Nederigheid en evenwaardigheid als basis voor
harmonie
Het paradijsverhaal uit Genesis 2–3 heeft eeuwenlang tot de
verbeelding gesproken. De tuin van Eden, de boom van kennis van goed en kwaad,
de slang en de verdrijving van Adam en Eva zijn motieven die steeds opnieuw
zijn geïnterpreteerd. Eeuwenlang gaf het verhaal houvast en veiligheid, maar
het werd ook gebruikt door machthebbers om gezag en onderdanigheid te
legitimeren. Nu de kerk haar gezag grotendeels heeft verloren, ligt de verantwoordelijkheid
bij onszelf. We kunnen opnieuw betekenis geven en zoeken naar balans.
Simone Weil wees er in de twintigste eeuw op dat macht het
vermogen heeft om mensen blind te maken voor de waarde van de ander. Volgens
haar ontstaat onrecht zodra iemand zich verheft boven de ander. Deze gedachte
kan dienen als sleutel om het paradijsverhaal opnieuw te begrijpen.
Joodse traditie
In het jodendom bood Eden een verklaring voor de menselijke
conditie: arbeid, pijn en sterfelijkheid. De rabbijnen lazen de slang als de
neiging tot het kwade, de boom als symbool voor rijpheid. Dit gaf mensen
richting en veiligheid. Vanuit Weil bezien ligt er ook een waarschuwing in:
zodra men die kennis gebruikt om macht uit te oefenen over de ander, gaat de
oorspronkelijke harmonie verloren.
Vroege christelijke interpretaties
Augustinus van Hippo (4e-5e eeuw) benadrukte de doctrine van de erfzonde: het idee dat Adams zonde werd doorgegeven aan alle mensheid. Zijn interpretatie werd dominant in de westerse christenheid. Daarmee kreeg de kerk een machtig middel om de menselijke
natuur te duiden én te beheersen. Weil zou hierin het gevaar zien van hoogmoed:
de kerk stelde zich op als rechter over de mens, terwijl juist die houding de
weg naar het paradijs afsluit.
Middeleeuwse scholastiek en mystiek
Thomas van Aquino zag Eden als verloren orde, maar mystici
zoals Hildegard van Bingen en Meister Eckhart benadrukten een innerlijk
paradijs. Hun focus op innerlijke ervaring komt dicht bij Weils overtuiging dat
de mens slechts door nederigheid en aandacht voor de ander iets van goddelijke
harmonie kan hervinden.
Islamitische interpretaties
De Koran vertelt het verhaal zonder erfzonde: Adam en zijn
vrouw ontvangen vergeving en verantwoordelijkheid. Dat benadrukt de
mogelijkheid om steeds opnieuw te kiezen voor het goede. Bij soefi’s klinkt dit
door als de zoektocht naar eenheid met God. Ook hier sluit Weils gedachte aan
dat macht en trots de mens wegleiden van die eenheid.
Renaissance en verlichting
Erasmus zag Eden als morele parabel, Voltaire als mythe.
Hier begon het kerkelijke gezag te wankelen. Mensen kregen meer vrijheid om
zelf te interpreteren. Vanuit Weil gezien is dit een ambivalente ontwikkeling:
vrijheid kan leiden tot verantwoordelijkheid, maar ook tot nieuwe vormen vanhoogmoed.
Moderne theologie en filosofie
Kierkegaard en Jung lazen het verhaal psychologisch en
existentieel, feministische theologen herlazen Eva als nieuwsgierige pionier.
Ecotheologen leggen de nadruk op de verbroken harmonie met de natuur. In de
lijn van Weil kun je zeggen: telkens staat de vraag centraal of de mens zich
buigt in nederigheid of zich verheft en de ander als object behandelt.
Literatuur en kunst
Miltons Paradise Lost en talloze kunstwerken tonen
Eden als verloren staat of als verlangen. In moderne literatuur verschijnt vaak
de kritiek op macht en overheersing. Precies dat was volgens Weil de essentie:
waar machtsverhoudingen overheersen, is het paradijs onbereikbaar.
Een ethisch-relationele interpretatie
Vandaag kunnen we het paradijsverhaal (her)lezen als
waarschuwing. Het paradijs staat voor harmonie, vrede en evenwaardigheid. De
boom van kennis van goed en kwaad symboliseert het moment dat mensen zich het
recht toe-eigenen te oordelen over anderen. De (zonde)val begint waar iemand zich
verheft boven de ander. Simone Weil zou dit hoogmoed noemen, de wortel van
onrecht en geweld.
We hebben ons verheven gevoeld boven de natuur, alsof we
buiten de ecosystemen staan in plaats van er deel van uit te maken. En nu,
terwijl de gevolgen zichtbaar worden, zie je ook hoe die zelfde neiging ons kan
doen verstijven. Landen en groepen die zich moreel superieur voelen wijzen naar
anderen, terwijl de echte uitdaging samenwerking en nederigheid vereist. Het
"oordelen over goed en kwaad bij anderen” wordt een vorm van ontkenning
van onze gedeelde kwetsbaarheid.
Crisis als kans
Het paradijsverhaal was eeuwenlang bron van veiligheid, maar
ook instrument van macht. Nu de geest uit de fles is en de kogel door de kerk,
ligt de verantwoordelijkheid bij onszelf. In het licht van klimaatopwarming,
ongelijkheid en uitputting van de aarde klinkt het verhaal opnieuw indringend.
Zolang de neiging blijft bestaan om ons meer te voelen dan een ander, is het
paradijs onbereikbaar. Nederigheid (bescheidenheid), evenwaardigheid en respect -voor mens en
natuur- zijn de voorwaarden om te voorkomen dat de mens zichzelf buitensluit.
Het paradijs ligt niet alleen achter ons, maar ook vóór ons, als mogelijkheid
en als waarschuwing tegelijk.
