De bevestigende en ontkennende manier
Het denken van mysticus Meister Eckhart (1260-1328) oefent grote aantrekkingskracht uit op wie verlangt naar universele spiritualiteit en wie uit meer dan één religieuze traditie wil putten.
Nu exclusieve binding in onze tijd aan één confessie steeds meer plaats lijkt te maken voor meervoudige religieuze interesse, kan de middeleeuwse theoloog en prediker Eckhart zich aandienen als een inspirerende figuur die de verschillen kan overbruggen.
Van de twijfel en het niet weten een kracht maken
Wanneer religie wordt vermengd met machtsmisbruik dan roept dat soms
heftig verzet op. In 1566 vernielden protestanten beelden in de
katholieke kerk tijdens de beeldenstorm. Dit niet alleen vanwege verzet
tegen een te letterlijke verbeelding van een niet in vorm te vatten God,
maar ook als protest tegen liefdeloze onderdrukking door Spanje en
Rome. Het beeld van een God met menselijke eigenschappen, die bovendien
op onze hand is, sterft (zeker in het Westen) meer en meer uit. Het
heeft geen zin om letterlijk op zoek te gaan naar een aanwijsbare God of
naar de Tao of proberen te bewijzen dat er wel of niet een God bestaat.
Een voorbeeld van dat verschil in God of het hogere Zelf benaderen is het verschil in de negatie(ve), apofatische manier van benaderen en de positieve, katafatische manier. Let wel, dit is geen waarde oordeel; het "negatieve", ontkennende (de via negativa) is van gelijke waarde als het positieve. De prioriteit bij ontkennende element ligt boven het bevestigende.
De negatie(ve) theologie is in haar methode verwant aan de postmoderne deconstructiefilosofie van Derrida en anderen. Ze maakt gebruik van het apofatische (nee-zeggende) spreken, dat probeert uit te drukken wie God is via ontkennende uitspraken: God is niet goed maar ook niet slecht, niet groot maar ook niet klein, hij kent geen liefde maar ook geen haat, hij is niet almachtig maar ook niet machteloos. Door te omschrijven wie God niet is, kunnen we directe ervaringskennis verwerven over wie God wel is. Deze kennis kan echter nooit in woorden en begrippen worden uitgedrukt.
Een dergelijk apofatisch spreken is bij Meister Eckhart overal te vinden: God is een niets, we moeten van God verlost worden, we moeten alle beelden over God achterlaten. Ons diepste innerlijke zelf bestaat uit een goddelijke vonk waar verder niets over kan worden gezegd. Eckhart spreekt van het zielenvonkje. Wat daar gebeurt, is ‘onuitsprekelijk’ en ‘zonder woorden’. De belangstelling van het grote publiek voor Eckhart richt zich vaak op deze apofatische elementen in zijn werk, die de onzegbaarheid en onkenbaarheid van God benadrukken. Ook westerse boeddhisten kunnen Eckhart derhalve lezen en zich op hem beroepen.
Naast dit apofatische spreken, dat meestal alle aandacht krijgt, kan bij Meister Eckhart ook nog een ander discours worden gevonden. Binnen de theologie wordt dit tweede discours ook wel omschreven als het katafatische (bevestigende) spreken. De katafatische theologie probeert uit te drukken wie God is door middel van bevestigende uitspraken over God: ‘God is goed’, ‘God is groot’, ‘God is liefde’, ‘God is almachtig’. Dit katafatische spreken komt tot uitdrukking bij Eckhart in verschillende metaforen, waarvan de bekendste luidt, dat God zijn Zoon elk moment in de ziel baart. De Godsgeboorte was niet slechts een eenmalige gebeurtenis tweeduizend jaar geleden, maar vindt elk moment ononderbroken plaats.
Immanentie, transcendentie en manifestatie
Het niveau waarop God kenbaar is, wordt vaak aangeduid als het immanente niveau, terwijl het niveau waarop God niet kenbaar is, wordt aangeduid als het transcendente niveau. Het woord "niveau" kan de indruk wekken van een hiërarchische of gescheiden benadering, wat niet volledig de aard van de relatie tussen de immanente en transcendente aspecten van God weergeeft. Alternatieve woorden die de aard van deze tweedeling ook en misschien beter kunnen beschrijven, zijn bijvoorbeeld aspecten, dimensies, perspectieven, of manieren van beschouwen. Uiteraard wordt daarmee de vraag of God wel of niet bestaat daarmee niet beantwoord of bewezen. Dat is en blijft een kwestie van geloven.
Immanentie
Dit verwijst naar de aanwezigheid en werkzaamheid van God binnen de wereld en de schepping. Hierin is God kenbaar en toegankelijk voor menselijke ervaring en begrip. We kunnen spreken over God in termen van "zijn" acties, eigenschappen en manifestaties in de wereld. Dit is het domein van de katafatische theologie, waar men probeert positieve uitspraken over God te doen, zoals "God is liefde" of "God is rechtvaardig".
Transcendentie
Dit verwijst naar de aard van God die volledig boven en buiten de schepping staat en niet direct toegankelijk of volledig begrijpelijk is voor de menselijke geest. Dit is het domein van de apofatische theologie, waar men benadrukt wat God niet is of waar men zwijgt over het wezen van God, zoals "God is niet beperkt" of "God is niet volledig te begrijpen".
Door deze twee niveaus te erkennen, kunnen we proberen een vollediger beeld van het goddelijke te verkrijgen zonder de eenheid van God uit het oog te verliezen. Dit biedt een kader waarin zowel de katafatische als de apofatische benadering hun plaats hebben in de theologische reflectie.
Manifestatie
Terug naar Eckhart die zich ontdeed (zijn voorstelling leeg maakte) van alle beelden van en over God en zichzelf.
Het leeg worden waar Meister Eckhart over spreekt, is geen doel op zich, maar dient ertoe om ruimte te scheppen zodat God zich onbelemmerd kan uitstorten in de ziel, en de oorspronkelijke eenheid van God en de ziel zich volledig kan manifesteren. Eckharts nadruk op de oorspronkelijke eenheid en eenvoud van God is een voorbeeld van hoe men met religieuze diversiteit om kan gaan zonder de eigenheid van de eigen traditie te verloochenen.
Zie ook Het positieve van de negatie.
Een essentie, die per definitie ongrijpbaar is, valt slechts te ervaren door je er voor open te stellen. God, Tao, vrijheid en liefde zijn de bron én de bestemming van alles zonder een letterlijk begin en zonder een letterlijk einde te zijn.
Zie op dit blog ook Robert Bridgeman over "duiding".
Auteur André van der Braak schrijft over "Het zielenvonkje van Eckhart.
