Stilzwijgen in onzekere tijden?

Een historische parallel en hedendaagse uitdagingen

In tijden van groeiende onzekerheid en toenemend autoritair leiderschap in het buitenland worden mensen angstig voor conflict en oorlog. Deze angst leidt vaak tot een collectief stilzwijgen – een ogenschijnlijk verstandige reactie van zelfbehoud, zolang er geen breed gedragen geluid opstijgt dat de zorgen van een diverse groep mensen vertegenwoordigt. Dit patroon van angst en zwijgen is geen nieuw fenomeen, maar een terugkerend historisch motief dat zich in verschillende contexten manifesteert, met potentieel verontrustende gevolgen.

De jaren dertig: een waarschuwing uit het verleden

Fascisme breed bestrijden

De jaren dertig van de vorige eeuw bieden een krachtige historische parallel voor onze huidige situatie. Na de economische crisis van 1929 ontstond er in Europa een klimaat van angst en onzekerheid. Deze omstandigheden vormden een vruchtbare bodem voor autoritaire bewegingen die eenvoudige oplossingen voor complexe problemen beloofden. In Duitsland, Italië en elders zagen we hoe democratische instellingen werden uitgehold terwijl veel burgers en politieke leiders aanvankelijk zwegen, sommigen uit angst, anderen uit ongeloof dat de situatie werkelijk zo ernstig was.
Wat deze periode zo leerzaam maakt, is niet alleen de opkomst van autoritaire regimes, maar ook hoe het collectieve stilzwijgen deze ontwikkeling faciliteerde. Veel intellectuelen, politici en gewone burgers hielden zich gedeisd, in de overtuiging dat de storm zou overwaaien of dat confrontatie de situatie zou verergeren. Tegen de tijd dat een substantiële tegenbeweging ontstond, waren democratische instituties al zo verzwakt dat effectief verzet bijna onmogelijk was geworden.

Kolonialisme, superioriteitsdenken en de onderbreking van emancipatie

Een cruciaal aspect van de jaren dertig dat vaak onderbelicht blijft in historische parallellen is het wijdverbreide kolonialisme en superioriteitsdenken. De grote mogendheden bestuurden uitgestrekte koloniale gebieden, gebaseerd op een diepgeworteld geloof in de superioriteit van de eigen cultuur en "ras". Dit superioriteitsdenken manifesteerde zich niet alleen in koloniale overheersing, maar ook in eugenetische praktijken in eigen land, waarbij sterilisatieprogramma's werden toegepast op mensen die als "afwijkend" of "minderwaardig" werden beschouwd.

Enerzijds komt vermeende superioriteit vaak voort uit onwetendheid: men begrijpt niet werkelijk het bewustzijn van andere wezens (mensen of dieren) en men overschat de eigen bijzonderheid. In deze zin is het superioriteitsgevoel een symptoom van een diepere onwetendheid over de verbondenheid van al het leven.
Anderzijds kan het superioriteitsgevoel ook leiden tot actieve onwetendheid, wanneer mensen zich superieur wanen, vermijden ze vaak bewust informatie die hun positie zou kunnen ondermijnen. Ze sluiten zich af voor de ervaring en het lijden van de "ander", wat je een vorm van morele blindheid zou kunnen noemen.
Superioriteitsgevoel en onwetendheid vormen samen een zichzelf versterkende cirkel. De werkelijke uitdaging is deze cirkel te doorbreken door zowel bewustwording (tegen onwetendheid) als een fundamentele verschuiving in onze houding ten opzichte van andere wezens (tegen superioriteit).

Deze mentaliteit van hiërarchisch denken en het categoriseren van leven in "meer" en "minder" waardevol vormde een fundamentele belemmering voor echte emancipatie. Het ontkende de inherente waarde en waardigheid van alle mensen, om nog maar te zwijgen van niet-menselijke dieren en de natuur zelf. De eugenetische praktijken uit die tijd -niet alleen in nazi-Duitsland maar ook in democratieën als de Verenigde Staten, Zweden en Nederland- weerspiegelden een wereldbeeld waarin bepaalde levens als "opofferbaar" werden beschouwd voor het vermeende grotere goed.
Deze historische realiteit is bijzonder relevant voor onze huidige situatie, want hoewel de expliciete taal van raciale superioriteit grotendeels uit het publieke discours is verdwenen, is het onderliggende denkkader van culturele en menselijke superioriteit nog steeds aanwezig. Het uit zich nu in subtielere vormen op de volgende manieren.

• In het economische discours dat nog steeds menselijke belangen boven ecologische integriteit plaatst
• In cultuurpolitieke debatten die "westerse waarden" als superieur bestempelen zonder kritische zelfbezinning
• In het aarzelen om de historische koers van emancipatie door te trekken naar dieren en ecosystemen
• In het routinematig ondergeschikt maken van natuurlijke systemen aan korte-termijn economische belangen

Net als in de jaren dertig bestaat er vandaag een tegenstelling tussen een emancipatoire beweging die streeft naar uitbreiding van de kring van morele consideratie en conservatieve krachten die vasthouden aan hiërarchische structuren en bestaande machtsrelaties. Het stilzwijgen rond deze fundamentele spanning verhindert een noodzakelijk maatschappelijk gesprek over waarden en prioriteiten.

Een hedendaagse parallel: de identiteitscrisis van traditionele arbeiderspartijen

In onze huidige context zien we een soortgelijk patroon bij traditionele politieke partijen die historisch gezien de stem van de arbeider vertegenwoordigden, zoals de Partij van de Arbeid en Socialistische Partij. Deze partijen bevinden zich in een existentiële crisis: hun traditionele achterban –de arbeidersklasse– voelt zich niet langer vertegenwoordigd, terwijl de partijen worstelen om een coherente visie te ontwikkelen die mensen kan mobiliseren rond urgente hedendaagse uitdagingen.
Deze partijen, ooit bolwerken van progressieve verandering, lijken nu gevangen in een identiteitscrisis. Ze aarzelen om krachtig stelling te nemen tegen de status quo uit angst kiezers te vervreemden of beschuldigd te worden van radicalisme. Het resultaat is een politiek vacuüm waarin dringende kwesties onbehandeld blijven.

1. Klimaatopwarming
   Ondanks wetenschappelijke consensus over de noodzaak van drastische maatregelen, blijven beslissende acties uit. Compromissen verwaterd door economische belangen vervangen de radicale koerswijziging die nodig is.
2. PFAS en watervervuiling
   De langetermijngevolgen van deze "eeuwige chemicaliën" worden erkend, maar structurele maatregelen om industriële vervuiling aan te pakken blijven achterwege, vaak uit angst voor economische gevolgen.
3. Verlies aan biodiversiteit
   De dramatische achteruitgang van ecosystemen wordt gedocumenteerd maar niet aangepakt met de urgentie die het verdient, terwijl landbouw- en industriële belangen prioriteit krijgen boven ecologische duurzaamheid.

De aarzeling om deze kwesties krachtig aan te pakken weerspiegelt een dieper onvermogen om de historische emancipatiebeweging door te zetten naar een breder begrip van rechtvaardigheid dat ook niet-menselijke wezens en ecosystemen omvat. Dit vertegenwoordigt een breuk met de historische rol van progressieve partijen als aanjagers van emancipatie en verruiming van de morele kring.

Het spanningsveld: voorzichtigheid versus urgentie

Het stilzwijgen dat voortkomt uit angst en onzekerheid creëert een gevaarlijke dynamiek. Er bestaat echter een legitieme reden voor voorzichtigheid: zonder brede maatschappelijke consensus kunnen drastische koerswijzigingen leiden tot verdere polarisatie en verzet. Dit schept een spanningsveld tussen de urgentie van de problemen en de noodzaak om behoedzaam te handelen.
Deze stilte heeft meerdere bronnen.

• Institutionele inertie
  Gevestigde partijen zijn vaak traag in het aanpassen aan nieuwe uitdagingen.
• Angst voor polarisatie
  De wens om het politieke midden te behouden kan leiden tot halfslachtige compromissen over existentiële kwesties.
• Economische belangen
  De verwevenheid van politieke macht met industriële belangen belemmert vaak betekenisvolle verandering.
• Kortetermijndenken
  Electorale cycli bevorderen korte-termijn denken boven langetermijnoplossingen voor systemische problemen.
• Cultureel superioriteitsdenken
  Een hardnekkig geloof in het exceptionalisme van de westerse cultuur en menselijke dominantie belemmert een fundamentele heroriëntatie van onze relatie met de natuurlijke wereld.

Een evenwichtige koers: voorbij het dilemma van stilzwijgen

De historische lessen uit de jaren dertig suggereren dat stilzwijgen geen effectieve strategie is tegen autoritaire tendensen of voor het aanpakken van existentiële uitdagingen. Tegelijkertijd is het verstandig om voorzichtig te zijn zolang er geen brede maatschappelijke overeenstemming bestaat over de te volgen koers. Hoe kunnen we deze schijnbare tegenstelling overbruggen?
Een evenwichtige benadering zou kunnen bestaan uit de volgende elementen.

1. Verbindende communicatie
   In plaats van ideologische strijd, eerst investeren in een verbindend verhaal dat bruggen bouwt tussen verschillende groepen in de samenleving. Dit betekent actief luisteren naar zorgen van verschillende bevolkingsgroepen en deze verbinden met gemeenschappelijke waarden en doelen.
2. Geleidelijke coalitieopbouw
   Begin met het vormen van coalities rond specifieke kwesties waar overeenstemming mogelijk is. Bijvoorbeeld, het aanpakken van PFAS-vervuiling raakt zowel aan gezondheidsbelangen als milieubelangen en kan dus diverse groepen samenbrengen.
3. Concrete lokale successen
   Start met kleinere, lokale initiatieven die tastbare resultaten opleveren en daarmee vertrouwen opbouwen. Deze successen kunnen dienen als voorbeelden voor bredere verandering en bewijzen dat alternatieven werken.
4. Democratische innovatie
   Experimenteer met nieuwe vormen van burgerparticipatie, zoals burgerfora of participatieve begrotingen, om mensen direct te betrekken bij besluitvorming rond complexe kwesties. Dit vergroot het draagvlak en de legitimiteit van besluiten.
5. Transformatieve educatie
   Investeer in onderwijs en bewustwording die mensen toerust om complexe problemen te begrijpen en erover in gesprek te gaan, zodat een geïnformeerde publieke discussie mogelijk wordt.

Emancipatie als doorlopend project: van mens naar natuur

Een essentieel element van een evenwichtige koers is het expliciete streven om de historische lijn van emancipatie door te trekken. De afgelopen eeuwen hebben we de uitbreiding van rechten en consideratie gezien van een kleine elite naar steeds bredere groepen mensen. Dit proces moet doorgaan zodat we alle volkeren evenwaardig bezien en behandelen. Maar omdat de leefbaarheid overal op aarde door vervuiling en klimaatopwarming onder druk staat moet de gedachte achter de emancipatie nu worden doorgezet naar een breder begrip van gemeenschap dat ook niet-menselijke dieren en de natuur omvat.
Dit vereist de volgende aanpassingen.

1. Erkenning van intrinsieke waarde van de natuur
   Het erkennen dat ecosystemen inherente waarde hebben, los van hun nut voor mensen en dat alle dieren recht hebben op een natuurlijk leven in vrijheid.
2. Juridische innovatie
   Het ontwikkelen van nieuwe juridische raamwerken die rechten toekennen aan natuurlijke entiteiten, zoals al gebeurt in sommige landen waar rivieren en ecosystemen rechtspersoonlijkheid hebben gekregen.
3. Economische hervorming
   Het hervormen van economische modellen om de werkelijke ecologische kosten te internaliseren en langetermijnwelzijn boven kortetermijnwinst te stellen.
4. Culturele verschuiving
   Het bevorderen van een cultuur van partnerschap met de natuur in plaats van dominantie, voortbouwend op zowel moderne wetenschappelijke inzichten als inheemse wijsheidstradities.

Deze uitbreiding van emancipatie vereist niet dat we antropocentrische waarden volledig opgeven, maar wel dat we ze in evenwicht brengen met een bredere ecologische ethiek. Het betekent het afstappen van het superioriteitsdenken dat zowel kolonialisme als ecologische verwoesting heeft gevoed.

Het opbouwen en verwoorden van een collectieve stem

In plaats van direct tot grootschalige actie over te gaan of te vervallen in machteloos stilzwijgen, ligt de uitdaging in het geduldig opbouwen van een collectieve stem die steeds breder gedragen wordt. Dit vereist de volgende aanpak.

1. Duidelijke alternatieven articuleren
   Niet alleen kritiek leveren op wat verkeerd gaat, maar ook geloofwaardige, ambitieuze alternatieven presenteren die mensen kunnen inspireren.
2. Bruggen bouwen tussen verschillende belangengroepen
   Een verhaal ontwikkelen dat verschillende groepen in de samenleving verbindt rond gemeenschappelijke belangen en zorgen.
3. Langzaam maar gestaag momentum opbouwen
   Erkennen dat maatschappelijke verandering tijd kost, maar gestaag blijven werken aan het vergroten van draagvlak en het vormen van bredere coalities.
4. Ruimte maken voor diverse stemmen
   Zorgen dat verschillende perspectieven gehoord worden in het proces, waardoor het draagvlak en de legitimiteit van voorgestelde oplossingen vergroot worden.
5. Van antropocentrisme naar ecocentrisme
   Geleidelijk de publieke discussie verbreden om niet alleen menselijke belangen maar ook de belangen van niet-menselijke wezens en ecosystemen te omvatten.

Voorzichtig handelen, duidelijk spreken

De parallel tussen de jaren dertig en onze huidige situatie leert ons dat hoewel voorzichtigheid geboden is, stilzwijgen uiteindelijk gevaarlijker kan zijn dan het behoedzaam maar duidelijk articuleren van een alternatieve koers. De kunst is om een balans te vinden: voorzichtig handelen om polarisatie te vermijden, maar wel duidelijk spreken over het belang van evenwaardigheid om een coherent alternatief te bieden voor de status quo.
De opleving van de koloniale mentaliteit en het nog niet gedoofde superioriteitsdenken uit de jaren dertig herinneren ons eraan dat emancipatie een onvoltooid project is. De uitdaging van onze tijd is niet alleen om verdere democratische achteruitgang te voorkomen, maar ook om de historische beweging van emancipatie door te zetten naar een nieuwe relatie met de natuurlijke wereld.
Wat we nodig hebben is niet een overhaaste revolutie zonder maatschappelijk draagvlak, maar evenmin een angstig stilzwijgen dat urgente problemen onbehandeld laat. In plaats daarvan is er behoefte aan een geduldig opgebouwde, breed gedragen collectieve stem die voorbij angst kijkt en mensen geleidelijk mobiliseert rond een gedeelde visie voor een rechtvaardige, duurzame toekomst – een toekomst waarin mensen, andere dieren en de natuur in harmonie samen kunnen floreren.
De tijd om aan die collectieve stem te bouwen is nu – voordat, zoals in de jaren dertig, de institutionele fundamenten van onze democratie te verzwakt zijn om effectief weerstand te bieden tegen autoritaire tendensen en om de existentiële uitdagingen van onze tijd aan te pakken.