O Nederland, let op u saeck
In de zestiende eeuw schreef Adriaen Valerius dit gedicht.
O Nederland, let op u saeck,
de tyt en stont is daer,
op dat nu inden hoeck niet raeck
u vryheyt, die, voorwaer,
u ouders hebben dier gecocht
met goet en bloet en leven;
want sy werd nu gantsch en t'eenemael gesocht
tot niet te zyn verdreven.
 |
| Hulp of gevaar? |
Populisme is een krachtig politiek fenomeen dat in veel democratieën opkomt en soms zelfs de macht weet te grijpen. De aantrekkingskracht van populistische leiders schuilt niet in hun rationele argumenten, maar in hun vermogen om mensen te imponeren met kracht en daadkracht en twijfelaars te ontregelen met fake news. Dit maakt hen gevaarlijk voor de democratische rechtsstaat, want zodra ze voldoende macht hebben, kunnen ze de spelregels naar hun hand zetten.
Waarom kiezers populisten blijven steunen
De volgers van populisten verschillen fundamenteel van degenen die idealistische politici steunen. Waar idealistische kiezers hun keuze baseren op waarden en principes, worden populistische aanhangers gedreven door frustratie en de behoefte aan een sterke leider. Zij verwachten geen genuanceerd debat of rationele argumenten, maar een leider die vecht voor ‘het volk’ en een duidelijke vijand aanwijst.
Dit betekent dat ze minder snel afhaken wanneer hun leider kritiek krijgt of tegenstand ondervindt. Integendeel, ze zullen de schuld eerder leggen bij tegenstanders die hun leider proberen te ondermijnen. Pas als de populistische leider zelf zwakte toont, bijvoorbeeld door compromissen te sluiten of minder strijdbaar te zijn, verliezen zij hun vertrouwen. Dit verklaart waarom populistische bewegingen vaak abrupt instorten: zodra hun leider niet langer de sterkste lijkt, verdwijnt zijn aantrekkingskracht.
Idealistische kiezers haken anders af
Daartegenover staan de kiezers die een idealistische politicus steunen. Zij worden aangetrokken door de inhoud en blijven loyaal zolang hun leider vasthoudt aan principes. Zij zullen afhaken als blijkt dat die principes worden verloochend, bijvoorbeeld wanneer de leider concessies doet die als verraad worden gezien. Dit afhaakproces is vaak geleidelijk en leidt soms tot nieuwe politieke bewegingen die de oorspronkelijke idealen beter willen waarborgen.
Het gevaar voor de democratie
Populisten vormen een bijzonder risico voor democratische systemen. Omdat hun aanhangers zich niet laten overtuigen door redelijke argumenten, maar vooral worden beïnvloed door macht en uitstraling, zijn ze bereid om democratische normen ter discussie te stellen als hun leider dat rechtvaardigt. Dit kan leiden tot een situatie waarin de democratie langzaam wordt uitgehold, bijvoorbeeld door persvrijheid in te perken, onafhankelijke instituties te verzwakken of de oppositie te marginaliseren.
De ironie is dat populisten vaak worden verkozen omdat mensen zich machteloos voelen binnen de democratie. Maar als populisten eenmaal de kans krijgen om die democratie af te breken, ontdekken veel kiezers pas te laat dat ze hun eigen vrijheid hebben opgegeven. Daarom is het cruciaal dat democratische samenlevingen hun instituties beschermen en voorkomen dat populistische leiders de spelregels kunnen veranderen. Alleen zo kan de democratie blijven functioneren als een systeem waarin niet de luidste stem, maar de kracht van relevante argumenten en principes telt.
Terug naar Big Tech en AI
De inzet van AI door Big Tech om populisme te ondersteunen is een prachtig voorbeeld van een Catch-22 situatie. Het concept komt uit Joseph Heller's gelijknamige roman en verwijst naar een paradoxale situatie waarin de oplossing deel uitmaakt van het probleem.
In het geval van AI zien we het volgende heel duidelijk:
- AI kan democratische processen ondermijnen door desinformatie en manipulatie
- Tegelijkertijd kan AI helpen om complexe beleidsinformatie toegankelijker te maken en daarmee de democratie juist versterken
Deze paradox zien we vaker bij technologische ontwikkelingen. Denk bijvoorbeeld aan:
- Het internet dat zowel isolatie als verbinding kan creëren
- Sociale media die zowel democratische bewegingen kunnen versterken als ondermijnen
- Automatisering die banen vernietigt maar ook nieuwe werkgelegenheid schept
De uitdaging ligt in het vinden van een balans waarbij we de voordelen kunnen benutten terwijl we de risico's beheersen. Dit vereist:
- Goed doordachte regulering
- Transparantie over het gebruik van AI
- Democratische controle op de implementatie
- Behoud van menselijk toezicht op cruciale processen
