je daar dan eerst in.

Weet waarom je argumenten inbrengt

Wie gericht is op harmonie denkt mee met de ander. Wie gericht is op tegenspraak verzint tegenargumenten ("advocaat van de duivel"). Geen van beide is a priori beter of slechter. De eerste manier van samen spreken kan nadelen over het hoofd zien en de tweede manier kan leiden tot onbevredigende compromissen.
Je kunt ook dialectisch spreken, bijvoorbeeld op de volgende manier.

• Mensen zijn ongelijk (these).
• Mensen zijn gelijk (antithese).
• Mensen zijn in bepaalde opzichten (vanuit juridisch perspectief) gelijk, in andere opzichten (bijvoorbeeld in termen van status) ongelijk (synthese).

Vermijd drogredeneringen

Een wijdverbreid misvatting is dat een gesprek gericht zou moeten zijn op het winnen bij uitwisselen van argumenten. Veel mensen hebben de neiging om oneerlijk te reageren, bijvoorbeeld door een bewering van de ander te overdrijven en vervolgens de grond in te boren ("stropop maken en verbranden"). Weinigen weten direct te reageren op een drogredenering omdat het vraagt om op metaniveau feedback te geven op het gesprek. Het is altijd verstandig om je te verdiepen in welke drogredeneringen bestaan en je voor te bereiden op een kalme reactie.

Herken signalen

Een gesprekspartner die niet tevreden is over het verloop van een gesprek zal daarover signalen uitzenden. Dat kan een gezichtsuitdrukking zijn, lichaamstaal of via woorden. Niet iedereen zal dat direct of rechtstreeks of tactvol of doen uit voorzichtigheid om de ander niet te ontrieven. Wie van onderwerp wil veranderen of het huidige wil beëindigen kan van alles meer of minder subtiel doen om het gesprek “dood” of stil te leggen. Vat samen wat de ander probeert te zeggen (parafraseer). Probeer de poging van de ander op te pakken door de ander subtiel de gelegenheid te geven om het gesprek te vervolgen door jouw inbreng af te sluiten met “hoe denk jij erover” of “wat vind jij”?

Spreken is zilver, zwijgen is goud

Is het zwijgen van de ander instemming met het verloop van het gesprek of een tactisch vermijden van het uiten van een pijnlijke mening of ongenoegen? Je hebt nooit 100% zekerheid of een gesprek perfect is verlopen. Laat het los.
Een constructief gesprek voelt goed.

Wanneer wordt het niet constructief?

Met dank aan historicus Bernd Timmerman het volgende.
Het blijft vrij lastig om een dialoog te houden met:

• mensen die niet in staat zijn een these met argumenten te onderbouwen, die vooral (vaak) zonder kennis blijven zenden;
• mensen die vooral zinnen formuleren waarin een kwalificatie over de ander staat en daarbij voorbij de inhoud gaan of gewoonweg gaan schelden;
• mensen die zaken beweren die aantoonbaar onjuist zijn maar toch de onjuistheid blijven omarmen, alternatieve feiten laten bestaan, gewone onwaarheden ook en dikwijls ongefundeerde meningen verspreiden;
• mensen die vanuit de eigen moraliteit denken waardoor de ander dikwijls (in de ogen van) immoreel handelt;
• mensen die per definitie alles wat anderen doen, die dezelfde visie hebben, geweldig vinden, waarbij de eigen visie dogmatische trekken krijgt;
• mensen die zich teveel laten leiden door verdriet en woede (en andere emoties) over misstanden of zich wentelen in slachtofferschap;
  
• mensen die per definitie tegen iedere vorm van compromissen zijn en streven naar de dictatuur van hun gelijk;
• mensen die weigeren in te zien dat alles wat mensen 'maken' sociale constructies zijn (inclusief ethiek);
• mensen die moeilijk kunnen aanvaarden dat er tal van (on)werkelijkheden zijn;
• mensen die denken dat de ander denkt, redeneert en voelt zoals zijzelf waarbij het verschil in diverse kapitalen (sociaal, economisch, cultureel, politiek, linguïstisch enz.) wordt ontkend.

 Aandachtspunten

Anna van den Breemer gaf in de Volkskrant 9 tips voor een constructief gesprek.

1. Heb geduld, geef niet toe aan een primaire reactie.
2. Verplaats je in de ander.
3. Luisteren is een vaardigheid, die je kunt oefenen.
4. Wees niet bang voor stiltes.
5. Maak onderscheid tussen feiten en gevoelens.
6. Wees niet bang om door te vragen en benoem je aarzeling.
7. Neem af en toe afstand en een time-out.
8. Onderbreek iemand die eindeloos spreekt en uitweidt.
9. Maak af en toe het gesprek bespreekbaar op metaniveau.

Samengevat

• Luister actief. Luister naar de ander zonder onderbrekingen en probeer te begrijpen wat de ander zegt. Stel indien nodig vragen ter verduidelijking. 
• Wees respectvol. Toon respect voor de mening en gevoelens van de ander, zelfs als je het er niet mee eens bent. 
• Vermijd oordelen. Probeer niet te oordelen over de ander of zijn of haar standpunt. Wees open en nieuwsgierig. 
• Geef ruimte. Laat de ander de ruimte om zijn of haar standpunt te uiten en uit te leggen. Val de ander niet aan of onderbreek niet. 
• Geef feedback. Geef op een respectvolle manier feedback op wat de ander zegt. Geef je eigen mening op een duidelijke en respectvolle manier. 
• Zoek naar gemeenschappelijke grond. Probeer te zoeken naar gemeenschappelijke grond en overeenkomsten in plaats van alleen te focussen op de verschillen. 
• Wees bereid om een compromis aan te gaan. Wees bereid om te zoeken naar oplossingen die voor beide partijen aanvaardbaar zijn. 
• Beëindig het gesprek positief. Probeer het gesprek af te sluiten met een positieve noot en bedank de ander voor het gesprek, zelfs als jullie het niet eens zijn geworden.