Energie, organisatie en goddelijk doel
De vraag naar zelforganisatie
Kan energie zichzelf organiseren? Dit is een fundamentele vraag die raakt aan de kern van ons begrip van schepping en evolutie. Op het eerste gezicht lijkt het antwoord ontkennend: losse energie organiseert zichzelf immers niet vanzelf. Sterker nog, energie verspreidt zich juist volgens de tweede wet van de thermodynamica: entropie neemt toe, tenzij er iets anders meespeelt.
Deze intuïtie blijkt filosofisch en wetenschappelijk gegrond. Energie alleen is niet voldoende om de complexe structuren en patronen te verklaren die we in het universum waarnemen. Er moet iets meer aan het werk zijn: een ordenend principe, een richting, een intentie misschien.
Vier filosofische oplossingen
Informatie en potentialiteit
Aristoteles sprak over vorm naast materie, een ordenend principe dat richting geeft aan de actualisering van potentieel. Alfred North Whitehead moderniseerde dit concept met zijn idee van eeuwige objecten: mogelijkheden die de actuele wereld vormgeven. In hedendaagse termen kunnen we dit verstaan als informatie die samen met energie systemen structureert en betekenis geeft.
De combinatie van energie en informatie maakt ontwikkeling mogelijk. Zonder informatie zou energie doelloos zijn; zonder energie zou informatie abstract blijven. Samen vormen ze het werkzame duo achter alle complexiteit.
Deze informatie kan vele vormen aannemen. In biologische systemen wordt informatie vastgelegd in DNA, een moleculaire code die de blauwdruk bevat voor het bouwen en onderhouden van levende organismen. Bij mensen en sociale wezens ontstaat daarnaast culturele informatie: kennis, taal, tradities, verhalen en technieken die van generatie op generatie worden doorgegeven. Beide vormen van informatie -genetisch en cultureel- werken samen met de energie van stofwisseling en menselijke arbeid om ontwikkeling, aanpassing en groei mogelijk te maken.
Creatieve voorwaarden en wetmatigheden
Natuurwetten zoals zwaartekracht en elektromagnetisme kanaliseren energie in bepaalde patronen. Deze wetten zijn niet willekeurig maar lijken fijn afgestemd op het mogelijk maken van complexiteit en leven. Voor Pierre Teilhard de Chardin zijn deze wetten geen blinde mechanismen, maar uitdrukkingen van een goddelijke creatieve intentie die door de hele schepping heenloopt.
Dit roept echter een diepere vraag op: waar komen die wetten zelf vandaan? Als ze niet willekeurig zijn, wijzen ze dan niet naar iets of iemand die ze heeft ingesteld?
Emergentie uit complexiteit
Bij bepaalde drempels van complexiteit ontstaan nieuwe eigenschappen die op lagere niveaus niet voorspelbaar waren. Het bewustzijn dat uit neurale netwerken emergeert, het leven dat uit chemische processen ontstaat, het geheel wordt meer dan de som der delen. Toch blijft de vraag: wat maakt die emergentie mogelijk? Is het toeval, of is er een diepere structuur die nieuwe niveaus van organisatie mogelijk maakt?
God als mede-schepper
Het panentheïstische perspectief 1), waarin God verweven is met de schepping zonder ermee identiek te zijn, biedt een alternatief. God werkt niet van buitenaf als een externe ingenieur, maar als een ordenend, lokkend, relationeel principe dat intrinsiek verbonden is met elk niveau van de werkelijkheid. God is het 'iets anders' dat samen met energie ontwikkeling mogelijk maakt, niet door dwang, maar door zachtmoedige overtuiging en het openen van mogelijkheden.
Baruch Spinoza identificeerde God met de natuur zelf: Deus sive Natura. Paul Tillich sprak van God als de 'grond van het zijn', het fundament van alle werkelijkheid, geen persoonlijke machthebber maar de diepste bron van alles wat is.
Gods geduld en vrijheid als doel
Een opmerkelijk kenmerk van dit Godsbeeld is het gebrek aan haast. Waar mensen gedreven worden door deadlines, angst en overleving, heeft God blijkbaar een geduld van miljarden jaren. De evolutie van het heelal, het ontstaan van leven, het ontwaken van bewustzijn: het mag allemaal de tijd nemen. Geen ongeduld bij tegenslagen, geen paniek bij catastrofen.
Evenmin lijkt God gedreven door eigenbelang. Waar traditionele theologieën vaak spreken over een God die eer, lof of gehoorzaamheid eist, tekent zich hier een heel ander beeld af: een God die niet neemt maar geeft, die niet dwingt maar ruimte laat, die niet controleert maar vrijheid mogelijk maakt.
Het doel van deze God lijkt niet macht of aanbidding, maar de ontwikkeling van specifieke kwaliteiten: vrijheid en liefde. Abraham Joshua Heschel schreef dat God de mens nodig heeft, niet uit zwakheid, maar omdat echte liefde alleen bestaat in vrijheid. Søren Kierkegaard benadrukte dat liefde die gedwongen wordt geen liefde is. Daarom moet God, paradoxaal genoeg, terugtreden om authentieke relaties mogelijk te maken.
De paradox van lijden en vrijheid
Dit roept onvermijdelijk de vraag op naar het lijden. Als God vrijheid en liefde wil ontwikkelen, moet God ook lijden, fouten en onrecht toestaan, anders is er geen echte vrijheid. Een schepping waarin alles voorbestemd en geprogrammeerd is, zou geen ruimte laten voor authentieke keuzes, morele groei of echte liefde.
De robuustheid van de schepping die we waarnemen -het vermogen om door tijdelijke tegenslagen heen toch richting complexiteit en bewustzijn te evolueren- is misschien juist dat vermogen om door pijnlijke leerervaringen heen te groeien. Het is een schepping die veerkrachtig genoeg is om vrijheid te dragen, met alle risico's van dien.
Deze visie onderscheidt zich fundamenteel van traditionele theodiceeën die Gods almacht proberen te verdedigen. In plaats daarvan zien we een God die macht inruilt voor relatie, controle voor vrijheid en onmiddellijke perfectie voor geleidelijke ontwikkeling. Het is een God die liefdevol en stil tegelijk kan zijn, aanwezig maar niet dwingend, betrokken maar niet manipulerend.
Een niet-narcistische God
Wat hier naar voren komt is wellicht het meest radicale verschil met veel traditionele godsbeelden: een niet-narcistische God. Geen God die constant bevestiging nodig heeft, geen God die zich beledigd voelt bij ongeloof, geen God die straft uit gekwetste trots. In plaats daarvan een God wiens enige agenda de ontwikkeling is van vrijheid en liefde in het universum.
Dit Godsbeeld resoneert met diverse filosofische tradities. Whitehead's procestheologie ziet God als een entiteit die met de schepping mee-evolueert, beïnvloedend door zachte overtuiging in plaats van almachtige dwang. Teilhard de Chardin verbindt evolutie met spiritualiteit en ziet de schepping als een miljarden jaren durend proces richting meer complexiteit en bewustzijn. Leibniz's monaden weerspiegelen het universum elk vanuit hun unieke perspectief, met verschillende graden van helderheid.
Gustav Fechner ontwikkelde een panpsychistische visie waarin bewustzijn op alle schalen aanwezig is, van atomen tot planeten. David Bohm sprak over een impliciete orde: een onderliggende eenheid die zich op alle niveaus manifesteert met dezelfde fundamentele principes maar telkens andere expressies.
Energie en het organiserende principe
De oorspronkelijke vraag -kan energie zichzelf organiseren?- vindt zijn antwoord in een groter geheel. Nee, energie alleen kan zichzelf niet organiseren. Maar energie samen met informatie, wetmatigheid, relationele principes, of -zoals sommigen zouden zeggen- met de goddelijke aanwezigheid zelf, kan wel tot ontwikkeling leiden.
Het is een ontwikkeling die de tijd neemt, die vrijheid respecteert, die lijden niet vermijdt maar integreert en die uiteindelijk streeft naar kwaliteit in plaats van macht. Een God die zo werkt is geen ingrijpende superheld maar een stille, geduldige, liefdevolle aanwezigheid die door de hele schepping heenloopt, op elk niveau werkzaam, telkens met een klein kwalitatief verschil, maar altijd gericht op hetzelfde fundamentele doel: de ontplooiing van vrijheid en liefde.
Dit is een Godsbeeld dat wetenschap en spiritualiteit verbindt, dat ruimte laat voor twijfel en lijden en dat tegelijk vertrouwen wekt in een diepere betekenis, niet omdat alles voorbestemd is, maar juist omdat er echte vrijheid is om mee te scheppen aan een universum dat langzaam ontwaakt, zonder haast en in principe in balans. Laten we er een voorbeeld aan nemen.
1) Literatuur en verwijzing naar andere blogs
· Pierre Teilhard de Chardin, Het verschijnsel mens (1955)
· Gerrit Teule, Teilhard de Chardin: Profeet van een nieuwe tijd
