Leegte, hefboom en ruimte
Wie nadenkt over God stuit onvermijdelijk op de vraag: zoeken wij God omdat Hij
er is, of omdat wij Hem nodig hebben? In die spanning ligt een oud en
voortdurend actueel gesprek tussen filosofie, psychologie en theologie.
God als hefboom van de geest
Vanaf de negentiende eeuw wezen denkers als Feuerbach en
Freud erop dat godsbeelden vaak ontstaan uit menselijke verlangens. Volgens hen
is God in wezen een projectie: een vergrote versie van onze behoeften. Waar
Feuerbach stelde dat de eigenschappen die wij aan God toeschrijven eigenlijk
ons eigen ideaalbeeld weerspiegelen, zag Freud in God vooral een vaderfiguur,
een psychologisch hulpmiddel om met kwetsbaarheid en angst om te gaan.
In dit licht verschijnt God als een mentale hefboom: een kracht die we
zelf uitvinden om boven onze tekorten uit te stijgen. Het voordeel van dit
perspectief is dat het doorzichtig maakt hoe religie troost kan bieden. Het
risico is dat er niets anders overblijft dan een nuttige illusie.
God in de ruimte van het tekort
Mystici en denkers als Simone Weil geven een andere wending.
Voor haar ligt de betekenis van het tekort niet in het verzinnen van een
hefboom, maar in het toestaan van leegte. Pas wanneer de mens erkent dat hij
niet autonoom en niet almachtig is, ontstaat er ruimte waarin iets kan
verschijnen dat hij niet zelf gemaakt heeft.
In die ervaring is God geen bewijsbaar object, maar evenmin een constructie.
Hij wordt zichtbaar in de aandacht, in de stilte, in het openlaten van de plek
die wij anders met eigen denkbeelden zouden vullen.
Vrijheid als wederkerige voorwaarde voor liefde
Een derde perspectief ziet in deze ruimte nog een ander
motief: vrijheid. Wanneer een mens zich de vrijheid aanmeet om niet te geloven, bemoeit God zich daar niet mee. God beschouwt ongeloof niet als minderwaardig, maar als een legitiem gebruik van vrijheid, omdat vrijheid en liefde onafscheidelijk zijn. Zonder vrijheid geen liefde, zonder liefde geen vrijheid. Als God zich zou opdringen, zou Hij de
ruimte voor de ander wegnemen en daarmee de mogelijkheid van echte liefde
vernietigen.
In dit licht is Gods afwezigheid niet alleen een ervaring van leegte, maar ook
een teken van respect: de schepping laat ruimte, omdat liefde geen dwang
verdraagt.
Paul Tillich: God als grond van het zijn en liefde als
eenheid
De theoloog Paul Tillich voegt een filosofische diepte toe
aan dit gesprek. Hij benadrukt dat God niet één wezen is onder de vele wezens,
maar de
grond van al het zijn. Daardoor kan God niet in dezelfde
categorie worden geplaatst als dingen die bewijsbaar zijn of niet. Tillich
noemt God “het zijn zelf”: datgene waardoor alles bestaat en waarin vrijheid en
liefde hun fundament vinden.
Tillich definieert liefde als “de drang om het
afgescheidene te verenigen”, waarbij de eenheid niet wordt afgedwongen maar
wordt gezocht in wederkerigheid. In dit kader betekent vrijheid: de
mogelijkheid om al dan niet open te staan voor die eenheid. Liefde en vrijheid
zijn zo onafscheidelijk verbonden, en de ruimte die wordt gelaten -ook voor wie
niet gelooft- is een noodzakelijke voorwaarde voor echte liefde.
Een spanning zonder oplossing
De drie benaderingen raken elk aan een kern van ervaring.
Het kritische inzicht van Freud en Feuerbach laat zien dat religie vaak de vorm
van wensdenken aanneemt. Weil laat zien dat juist in de leegte een ruimte
ontstaat waarin iets onverwachts kan verschijnen. Het derde perspectief,
versterkt door Tillich, benadrukt dat deze ruimte ook een teken is van Gods
respect voor vrijheid en liefde, en dat liefde als eenheid het fundament vormt
van die vrijheid.
De spanning laat zich misschien niet oplossen. Maar wie haar
onder ogen ziet, kan vermijden in de val te lopen van zowel naïef wensdenken
als cynische onttovering. Tussen hefboom, ruimte en grond ligt een grensgebied:
een plek waar niet de illusie regeert, maar ook niet de leegte zonder uitzicht.
Daar klinkt eerder een uitnodiging om aandachtig aanwezig te zijn bij wat zich
aandient, zonder bewijs te eisen en zonder te ontkennen dat er iets verschijnt.
Aandachtig aanwezig zijn, ruimte laten voor vrijheid en
liefde: dat is de manier waarop het transcendente zich openbaart, niet als
bezit, maar als uitnodiging.
