Energie, organisatie en goddelijk doel
De vraag naar zelforganisatie
Kan energie zichzelf organiseren? Op het eerste gezicht niet. Energie verspreidt zich, lost op, het komt niet vanzelf terug bij elkaar. Toch ontstaat er overal ordening: sterren, leven, bewustzijn. Hoe werkt dat?
Er moet iets zijn naast energie dat richting geeft aan ontwikkeling. De vraag is: wat is dat 'iets'?
Vier filosofische oplossingen
Informatie en potentialiteit
Aristoteles sprak over vorm
naast materie, een ordenend principe dat richting geeft aan de actualisering
van potentieel. Alfred North Whitehead moderniseerde dit concept met zijn idee
van eeuwige objecten: mogelijkheden die de actuele wereld vormgeven. In
hedendaagse termen kunnen we dit verstaan als informatie die samen met energie
systemen structureert en betekenis geeft.
De combinatie van energie en
informatie maakt ontwikkeling mogelijk. Zonder informatie zou energie doelloos
zijn; zonder energie zou informatie abstract blijven. Samen vormen ze het
werkzame duo achter alle complexiteit.
Deze informatie kan vele vormen
aannemen. In biologische systemen wordt informatie vastgelegd in DNA, een
moleculaire code die de blauwdruk bevat voor het bouwen en onderhouden van
levende organismen. Bij mensen en sociale wezens ontstaat daarnaast culturele
informatie: kennis, taal, tradities, verhalen en technieken die van generatie
op generatie worden doorgegeven. Beide vormen van informatie -genetisch en
cultureel- werken samen met de energie van stofwisseling en menselijke arbeid
om ontwikkeling, aanpassing en groei mogelijk te maken.
Creatieve voorwaarden en wetmatigheden
Natuurwetten zoals zwaartekracht
en elektromagnetisme kanaliseren energie in bepaalde patronen. Deze wetten zijn
niet willekeurig maar lijken fijn afgestemd op het mogelijk maken van
complexiteit en leven. Voor Pierre Teilhard de Chardin zijn deze wetten geen
blinde mechanismen, maar uitdrukkingen van een goddelijke creatieve intentie
die door de hele schepping heenloopt.
Dit roept echter een diepere
vraag op: waar komen die wetten zelf vandaan? Als ze niet willekeurig zijn,
wijzen ze dan niet naar iets of iemand die ze heeft ingesteld?
Emergentie uit complexiteit
Bij bepaalde drempels van
complexiteit ontstaan nieuwe eigenschappen die op lagere niveaus niet
voorspelbaar waren. Het bewustzijn dat uit neurale netwerken emergeert, het
leven dat uit chemische processen ontstaat, het geheel wordt meer dan de som
der delen. Toch blijft de vraag: wat maakt die emergentie mogelijk? Is het
toeval, of is er een diepere structuur die nieuwe niveaus van organisatie
mogelijk maakt?
Robert Pirsig beschreef in zijn werk de spanning tussen statische en dynamische kwaliteit. Statische kwaliteit vertegenwoordigt de bestaande patronen, structuren en ordening, denk aan natuurwetten, DNA, gevestigde ecosystemen. Dynamische kwaliteit is de creatieve vooruitgang, het nieuwe, de chaos die tot betere orde leidt. Evolutie en ontwikkeling ontstaan in de interactie tussen deze twee: te veel statische ordening leidt tot stagnatie, te veel dynamische chaos tot desintegratie. De vraag is of deze balans zelf toevallig is, of dat er een principe werkzaam is dat beide in evenwicht houdt.
God als mede-schepper
Het panentheïstische perspectief
1), waarin God verweven is met de schepping zonder ermee identiek te
zijn, biedt een alternatief. God werkt niet van buitenaf als een externe
ingenieur, maar als een ordenend, lokkend, relationeel principe dat intrinsiek
verbonden is met elk niveau van de werkelijkheid. Vanuit deze visie fungeert God als dat wat ("Tat Tvam Asi") samen met energie ontwikkeling mogelijk maakt, niet door dwang, maar door
zachtmoedige overtuiging en het openen van mogelijkheden.
Baruch Spinoza identificeerde
God met de natuur zelf: Deus sive Natura. Paul Tillich sprak van God als de
'grond van het zijn', het fundament van alle werkelijkheid, geen persoonlijke
machthebber maar de diepste bron van alles wat is.
Gods geduld en vrijheid en liefde als doel
Een opmerkelijk kenmerk van dit
Godsbeeld is het gebrek aan haast. Waar mensen gedreven worden door deadlines,
angst en overleving, heeft God blijkbaar een geduld van miljarden jaren. De
evolutie van het heelal, het ontstaan van leven, het ontwaken van bewustzijn: het
mag allemaal de tijd nemen. Geen ongeduld bij tegenslagen, geen paniek bij
catastrofen.
Evenmin lijkt God gedreven door
eigenbelang. Waar traditionele theologieën vaak spreken over een God die eer,
lof of gehoorzaamheid eist, tekent zich hier een heel ander beeld af: een God
die niet neemt maar geeft, die niet dwingt maar ruimte laat, die niet
controleert maar vrijheid mogelijk maakt.
Het doel van deze God lijkt niet
macht of aanbidding, maar de ontwikkeling van specifieke kwaliteiten: vrijheid
en liefde. Abraham Joshua Heschel schreef dat God de mens nodig heeft, niet uit
zwakheid, maar omdat echte liefde alleen bestaat in vrijheid. Søren Kierkegaard
benadrukte dat liefde die gedwongen wordt geen liefde is. Daarom moet God,
paradoxaal genoeg, terugtreden om authentieke relaties mogelijk te maken.
Er is een parallelle gedachte die dit verduidelijkt: energie kun je niet grijpen, maar wel sturen. Een rivier dwing je niet, maar je kunt er wel kanalen voor graven. Elektriciteit pak je niet vast, maar je kunt het wel leiden. Zo ook met God: je kunt God niet grijpen of beheersen, maar je kunt je wel door God laten sturen. Niet als een marionet aan touwtjes, maar als iemand die een richting voelt, een aantrekking, een roeping. Het is een overgave, een sturing die vrijheid laat, juist dáár zit de goddelijke kwaliteit.
De paradox van lijden en vrijheid
Dit roept onvermijdelijk de
vraag op naar het lijden. Als God vrijheid en liefde wil ontwikkelen, moet God
ook lijden, fouten en onrecht toestaan, anders is er geen echte vrijheid. Een
schepping waarin alles voorbestemd en geprogrammeerd is, zou geen ruimte laten
voor authentieke keuzes, morele groei of echte liefde.
De robuustheid van de schepping
die we waarnemen -het vermogen om door tijdelijke tegenslagen heen toch
richting complexiteit en bewustzijn te evolueren- is misschien juist dat
vermogen om door pijnlijke leerervaringen heen te groeien. Het is een schepping
die veerkrachtig genoeg is om vrijheid te dragen, met alle risico's van dien.
Deze visie onderscheidt zich
fundamenteel van traditionele theodiceeën die Gods almacht proberen te
verdedigen. In plaats daarvan zien we een God die macht inruilt voor relatie,
controle voor vrijheid en onmiddellijke perfectie voor geleidelijke
ontwikkeling. Het is een God die liefdevol en stil tegelijk kan zijn, aanwezig
maar niet dwingend, betrokken maar niet manipulerend.
Een niet-narcistische God
Wat hier naar voren komt is
wellicht het meest radicale verschil met veel traditionele godsbeelden: een
niet-narcistische God. Geen God die constant bevestiging nodig heeft, geen God
die zich beledigd voelt bij ongeloof, geen God die straft uit gekwetste trots.
In plaats daarvan een God wiens enige agenda de ontwikkeling is van vrijheid en
liefde in het universum.
Dit Godsbeeld resoneert met
diverse filosofische tradities. Whitehead's procestheologie ziet God als een
entiteit die met de schepping mee-evolueert, beïnvloedend door zachte
overtuiging in plaats van almachtige dwang. Teilhard de Chardin verbindt evolutie
met spiritualiteit en ziet de schepping als een miljarden jaren durend proces
richting meer complexiteit en bewustzijn. Leibniz's monaden weerspiegelen het
universum elk vanuit hun unieke perspectief, met verschillende graden van
helderheid.
Gustav Fechner ontwikkelde een
panpsychistische visie waarin bewustzijn op alle schalen aanwezig is, van
atomen tot planeten. David Bohm sprak over een impliciete orde: een
onderliggende eenheid die zich op alle niveaus manifesteert met dezelfde
fundamentele principes maar telkens andere expressies.
Energie en het organiserende principe
De oorspronkelijke vraag -kan
energie zichzelf organiseren?- vindt zijn antwoord in een groter geheel. Nee,
energie alleen kan zichzelf niet organiseren. Maar energie samen met
informatie, wetmatigheid, relationele principes, of -zoals sommigen zouden
zeggen- met de goddelijke aanwezigheid zelf, kan wel tot ontwikkeling leiden.
Het is een ontwikkeling die de
tijd neemt, die vrijheid respecteert, die lijden niet vermijdt maar integreert
en die uiteindelijk streeft naar kwaliteit in plaats van macht. Een God die zo
werkt is geen ingrijpende superheld maar een stille, geduldige, liefdevolle
aanwezigheid die door de hele schepping heenloopt, op elk niveau werkzaam,
telkens met een klein kwalitatief verschil, maar altijd gericht op hetzelfde
fundamentele doel: de ontplooiing van vrijheid en liefde.
Dit is een Godsbeeld dat
wetenschap en spiritualiteit verbindt en wederzijds versterkt, dat ruimte laat voor twijfel en lijden
en dat tegelijk vertrouwen wekt in een diepere betekenis, niet omdat alles
voorbestemd is, maar juist omdat er echte vrijheid is om mee te scheppen aan
een universum dat langzaam ontwaakt, zonder haast en in principe in balans.
Laten we er een voorbeeld aan nemen.
1)
Literatuur en verwijzing naar andere blogs
·
Pierre Teilhard de Chardin, Het verschijnsel
mens (1955)
·
Gerrit Teule, Teilhard de Chardin: Profeet
van een nieuwe tijd
