Ligt het paradijs voor of achter ons?

Simone Weil: nederigheid en evenwaardigheid als basis voor harmonie

Het paradijsverhaal uit Genesis 2–3 heeft eeuwenlang tot de verbeelding gesproken. De tuin van Eden, de boom van kennis van goed en kwaad, de slang en de verdrijving van Adam en Eva zijn motieven die steeds opnieuw zijn geïnterpreteerd. Eeuwenlang gaf het verhaal houvast en veiligheid, maar het werd ook gebruikt door machthebbers om gezag en onderdanigheid te legitimeren. Nu de kerk haar gezag grotendeels heeft verloren, ligt de verantwoordelijkheid bij onszelf. We kunnen opnieuw betekenis geven en zoeken naar balans.

Simone Weil wees er in de twintigste eeuw op dat macht het vermogen heeft om mensen blind te maken voor de waarde van de ander. Volgens haar ontstaat onrecht zodra iemand zich verheft boven de ander. Deze gedachte kan dienen als sleutel om het paradijsverhaal opnieuw te begrijpen.

Het paradijsverhaal opnieuw gelezen

Eeuwenlang bood het verhaal houvast: het verklaarde goed en kwaad, lijden en sterfelijkheid en het nut van gehoorzaamheid. Tegelijkertijd werd het gebruikt als middel om macht te legitimeren. Nu ligt de uitdaging en zelfs de plicht bij onszelf om opnieuw balans en betekenis te vinden.

Joodse traditie

In het jodendom bood Eden een verklaring voor de menselijke conditie: arbeid, pijn en sterfelijkheid. De rabbijnen lazen de slang als de neiging tot het kwade, de boom als symbool voor rijpheid. Dit gaf mensen richting en veiligheid. Vanuit Weil bezien ligt er ook een waarschuwing in: zodra men die kennis gebruikt om macht uit te oefenen over de ander, gaat de oorspronkelijke harmonie verloren.

Vroege christelijke interpretaties

Augustinus van Hippo (4e-5e eeuw) benadrukte de doctrine van de erfzonde: het idee dat Adams zonde werd doorgegeven aan alle mensheid. Zijn interpretatie werd dominant in de westerse christenheid.  Daarmee kreeg de kerk een machtig middel om de menselijke natuur te duiden én te beheersen. Weil zou hierin het gevaar zien van hoogmoed: de kerk stelde zich op als rechter over de mens, terwijl juist die houding de weg naar het paradijs afsluit.

Middeleeuwse scholastiek en mystiek

Thomas van Aquino zag Eden als verloren orde, maar mystici zoals Hildegard van Bingen en Meister Eckhart benadrukten een innerlijk paradijs. Hun focus op innerlijke ervaring komt dicht bij Weils overtuiging dat de mens slechts door nederigheid en aandacht voor de ander iets van goddelijke harmonie kan hervinden.

Islamitische interpretaties

De Koran vertelt het verhaal zonder erfzonde: Adam en zijn vrouw ontvangen vergeving en verantwoordelijkheid. Dat benadrukt de mogelijkheid om steeds opnieuw te kiezen voor het goede. Bij soefi’s klinkt dit door als de zoektocht naar eenheid met God. Ook hier sluit Weils gedachte aan dat macht en trots de mens wegleiden van die eenheid.

Renaissance en verlichting

Erasmus zag Eden als morele parabel, Voltaire als mythe. Hier begon het kerkelijke gezag te wankelen. Mensen kregen meer vrijheid om zelf te interpreteren. Vanuit Weil gezien is dit een ambivalente ontwikkeling: vrijheid kan leiden tot verantwoordelijkheid, maar ook tot nieuwe vormen vanhoogmoed.

Moderne theologie en filosofie

Kierkegaard en Jung lazen het verhaal psychologisch en existentieel, feministische theologen herlazen Eva als nieuwsgierige pionier. Ecotheologen leggen de nadruk op de verbroken harmonie met de natuur. In de lijn van Weil kun je zeggen: telkens staat de vraag centraal of de mens zich buigt in nederigheid of zich verheft en de ander als object behandelt.

Literatuur en kunst

Miltons Paradise Lost en talloze kunstwerken tonen Eden als verloren staat of als verlangen. In moderne literatuur verschijnt vaak de kritiek op macht en overheersing. Precies dat was volgens Weil de essentie: waar machtsverhoudingen overheersen, is het paradijs onbereikbaar.

Een ethisch-relationele interpretatie

Vandaag kunnen we het paradijsverhaal (her)lezen als waarschuwing. Het paradijs staat voor harmonie, vrede en evenwaardigheid. De boom van kennis van goed en kwaad symboliseert het moment dat mensen zich het recht toe-eigenen te oordelen over anderen. De (zonde)val begint waar iemand zich verheft boven de ander. Simone Weil zou dit hoogmoed noemen, de wortel van onrecht en geweld.

We hebben ons verheven gevoeld boven de natuur, alsof we buiten de ecosystemen staan in plaats van er deel van uit te maken. En nu, terwijl de gevolgen zichtbaar worden, zie je ook hoe die zelfde neiging ons kan doen verstijven. Landen en groepen die zich moreel superieur voelen wijzen naar anderen, terwijl de echte uitdaging samenwerking en nederigheid vereist. Het "oordelen over goed en kwaad bij anderen” wordt een vorm van ontkenning van onze gedeelde kwetsbaarheid.

Crisis als kans

Het paradijsverhaal was eeuwenlang bron van veiligheid, maar ook instrument van macht. Nu de geest uit de fles is en de kogel door de kerk, ligt de verantwoordelijkheid bij onszelf. In het licht van klimaatopwarming, ongelijkheid en uitputting van de aarde klinkt het verhaal opnieuw indringend. Zolang de neiging blijft bestaan om ons meer te voelen dan een ander, is het paradijs onbereikbaar. Nederigheid (bescheidenheid), evenwaardigheid en respect -voor mens en natuur- zijn de voorwaarden om te voorkomen dat de mens zichzelf buitensluit. Het paradijs ligt niet alleen achter ons, maar ook vóór ons, als mogelijkheid en als waarschuwing tegelijk.

Zijn wij echt allemaal één?

Waarom zijn er dan conflicten?

Wanneer we spreken over non-dualiteit, roept dat vaak beelden op van een diepgaande spirituele eenheid, een overstijgen van verschillen en tegenstellingen. Maar hoe kan dat concept zich staande houden in de meest extreme situaties, zoals oorlog, waarin de verschillen tussen mensen juist maximaal lijken te zijn? Hoe kun je de eenheid zien met iemand die tegenover je staat, die je bedreigt of zelfs probeert te doden?

Machtsstrijd

Een bekend voorbeeld is het kerstbestand van 1914, een moment tijdens de Eerste Wereldoorlog waarin soldaten van vijandige legers hun wapens neerlegden, samen kerstliederen zongen en zelfs voetbal speelden. Dit wordt vaak gezien als een prachtig symbool van menselijkheid te midden van gruwel. Toch draagt het ook een ongemakkelijke dubbelzinnigheid in zich.
Enerzijds was het een moment van inzicht in de waanzin van de oorlog: de soldaten zagen elkaar niet langer als vijanden, maar als broeders, mensen zoals zijzelf. Anderzijds kun je stellen dat er ook sprake was van arrogantie en misschien zelfs een vorm van naïviteit. Hoeveel impact heeft een moment van verbondenheid werkelijk als de volgende dag dezelfde soldaten opnieuw de loopgraven in werden gestuurd, klaar om elkaar te doden? Was dit een daad van oprechte menselijkheid, of een vluchtige illusie die de oorlog nauwelijks onderbrak?

De benadering door filosofen

Dit voorbeeld toont aan dat non-dualiteit in conflict niet zomaar een ideaal is dat eenvoudig te omarmen valt. Het roept ongemakkelijke vragen op. Kunnen we werkelijk eenheid ervaren met een ander, zelfs als die ander ons schade wil berokkenen? En wat zegt het over onze menselijke natuur dat zulke momenten van verbinding vaak net zo vluchtig zijn als ze krachtig lijken?
Filosofen zoals Martin Buber, Simone Weil, Thich Nhat Hanh en anderen hebben manieren verkend om met dit dilemma om te gaan. Martin Buber benadrukt de kracht van een authentieke ontmoeting in de "Ich-Du"-relatie, waarin we de ander niet als vijand maar als medemens zien. Simone Weil pleit voor radicale aandacht: het vermogen om de ander te zien zonder oordeel of vooroordeel. Thich Nhat Hanh spreekt over compassie als een brug die zelfs in de meest vijandige situaties verbinding kan scheppen. En Hannah Arendt laat zien hoe het denken in polariteiten ons begrip van verantwoordelijkheid en menselijkheid kan verdiepen.

De en-en benadering

Deze perspectieven bieden waardevolle inzichten, maar wat ze gemeen hebben, is een impliciete oproep tot en-en denken. In plaats van vast te houden aan een enkele waarheid -de ander is vijand of vriend, goed of kwaad- nodigen ze ons uit om de tegenstrijdigheden te omarmen. De ander is misschien een tegenstander in een conflict, maar ook een mens met wie we een fundamentele eenheid delen.
Dit en-en denken vereist dat we de complexiteit en ambiguïteit van het leven accepteren zonder de pretentie te hebben dat we de waarheid volledig kunnen doorgronden.
Aan de andere kant kan het label "complexiteit" ook een dooddoener zijn. Door bij iets ingewikkelds een stapje terug te doen of vanaf een ander niveau te bekijken kan het tot simpele oplossingen leiden.
Het is een oefening in nederigheid en openheid, een bereidheid om beide kanten van de realiteit te zien en toch stappen te zetten richting compassie en verbinding.
In deze tekst en met dit blog in het algemeen wil ik niet streven naar (te) eenvoudige antwoorden, maar eerder een verkenning bieden van deze paradox. Hoe kan het idee van non-dualiteit een betekenisvolle rol spelen in zulke pijnlijke en gecompliceerde realiteiten? Het is mijn overtuiging dat we, door eerst de complexiteit en schijnbare tegenstrijdigheden te erkennen, de ruimte scheppen om non-dualiteit op een dieper (hoger of ander) niveau te begrijpen en toe te passen.
De omstandigheden om in contact te blijven met anders denkenden zullen waarschijnlijk blijven bestaan. Hoe uitdagend de situatie ook is, het is aan ons om die momenten op te pakken met inzicht en bereidheid om een dialoog aan te gaan. Daarbij geldt: haastige spoed is zelden goed. Het vraagt om geduld, reflectie en een open houding om werkelijk verbinding te maken, zelfs als de ander ons uitgangspunt lijkt te ontkennen.

Zie ook: hoe kan een onrechtvaardige God bestaan?

Gebruik of dienstbaarheid?

Waar ligt de grens?

In het dagelijks leven maken we voortdurend gebruik van elkaar: we vragen om hulp, we werken samen, we geven en ontvangen. Maar wanneer slaat dit gebruik om in iets ongemakkelijks, iets wat schuurt? Wanneer gebruiken we de ander op een manier die niet meer vrij is?

Die vraag raakt aan een grens waar filosofie en levenshouding elkaar ontmoeten.

De ander als middel

Immanuel Kant formuleerde het zo: behandel de ander nooit louter als middel, maar altijd ook als doel op zich. Je mag dus samenwerken of iets vragen, zolang je de ander blijft erkennen in zijn eigenheid en vrijheid. Zodra je over andermans grenzen gaat of zijn stem negeert, ontstaat er iets scheefs.

Martin Buber maakt dat verschil voelbaar in zijn onderscheid tussen de ik–gij-relatie en de ik–het-relatie. In de eerste zie je de ander echt. In de tweede is hij of zij gereduceerd tot iets bruikbaars. Dat is soms functioneel nodig, maar wordt een probleem als het blijvend zo is.

De stille kracht van aandacht

Simone Weil pleitte voor werkelijke aandacht: je eigen wil opzij zetten om de ander te laten verschijnen zoals die werkelijk is. Geen projectie, geen overname. Alleen dan kun je dienstbaar zijn zonder jezelf op te dringen.

Ook Emmanuel Levinas sprak over deze gevoeligheid. Voor hem is de blik van de ander een oproep: een morele verplichting die niet berust op regels, maar op de oneindige waarde van de ander. Niet omdat jij dat besluit, maar omdat de ander jou raakt. Die oproep erkennen is het begin van respect.

De bodhisattva: in de wereld blijven zonder te gebruiken

Binnen het boeddhisme leeft het beeld van de bodhisattva: iemand die verlichting heeft gezocht, maar ervoor kiest in de wereld te blijven zolang er wezens zijn die lijden. Niet uit plicht, maar uit mededogen. Hij of zij gebruikt anderen niet voor spirituele groei. Zelfs dienstbaarheid wordt vrij van gehechtheid beoefend. Dat is de kern: helpen zonder greep.

De bodhisattva maakt zich niet meer of minder dan een ander. Hij is niet heilig, niet verheven, maar aanwezig. Hij luistert. Hij handelt waar nodig. En hij laat los.
Wie oprecht een ander wil helpen, zal vroeg of laat botsen op de grens tussen helpen en gebruiken. Waar ligt het verschil? Is het gebruik dat ik van een ander maak nog vanzelfsprekend en vrijwillig, of raakt het ongemerkt aan een vorm van nemen? Dat onderscheid vraagt voortdurend aandacht en openheid, ook naar jezelf toe. Misschien is de bodhisattva het woordeloze in jezelf dat wijst naar een horizon voorbij het begrijpen en je juist daarom beweegt tot mededogen zonder bijbedoeling.

Kiezen om niet te gebruiken

Een samenleving waarin mensen bewust kiezen voor dienstbaarheid in plaats van gebruik, vraagt om voortdurende aandacht. Niet met kramp, maar met bewuste ontspanning. Soms ligt het antwoord in iets doen, soms in iets laten. In elk geval begint het met de vraag:

"Doe ik wat ik doe echt voor de ander, of ook een beetje voor mezelf"?
Die vraag stellen is geen reden om te stoppen, maar juist een uitnodiging om nog helderder, vrijer en met meer mededogen aanwezig te zijn. Dienstbaarheid wordt pas krachtig wanneer ze gepaard gaat met bewustzijn en een open hart. Vrijheid en liefde groeien pas werkelijk waar die vraag wordt gesteld in openheid, in wederkerigheid en in respect voor (soorten)grenzen.
Laten we dieren in deze overweging niet vergeten.

Waar ik in geloof

Over leegte, evenwaardigheid, kwaliteit, vrijheid en liefde

Mijn beeld van God resoneert met verschillende tradities en filosofische benaderingen. Het is niet zo dat ik eerst werk van die mensen of richtingen hieronder heb gelezen en het vervolgens ben gaan geloven. Ik herken in hun werk wat ik zelf al van jongs af aan voorzichtig vermoedde.

1. Teilhard de Chardin, een Franse jezuïet en paleontoloog (1881-1955), zag God als de bron van evolutie en het doel waar alles naartoe beweegt. Hij legde nadruk op liefde als de drijvende kracht achter evolutie, waarbij God voortdurend aanwezig is, maar ongrijpbaar blijft in het proces van groei en transformatie.
2. De middeleeuwse mysticus Meister Eckhart (1260-1328) benadrukte de innerlijke ervaring van God en stelde dat God te groot is om volledig door ons verstand begrepen te worden. Hij sprak over een intieme relatie met God, waarbij communicatie en stilte beide belangrijk zijn, en beschreef God als "eenwording" die liefde en vrijheid laat groeien.
3. Simone Weil, een Franse mystica en filosofe (1909-1943), zag God als immanent aanwezig in de wereld, maar ook als een mysterie dat onze begrippen te boven gaat. Ze schreef over hoe God in liefde en vrijheid werkt door de menselijke geschiedenis en individuele ervaring, vaak in stilte.
4. Benedictus de Spinoza (1632–1677) beschrijft God in zijn boek Ethica als een oneindige substantie die alles omvat. In zijn visie is God niet iemand die buiten de wereld staat, maar is God immanent in alles. Hij zag liefde als een kracht die ons helpt eenheid te ervaren. "Liefde is een vreugde die gepaard gaat met het idee van een externe oorzaak." (Ethica, III, Def. VI). Dit betekent dat liefde niet slechts een emotie is, maar een kracht die ons verbindt met anderen en met het grotere geheel. Wanneer we liefhebben, erkennen we onze verbondenheid en versterken we die.
5. Hoewel niet strikt theïstisch, hebben het Taoïsme en Zen-boeddhisme vergelijkbare concepten van een ultieme werkelijkheid die ongrijpbaar is, vrijheid en liefde als essentieel beschouwen en de nadruk leggen op evolutie en harmonie in de tijd. Ze benaderen het goddelijke vaak als een onbegrijpelijk mysterie dat in alles aanwezig is.
6. In de procesfilosofie wordt God gezien als dynamisch, evoluerend en betrokken bij de wereld. God is de bron van mogelijkheden, vrijheid en liefde, en antwoordt op de wereld in een continue dialoog, maar blijft tegelijkertijd ongrijpbaar.
   

Een begrip dat ik vaak tegenkom is “leegte”. Voor mij is het niet negatief en ligt leegte in het verlengde van non-dualiteit, rust en vrede. Het is niet iets om bang voor te zijn en dat zo snel mogelijk weer moet worden gevuld.
God kun je zien in alles en alle vormen maar je kunt nergens een bewijs zien van het bestaan van God. Alle vormen zijn leeg, wordt er dan ook gezegd. Hoe we God zien zegt vooral iets van onszelf. Het godsbewijs blijft ongrijpbaar oftewel leeg.

De kern van non-dualiteit is het besef dat er geen fundamentele scheiding is tussen ons en de wereld, tussen het zelf en de ander, of tussen leegte en vorm. In mijn zienswijze is de leegte geen obstakel, maar juist de ruimte waarin door het ontbreken van tegenstellingen alles mogelijk is, inclusief liefde, vrijheid en groei. Deze leegte bevat niet het duale denken van goed en kwaad, zin en zinloosheid, en toont ons dat onze essentie ligt in het Zijn zelf. Door te erkennen dat iedereen deze leegte deelt, vervalt de illusie van superioriteit, wat leidt tot het besef van evenwaardigheid. Non-dualiteit bevestigt daarmee dat vrijheid en liefde onlosmakelijk verbonden zijn in deze gedeelde grond van ons bestaan.

Wanneer we erkennen dat iedereen met dezelfde existentiële uitdagingen worstelt, ontstaat er ruimte voor begrip en compassie. In dit besef is geen mens beter, hoger of meer dan de ander (ook niet in grondrechten t.a.v. een dier) en het idee van superioriteit verdwijnt. We zijn evenwaardig in ons gedeelde vermogen om door de leegte van het bestaan te navigeren en in de vrijheid die we hebben om dat op onze eigen manier te doen.

God, in mijn visie, is niet een wezen dat op afstand staat, maar een ongrijpbare aanwezigheid die het bestaan doordringt en mogelijk maakt (analoog aan de opvattingen van Spinoza over immanent zijn). Ik ben een theïstisch evolutionist. Ik aanvaard de wetenschappelijke theorie van evolutie, maar zie de hand van God als leidende of richtinggevende kracht in dit proces. God is de stille kracht die alles verbindt, maar tegelijkertijd onbegrijpelijk blijft in zijn volle aard. In deze God zit de paradox van zowel aanwezigheid als afwezigheid, van zowel liefde als leegte. God is geduldig en wacht op ons om te groeien, te ontdekken en te kiezen. Zoals Spinoza stelt is God de substantie van alles, waarin tijd en ruimte menselijke beperkingen zijn die geen invloed hebben op het oneindige wezen van God.
God als potentie is de bron van alles wat mogelijk is, maar is ongrijpbaar in zijn volledige vorm. God is zowel de schepper van alle materie als de schepper van de kwaliteit die ons leven draaglijk en aantrekkelijk maakt en betekenis geeft.

Kwaliteit, in deze visie, is geen statisch object of concept, maar een dynamisch principe dat voortdurend in de wereld aanwezig is. Het is de energie die zich uitstrekt door alles wat we doen, denken en ervaren. Het is de zoektocht naar (de ervaring van) het goede, naar het mooie en naar het betekenisvolle in het dagelijks leven. Kwaliteit vraagt niet om definitieve antwoorden of gefixeerde grenzen, maar om een openheid naar het onbekende en een bereidheid voor het veranderlijke. Wanneer we streven naar kwaliteit, doen we dat niet vanuit een plaats van fixatie waar kwaliteit constant is, maar vanuit een ruimte van vrijheid. Het is de vrijheid om te zoeken, om te experimenteren en om liefdevol te reageren op de wereld om ons heen. Het is de ruimte waarin onze waarden, idealen en relaties zich kunnen manifesteren.

Zoeken en vinden

In deze afstemmende zoektocht naar kwaliteit is het onderscheid tussen meningen en oordelen van essentieel belang. Een mening is altijd een open deur naar onderzoek, een uitnodiging tot dialoog. Een mening stelt ons in staat om met anderen in gesprek te gaan, zonder de behoefte om de ander in een strikte vorm te persen. Door de ik-boodschap te gebruiken, erkennen we dat onze perspectieven subjectief zijn en dat er altijd ruimte is voor de ander om zijn of haar eigen ervaring te delen. Dit maakt de dialoog mogelijk, een gesprek niet gericht op winnen, maar op het zoeken naar begrip en verbinding.
Een oordeel daarentegen is beperkend. Het sluit af, het zet vast en het maakt het moeilijk om met de ander in verbinding te blijven en liefde blijvend te laten stromen. Wanneer we oordelen, geven we geen ruimte voor andere perspectieven en we verliezen het vermogen om te groeien en te leren van de ander. Het oordeel laat geen ruimte voor de evolutie van ideeën, van relaties, of van zelfkennis. Daarom geloof ik dat het cruciaal is om, in plaats van te oordelen, ruimte te maken voor meningen, voor het verkennen van nieuwe mogelijkheden en voor het gesprek over wat werkelijk van waarde is in ons bestaan.

Voor Spinoza leidt begrip tot acceptatie en vrede. Wanneer we begrijpen dat alles voortkomt uit de noodzakelijke natuur van God, verdwijnen onze conflicten en passies. De liefde voor God is daarmee ook een liefdevolle acceptatie van de werkelijkheid zoals die is.

God / hij / zij / het

God, als schepper van kwaliteit, nodigt ons uit om deze ruimte te bewaren en te bewaken.
Hij is de ongrijpbare kracht die de wereld van kwaliteit, vrijheid en liefde mogelijk maakt, maar zij houdt ons niet vast in een vast omlijnd oordeel.
Het stelt ons in staat om zelf keuzes te maken, om te groeien en om in liefde met elkaar te zijn.

Verantwoordelijkheid nemen

Vrijheid zonder verantwoordelijkheid kan leiden tot vrijblijvendheid, waarin keuzes oppervlakkig of egocentrisch worden gemaakt, zonder rekening te houden met de bredere impact. Het nemen van verantwoordelijkheid vraagt om reflectie en bewustzijn van de gevolgen van ons handelen, wat onze vrijheid diepgang en kwaliteit geeft. In die zin kan vrijheid niet volledig worden ervaren zonder de moed en bereidheid om verantwoordelijkheid te dragen voor onze keuzes.

Ik realiseer me dat taal zowel kan verduidelijken als versluieren. Het begrip verantwoordelijkheid nemen betekent voor mij ook dat ik bereid ben om in principe altijd antwoord te geven op de vraag wat ik versta of bedoel met mijn beeld van God en ethiek.

Vrijheid in haar hoogste vorm is niet alleen de ruimte om te doen wat we willen is, maar ook de kracht om te kiezen voor wat juist is, en de bereidheid om de gevolgen van die keuzes op ons te nemen. Deze verbinding van vrijheid, verantwoordelijkheid en kwaliteit vormt een diepere basis voor ethisch handelen en een leven dat werkelijk betekenisvol is.
Zie ook de overweging rondom het begrip 'respect'.

Aansluiting vinden en houden

Wanneer we kwaliteit (h)erkennen en wanneer we vrijheid en liefde als fundamentele waarden omarmen dan hoeven we alleen maar te erkennen dat deze waarden ons in staat stellen om ten volle te leven en te geven zonder te verwachten dat er iets tegenover staat.
In mijn geloofsbelijdenis sta ik dan ook niet vast in een rigide dogma, maar in de overtuiging dat de voortdurende zoektocht (afstemming) naar opnieuw aangesloten te zijn bij kwaliteit, vrijheid en liefde de essentie van het menselijke bestaan is. Ik geloof dat deze waarden ons leiden in het ongrijpbare, in de leegte die we samen delen en dat de acceptatie van deze zoektocht zelf de hoogste kwaliteit is die we kunnen bereiken. God is de ontwerper en deelnemer van die zoektocht en wij, in onze vrijheid, zijn de ontdekkers van de mogelijkheden die zich voor ons ontvouwen.

De kunst van niet-doen: een moraal van terughoudendheid

Niet alle wijsheid wordt uitgedrukt in handelen

In een wereld waarin actie vaak als de standaard wordt gezien, verdient het concept van niet-doen meer aandacht. Niet-doen is geen passiviteit, geen opgelegd verbod en geen onverschilligheid. Het is een bewuste keuze om iets niet te doen, juist omdat dat in een bepaalde situatie het meest ethische of effectieve is. Dit vraagt om onderscheid tussen drie vormen van handelen: niet-doen, wel doen en niets doen.

Veel mensen verwarren niet-doen met niets doen, of beschouwen het als zwak en besluiteloos. Anderen hebben moeite om niet-doen toe te passen, omdat ze lijden onder een diepgewortelde controledwang of een of-of-denken waarin maar één oplossing kan bestaan. Dit artikel beschrijft hoe niet-doen een volwaardige ethische keuze kan zijn en hoe het en-en denken daarbij een sleutelrol speelt.

Niet-doen versus niets doen en wel doen

Om te begrijpen waarom niet-doen krachtig is, moeten we het scherp onderscheiden van de twee andere opties.

• Wel doen betekent actief handelen. Dit is vaak noodzakelijk en wenselijk, bijvoorbeeld bij hulp aan iemand in nood of het nemen van verantwoordelijkheid in een moeilijke situatie.
• Niets doen is het tegenovergestelde: we doen niets wanneer we ons niet verantwoordelijk voelen of denken dat het niet effectief is, dat ons handelen niet uitmaakt. Het kan echter ook een uiting zijn van onverschilligheid, luiheid of vermijding. Dit is vaak een vorm van passiviteit die voortkomt uit angst of desinteresse.
• Niet-doen is een bewuste keuze om niet in te grijpen. Dit kan uit wijsheid voortkomen, bijvoorbeeld door geen conflict te voeden of ruimte te geven aan een natuurlijke ontwikkeling zonder te forceren.

Niet-doen betekent dus niet dat je geen invloed hebt, maar dat je invloed subtieler en minder dwingend uitoefent. Het is een vorm van ethische terughoudendheid die vraagt om bewuste reflectie.

Niet-doen als natuurlijke keuze

Niet-doen is niet alleen een menselijke overweging, maar ook een fundamenteel principe in de natuur. Dieren maken voortdurend beslissingen waarin niet-doen de meest verstandige keuze is. Een roofdier jaagt niet als het geen honger heeft, een vogel blijft stil zitten als er gevaar dreigt, en veel diersoorten vermijden onnodige conflicten om energie te sparen. In de natuur is niet-doen vaak een instinctieve vorm van wijsheid: het voorkomt verspilling van energie en vermindert risico’s.

Ook mensen kunnen leren van deze natuurlijke manier van afwegen. Niet elke situatie vraagt om een directe actie; soms is geduld of afwachten de beste optie. Door te erkennen dat niet-doen vaak de meest natuurlijke keuze is, wordt het gemakkelijker om deze benadering toe te passen zonder schuldgevoel of het idee dat men tekortschiet.

Controledwang en de illusie van beheersing

Veel mensen ervaren een diepgewortelde drang om situaties te beheersen. Dit komt voort uit de angst dat zonder ingrijpen alles misgaat. De moderne maatschappij stimuleert dit denken: leiderschap wordt vaak gezien als daadkracht, en afwachten als zwakte. Toch leidt een teveel aan controle vaak tot stress en ongewenste neveneffecten.

Niet-doen biedt een alternatief. Het laat ruimte voor het natuurlijke verloop van zaken, zonder de illusie dat alles perfect gecontroleerd moet worden. Dit betekent niet dat men nooit ingrijpt, maar dat men alleen ingrijpt wanneer dat werkelijk nodig is. Een tuinier snoeit een plant niet voortdurend, maar weet precies wanneer en hoe hij moet ingrijpen om de plant te laten floreren.

En-en denken als brug naar niet-doen

Veel mensen zoeken naar dé juiste oplossing en kiezen tussen actie of inactie. Dit is een voorbeeld van of-of denken, waarbij men zich gedwongen voelt om één keuze te maken. Niet-doen vraagt om een en-en denken: het erkennen dat verschillende benaderingen naast elkaar kunnen bestaan.

Een voorbeeld hiervan is luisteren in een gesprek. Wie gewend is aan actie, voelt zich verplicht om meteen met adviezen te komen. Maar soms is luisteren – zonder direct iets te doen – veel effectiever. Niet-doen betekent hier niet dat men niets doet, maar dat men op een andere manier aanwezig is.

En-en denken maakt het mogelijk om niet-doen te combineren met actie op andere momenten. Wie niet-doen begrijpt, weet wanneer het tijd is om te handelen en wanneer het beter is om af te wachten.

De morele dimensie van niet-doen

Niet-doen heeft niet alleen praktische, maar ook morele implicaties. In een samenleving waarin men elkaar voortdurend beoordeelt op productiviteit en daadkracht, kan niet-doen een bewuste ethische keuze zijn om ruimte te geven aan anderen. Dit vraagt om:

• zelfreflectie: wanneer is ingrijpen echt nodig en wanneer is het beter om af te wachten?
• respect voor de autonomie van anderen: niet alles hoeft gestuurd of gecontroleerd te worden.
• loslaten van de drang om direct resultaat te zien: sommige processen hebben tijd nodig om zich op natuurlijke wijze te ontvouwen.

Niet-doen betekent niet dat men geen verantwoordelijkheid neemt, maar dat men verantwoordelijkheid anders benadert. In plaats van de wereld te forceren in een bepaalde richting, laat men ruimte voor wat zich organisch ontwikkelt.

Bewustwording

Niet-doen is een onderschatte en vaak misbegrepen vorm van handelen. Het is geen passiviteit en geen excuus om weg te kijken van verantwoordelijkheid. Integendeel, het vraagt om een hoge mate van bewustzijn en inzicht in de dynamiek van een situatie. Door het onderscheid helder te maken tussen niet-doen, wel doen en niets doen, ontstaat een ethiek die meer ruimte laat voor nuance, flexibiliteit en wijsheid.

In een tijd waarin controledwang en de zoektocht naar eenduidige oplossingen overheersen, biedt niet-doen een waardevol alternatief. Het is de kunst om precies dát niet te doen wat onnodig is, en zo bij te dragen aan een meer gebalanceerde en bewuste samenleving.

De filosofie achter de moraal van niet doen

Wat in dit artikel wordt geschetst, raakt aan een moraalfilosofie die gebaseerd is op negatieve ethiek: een ethiek die niet voorschrijft wat men moet doen, maar eerder bewustzijn creëert over wat men kan laten. Dit sluit aan bij de apofatische methode (via negativa) in de theologie en filosofie, waarbij men niet definieert wat het goede is, maar eerder aanwijst wat het niet is. Het idee van niet-doen (wu wei) uit het taoïsme speelt hierin een rol: het is geen passiviteit, maar een handelen vanuit afstemming en minimalisme, zodat het natuurlijke verloop van dingen niet verstoord wordt.
Het sluit ook aan de Gouden Regel: wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet.

Filosofen die met deze insteek werkten zijn de volgenden

1. Laozi en Zhuangzi (Taoïsme)

Wu wei als ethiek: door niet ingrijpen kunnen natuurlijke processen en individuen zich vrij ontwikkelen. Ethiek ontstaat uit afstemming met de Dao, niet door opgelegde regels.

2. Levinas (negatieve ethiek in de ontmoeting)

Ethiek als ontmoeting: in plaats van morele voorschriften op te leggen, ontstaat verantwoordelijkheid in het gelaat van de ander. Hierin zit een zekere terughoudendheid (apofatisch), omdat ethiek niet dwingend is maar een openheid vraagt.

3. Simone Weil (de kracht van niet-handelen)

Weil beschrijft dat echte morele kracht ligt in aandacht en niet-willen (de afwezigheid van egoïstische drang). In plaats van de ander te beheersen, vraagt ware ethiek om ontvankelijkheid.

4. Karl Popper (negatief utilitarisme)

Zijn negatieve ethiek stelt dat we niet moeten streven naar het 'grootste geluk voor de grootste groep', maar eerder moeten proberen zoveel mogelijk lijden te vermijden. Dit sluit aan bij een ethiek van niet-doen: door geen schade toe te brengen, dragen we bij aan een betere wereld.

5. Adorno (kritiek op moraal als systeem)

Adorno verzet zich tegen vaste morele systemen en pleit voor een negatieve dialectiek: ethiek moet ontstaan door kritiek op wat onderdrukt en beperkt. Hier zit een apofatisch element in, omdat hij liever blootlegt wat verkeerd is dan een kant-en-klaar alternatief biedt.

Op dit blogspot veel artikelen over het belang van wu wei, niet doen, via negativa en toepassing van apofatisch denken. Vind deze via de labels in de Internetversie.