De eerlijkheid van de oude ongelijkheid
Toen ik op het gymnasium Latijn en Grieks vertaalde, vond ik het vooral frustrerend en omslachtig. Urenlang worstelen met vervoegingen en vertalingen, ik heb er hoogstens wat taalgevoel aan overgehouden. Tegenwoordig geniet ik veel meer van dezelfde teksten, nu ze met een paar klikken vindbaar zijn op internet. Ik ben niet nostalgisch naar die moeizame uren.
Maar wat me wél is bijgebleven van die klassieken -bij Horatius, Seneca, de Griekse tragedies- is de herkenning. Hun twijfels, verlangens, angsten. Hun intelligentie en wijsheid zijn niet anders dan de onze. Drieduizend jaar technologische vooruitgang heeft ons welvarender gemaakt, maar niet fundamenteel anders.
Ook hun worsteling met ongelijkheid herken ik. Maar er is één cruciaal verschil: hun ongelijkheid was eerlijk in zijn oneerlijkheid.
In de oudheid wist je waar je stond. Je werd geboren als slaaf of als vrije burger, als patriciër of als plebejer. Niemand deed alsof dit rechtvaardig was op basis van verdienste. Het systeem was expliciet, zichtbaar, onverholen onrechtvaardig. Een slaaf had geen illusie dat hij door hard werken consul kon worden. De spelregels waren duidelijk, hoe wreed ook. Letterlijke muren hielden je buiten.
Maar in plaats van muren zijn er nu andere barrières. Complexiteit, ondoorzichtige regels, informatievoorsprong: moderne manieren om mensen op afstand te houden. Onzichtbaar, maar niet minder effectief. En gevaarlijker, omdat we niet meer kunnen zien wat ons buiten houdt.
De belofte van de vrije markt
De Verlichting beloofde ons een betere wereld. Geen erfelijke privileges meer, geen willekeur van vorsten, geen vastgeroeste standenmaatschappij. In plaats daarvan: gelijke kansen, democratie, vrije markt. Je positie zou niet meer bepaald worden door je geboorte, maar door je inzet en talent.
Het is een prachtige belofte. En tot op zekere hoogte is hij ook waargemaakt. We hebben algemeen kiesrecht, toegankelijk onderwijs, sociale mobiliteit. Een boerenzoon kan minister worden, een arbeiderskind kan professor worden.
Maar onder de oppervlakte is er iets misgegaan. Want terwijl we formeel gelijke rechten hebben, is het speelveld allesbehalve gelijk geworden. Sterker nog: de ongelijkheid groeit, maar vermomt zich nu als rechtvaardig resultaat van een eerlijke competitie.
Dit is gevaarlijker dan de oude ongelijkheid. Want wie zijn positie niet verbetert, krijgt nu te horen dat het aan hemzelf ligt. Je hebt niet hard genoeg gewerkt, niet slim genoeg geïnvesteerd, niet de juiste keuzes gemaakt. De uitkomst is "verdiend".
De vier maskers van moderne ongelijkheid
Maar hoe werkt die vermomming precies? Hoe kan een speelveld scheef zijn terwijl de regels formeel gelijk lijken? Ik zie vier mechanismen die de moderne ongelijkheid maskeren.
Informatie als machtsmiddel
De eerste misleiding is dat kennis en informatie ongelijk verdeeld zijn op een manier die voor de meesten onzichtbaar blijft.
Neem het financiële systeem. Derivaten, offshore-constructies, tax inversions, carried interest: het zijn geen geheimen, de informatie is publiek beschikbaar. Maar alleen voor wie de codes kent. Voor de gewone burger zijn het ondoorzichtige constructies. Hij betaalt zijn belasting via automatische inhouding op zijn loon, terwijl anderen juridisch waterdichte constructies hebben om hun vermogen buiten bereik van de fiscus te houden.
Of kijk naar algoritmes. De prijs die jij ziet voor een vliegticket is niet dezelfde als die je buurman ziet. De voorwaarden van je lening zijn gepersonaliseerd op basis van data die je niet kunt inzien. De posts die je op sociale media ziet, worden geselecteerd door een algoritme waarvan de werking bedrijfsgeheim is. Je speelt een spel waarvan je de regels niet kent en niet kunt kennen.
Deze informatieverschillen zijn geen ongelukje. Ze zijn het verdienmodel. Wie de informatie heeft, heeft de macht. En die macht wordt zorgvuldig bewaakt.
Van productie naar extractie
Eeuwenlang werd rijkdom vooral vergaard door iets te maken of te doen. Een schoenmaker maakte schoenen, een koopman transporteerde goederen, een uitvinder ontwikkelde nieuwe machines. Er was een duidelijke koppeling tussen waarde toevoegen en beloond worden.
Steeds meer rijkdom ontstaat nu door waarde te claimen zonder waarde toe te voegen. Economen noemen dit "rent-seeking": het zich toe-eigenen van bestaande waarde in plaats van nieuwe waarde creëren.
Een hedgefonds koopt een farmaceutisch bedrijf, verhoogt de prijs van een levensreddend medicijn met 5000 procent en noemt dit "waarde-creatie voor aandeelhouders". Een techbedrijf verzamelt data over jouw gedrag, verkoopt die aan adverteerders en jij –de databron– ziet geen cent. Een private equity-firma koopt een winstgevend bedrijf met geleend geld, laadt de schuld af op dat bedrijf, haalt er dividenden uit en laat een uitgeklede onderneming achter.
Dit zijn geen uitzonderingen meer, maar businessmodellen. En wie het benoemt, wordt weggezet als "niet begrijpen hoe de economie werkt".
Vervagende grenzen
Wanneer wordt marketing manipulatie? Wanneer is lobbyen eigenlijk corruptie? Wanneer is ondernemen gokken?
Deze grenzen zijn systematisch vervaagd en dat is geen ongeluk.
Online platforms gebruiken "dark patterns": interfaces die je bewust misleiden om bepaalde keuzes te maken. Niet illegaal, maar ook niet eerlijk. Sociale media zijn ontworpen om verslavend te zijn, gebruikmakend van dezelfde psychologische triggers als gokautomaten. De grens tussen "aantrekkelijk product" en "manipulatie" is opzettelijk onduidelijk gehouden.
Grote bedrijven schrijven de conceptwetten waar ze later aan moeten voldoen. Toezichthouders zijn voormalige lobbyisten. Politici worden na hun carrière beloond met goedbetaalde adviesfuncties bij de bedrijven die ze reguleerden. Dit heet "de draaideur" en het is volkomen legaal.
Banken en grote bedrijven nemen enorme risico's, wetende dat als het misgaat de belastingbetaler ze redt. "Too big to fail" betekent in de praktijk: winsten privatiseren, verliezen socialiseren. Dat is geen kapitalisme, dat is gokken met andermans geld.
Deze vervagende grenzen zijn geen bijproduct van complexiteit. Ze zijn product van bewust lobbyen, van regelgeving die opzettelijk ruimte laat voor interpretatie, van handhaving die selectief is.
Systemische verankering
Het meest verontrustende mechanisme is misschien wel hoe de winnaars van dit systeem de regels herschrijven om hun positie te bestendigen.
Vermogen wordt anders belast dan arbeid. Waarom? Omdat wie vermogen heeft, invloed heeft op wetgeving. Patenten worden steeds verder opgerekt, niet om innovatie te beschermen maar om marktmacht te consolideren. Arbeidsrecht wordt afgekalfd onder het mom van "flexibiliteit", maar uitsluitend de flexibiliteit van de werkgever.
Concurrentie –het fundament van de vrije markt– wordt systematisch ondermijnd door dezelfde bedrijven die zich op die vrije markt beroepen. Fusies worden goedgekeurd die markten oligopolistisch maken. Nieuwe toetreders worden opgekocht of kapot geconcurreerd. En als een bedrijf dominant genoeg is, kan het zijn eigen ecosysteem creëren waarbuiten je bijna niet meer kunt functioneren.
Dit alles is legaal. Het is zelfs "goed ondernemerschap". Maar het betekent wel dat het speelveld fundamenteel scheef is. Niet omdat de regels formeel ongelijk zijn, maar omdat degenen met macht de regels naar hun hand kunnen zetten.
De gevaarlijke illusie
Het verontrustende aan deze situatie is niet alleen de ongelijkheid zelf. Het is de illusie van rechtvaardigheid die eromheen wordt opgebouwd.
Wanneer een CEO 300 keer zoveel verdient als zijn gemiddelde werknemer, wordt dit gepresenteerd als "marktwaarde". Alsof er een objectieve, natuurlijke wet is die dit bepaalt. Alsof het niet het resultaat is van bestuursvoorzitters die elkaars salarissen vaststellen, van belastingregels die voor hen geschreven zijn, van machtsverhoudingen die in hun voordeel zijn.
Wanneer iemand rijk wordt door een bedrijf te bouwen dat waarde toevoegt, vinden de meesten dat terecht. Maar wanneer iemand rijk wordt door een patent op te kopen en daarmee innovatie te blokkeren, door een algoritme te exploiteren, door regelgeving te manipuleren, dan is dat verhaal complexer. Toch wordt het gepresenteerd als hetzelfde: succesvolle ondernemers die beloond worden voor hun inzet.
Die cognitieve dissonantie -"dit voelt niet rechtvaardig maar ik kan niet precies zeggen waarom"- is precies wat het systeem in stand houdt. Als mensen niet kunnen benoemen wat er mis is, kunnen ze er niet tegen protesteren. Dan blijft het diffuse onbehagen, dat zich uit in afkeer van "de elite", in populisme, in complottheorieën. Of in apathie: "Het systeem is toch niet te veranderen".
Het gevaar van een onbenoembare onrechtvaardigheid
De oude ongelijkheid was wreed, maar eerlijk in zijn wreedheid. Een slaaf wist dat het systeem onrechtvaardig was. Hij had geen illusie dat hij iets "niet verdiend had". Zijn positie was geen reflectie van zijn waarde als mens.
Onze moderne ongelijkheid is gevaarlijker omdat ze zich vermomt als rechtvaardigheid. Wie niet slaagt, moet concluderen dat hij gefaald heeft. Niet dat het systeem scheef is, maar dat hijzelf tekortschiet. Dat is psychologisch verwoestend.
En het ondermijnt de legitimiteit van het hele systeem. Want als steeds meer mensen aanvoelen dat het niet klopt -dat ze hard werken en toch niet vooruitkomen, dat de regels anders lijken voor anderen, dat beloftes niet worden waargemaakt- dan brokkelt het vertrouwen af. Niet alleen in de economie, maar in de democratie zelf.
Een bescheiden oproep
Ik pleit niet voor een revolutie of voor het afschaffen van de markteconomie. Maar wel voor eerlijkheid. Voor spelregels die zichtbaar en verdedigbaar zijn.
Als we ongelijkheid accepteren, laat het dan om heldere redenen zijn. Niet gemaskeerd als meritocratische rechtvaardigheid, niet verhuld door complexiteit, niet gerechtvaardigd door de markt als een natuurkracht.
Maak zichtbaar hoe het speelveld scheef is. Benoem de misleiding. Dan kunnen we er tenminste eerlijk over praten. Want zolang de ongelijkheid zich vermomt als rechtvaardigheid, kunnen we hem niet aanpakken.
De klassieken leren ons dat mensen door de eeuwen heen worstelen met dezelfde fundamentele vragen over rechtvaardigheid. Maar één les is helder: ongelijkheid die zich voordoet als gelijkheid is de gevaarlijkste van allemaal. Want tegen expliciete onrechtvaardigheid kun je je verzetten. Tegen onzichtbare onrechtvaardigheid ben je weerloos.
Misschien moeten we leren van die oude eerlijkheid. Niet om terug te keren naar hun wrede systeem, maar om onze moderne ongelijkheid eindelijk eerlijk onder ogen te zien.
Over twee weken gaan we stemmen. Het is een goed moment om met deze bril naar verkiezingsbeloftes te kijken. Niet alleen naar wat er beloofd wordt, maar ook naar wat er niet gezegd wordt. Welke partijen benoemen de onzichtbare barrières? Wie heeft het over informatievoorsprong, over het verschil tussen waarde creëren en waarde claimen, over de macht van wie de regels mag schrijven?
En misschien nog belangrijker: wie houdt de illusie in stand dat het speelveld al gelijk is en dat wie niet slaagt gewoon harder had moeten werken?
De stem die je uitbrengt is ook een stem over welk verhaal je gelooft. Over of je de onzichtbare muren wilt blijven negeren, of eindelijk wilt benoemen.
