De grond van het bestaan
Er bestaat een manier van in de wereld staan die zowel diep spiritueel als radicaal politiek is. Het begint met een fundamenteel inzicht: vrijheid en liefde zijn geen menselijke uitvindingen, maar voorwaarden die in de werkelijkheid zelf zijn geworteld. Ze stromen als het ware door het bestaan heen, niet als persoonlijke geschenken van een afstandelijke godheid, maar als de grondstructuur van waaruit leven zich kan ontplooien.
Deze visie ziet God niet als een wezen dat van buitenaf ingrijpt, maar als de bron van deze voorwaarden zelf. God staat buiten tijd en ruimte, maar is daarom juist werkzaam in alles wat wordt en groeit. In de miljarden jaren van kosmische en biologische evolutie -van materie naar bewustzijn, van instinct naar vrijheid, van overleven naar liefde- manifesteert zich iets dat we kwaliteit kunnen noemen. Het leven zoals wij het nu kennen is een geschenk van deze lange wordingsgeschiedenis: we kunnen vrij zijn, liefhebben, genieten van de rijkdom van het bestaan.
Dat er ook onrecht, leed en pijn is, hoort bij deze werkelijkheid. Het is de schaduwzijde van vrijheid. Een God die echte vrijheid mogelijk maakt, kan geen absolute controle uitoefenen. Vrijheid betekent openheid, risico, de mogelijkheid van mislukking en kwaad. Maar zonder die vrijheid zou liefde betekenisloos zijn; liefde kan alleen bestaan waar geen dwang is.
De ethiek van het bewaken
Uit dit inzicht vloeit een bijzondere ethische houding voort. Als vrijheid en liefde de fundamentele voorwaarden zijn waaronder leven kan floreren, dan is onze taak niet om die voorwaarden te scheppen -die zijn er al- maar om te voorkomen dat ze verstoord raken. Het is een ethiek van bewaken, van ruimte vrijhouden, van weten wanneer je moet ingrijpen en vooral: wanneer niet.
Dit vraagt een delicaat evenwicht tussen doen en laten. Te veel doen -controleren, voorschrijven, dwingen- verstoort de vrijheid. Te veel laten -wegkijken bij onderdrukking, machtsconcentratie accepteren- laat toe dat anderen de vrijheid blokkeren. De kunst is herkennen waar de blokkades zitten en die selectief weg te nemen, zonder zelf een nieuwe blokkade te worden.
Deze houding heeft iets paradoxaals: hoe minder je probeert te beheersen, hoe meer ruimte er is voor wat waardevol is. Het vergt vertrouwen, vertrouwen dat de werkelijkheid zelf al geneigd is naar vrijheid en liefde, als we die tenminste niet in de weg staan. Het is een bescheiden positie, maar tegelijk essentieel. Niet de architect van een nieuwe wereld zijn, maar de tuinier die onkruid wiedt zodat het goede kan groeien.
Paulo Freire: bewustwording als bevrijding
De Braziliaanse pedagoog Paulo Freire ontwikkelde in de twintigste eeuw een praktijk die deze spirituele visie politiek vertaalt. Hij werkte met arme, analfabete landarbeiders die generaties lang hadden geleefd in wat hij "de cultuur van zwijgen" noemde. Deze mensen hadden geleerd zichzelf te zien door de ogen van hun onderdrukkers. Ze geloofden dat hun armoede natuurlijk was, dat hun analfabetisme hun eigen schuld was, dat de bestaande orde onveranderbaar was.
Freires grote inzicht was dat onderwijs nooit neutraal is. Het dient óf om mensen aan te passen aan bestaande verhoudingen -wat hij "bankonderwijs" noemde, waarbij kennis als geld in passieve hoofden wordt gestort- óf om mensen bewust en vrij te maken. Echt onderwijs is dialoog: samen de werkelijkheid onderzoeken, kritisch nadenken, je eigen ervaring serieus nemen.
Hij noemde dit proces conscientização: bewustwording. Mensen leren zien dat wat zij als natuurlijk ervaren eigenlijk historisch en veranderbaar is. Ze leren de structuren herkennen die hen klein houden. Dit is geen intellectuele oefening maar een existentieel ontwaken. En het begint altijd met taal, met leren benoemen wat je ziet, met je eigen stem terugvinden.
Voor Freire was bevrijding alleen mogelijk vanuit liefde. Geen sentimentele liefde, maar een fundamentele verbondenheid met anderen en de werkelijkheid. "Dialoog kan niet bestaan zonder liefde”, schreef hij. Deze liefde dwingt niet, maar schept ruimte. Ze is niet bezitterig of persoonlijk gericht, maar scheppend en bevrijdend: een onpersoonlijke kracht die door relaties heen stroomt.
Convergentie: God, vrijheid en helder zien
Beide zien God of het goddelijke niet als controleur maar als schepper van mogelijkheden. Bij Freire riep God mensen tot volledig menszijn, maar dwong die roep niet af: mensen moesten zelf bewust worden en handelen. De goddelijke aanwezigheid zat in het bevrijdingsproces zelf, niet erbuiten. Dat komt overeen met het beeld van God als voorwaardenschepper: niet degene die de uitkomst bepaalt, maar degene die het speelveld opent waarop vrijheid en liefde zich kunnen realiseren.
En beide erkennen dat liefde en vrijheid geblokkeerd kunnen worden. Niet alleen door directe onderdrukking -door geweld, dwang, censuur- maar subtieler: door versluierend taalgebruik, door desinformatie, door structuren die zich voordoen als natuurlijk. Freire zag hoe machthebbers hun dominantie verborgen achter woorden als "natuurlijk", "onvermijdelijk", "Gods wil". Het doorbreken van die sluiers was voor hem een geloofsdaad, geen trouw aan dogma's, maar trouw aan de werkelijkheid zoals die is.
Hier ligt een cruciaal punt: helder zien is een ethische noodzaak. Mensen kunnen alleen vrij zijn als ze zien hoe dingen werkelijk in elkaar steken. Zonder dat zicht kunnen ze hun eigen balans niet bewaken, hun eigen blokkades niet herkennen. Versluierend taalgebruik is daarom een directe aanslag op vrijheid. Het maakt mensen machteloos zonder dat ze het doorhebben. Het laat ze stemmen tegen hun eigen belang, boos worden op de verkeerde dingen, denken dat ze vrij zijn terwijl ze vastzitten.
De politieke vertaling
In de praktijk betekent dit een politiek die noch naïef-liberaal noch autoritair-voorschrijvend is. Het liberalisme claimt vrijheid te verdedigen, maar laat vaak toe dat wie al macht heeft die gebruikt om anderen te beperken. "Laat de markt vrij" betekent in de praktijk vaak: “laat mij mijn gang gaan”. Rijkdom stapelt zich op, huizen worden onbetaalbaar, mensen werken te hard voor te weinig, hebben geen tijd om echt te leven. Formeel zijn ze vrij, maar feitelijk zitten ze vast.
Aan de andere kant lost autoritair ingrijpen dit niet op door alles te regelen en te bepalen hoe mensen moeten leven. Dat creëert nieuwe blokkades, nieuwe vormen van onvrijheid.
De balans ligt elders: ingrijpen waar machtsconcentratie de stroom blokkeert, maar niet alles willen sturen. Concreet betekent dit dat basisdingen -wonen, zorg, onderwijs- bereikbaar moeten zijn. Dat rijkdom niet eindeloos mag opstapelen. Dat mensen tijd moeten hebben, niet alleen maar moeten rennen om rond te komen. Dat monopolies op informatie, grond, of kennis doorbroken moeten worden.
Het is geen links of rechts verhaal. Het is de vraag: waar verstopt de blokkade zich en hoe haal je die weg zonder alles te willen beheersen? Het vraagt constant waakzaamheid en onderscheidingsvermogen. Niet uit ideologie handelen, maar uit aandacht voor waar vrijheid en liefde daadwerkelijk belemmerd worden.
Uitbreiding naar alle levende wezens
Deze logica stopt niet bij de mens. Als vrijheid en liefde fundamentele voorwaarden zijn voor floreren, als leed en pijn de schaduwzijden zijn van een werkelijkheid waarin ook andere levende wezens bestaan, dan moet de vraag gesteld worden: waarom zou dit alleen voor mensen gelden?
Dieren zijn niet buiten de kosmische wordingsgeschiedenis gevallen. Ook zij zijn bewuste wezens die kunnen lijden en floreren. Ook bij hen kan vrijheid worden geblokkeerd: door opsluiting, door exploitatie, door systemen die hun behoeften volledig negeren. Ook bij hen kan liefde worden verstoord: door geweld, door scheiden van nakomelingen, door een leven waarin geen enkele natuurlijke behoefte vervuld wordt.
De versluiering werkt hier misschien wel het sterkst. We noemen industriële dierhouderij "veehouderij" alsof het om dingen gaat. We zeggen "slachten" alsof het een neutrale handeling is. We spreken over "producten" waar levende wezens bedoeld worden. De taal verbergt het geweld, maakt het onzichtbaar, natuurlijk, onvermijdelijk.
Als je deze sluiers doorbreekt -als je werkelijk ziet wat er gebeurt- dan wordt de vraag onvermijdelijk: waarom zou je vrijheid en liefde alleen voor mensen bewaken? Waarom zou je balans tussen doen en laten niet ook betekenen: ingrijpen waar dieren systematisch tot object worden gemaakt en laten waar zij hun eigen leven kunnen leven?
Dit is geen sentimenteel dierenliefde, maar de consequente doortrekking van dezelfde ethische houding. Het bewaken van voorwaarden voor floreren, voor alle wezens die kunnen lijden en genieten. Het herkennen van blokkades, ook als die cultureel genormaliseerd zijn. Het doorbreken van taal die verhult in plaats van verheldert.
Boodschap voor deze tijd
We leven in een tijd van massale versluiering. Politici spreken over "flexibiliteit" waar ze onzekerheid bedoelen, over "eigen verantwoordelijkheid" waar ze mensen aan hun lot overlaten, over "regeldruk verminderen" waar ze bescherming afbreken. Bedrijven spreken over "duurzaamheid" terwijl ze ecosystemen uitputten, over "welzijn" terwijl ze dieren in kooien houden, over "vooruitgang" terwijl ze ongelijkheid vergroten.
Ondertussen raken mensen het zicht kwijt op wat er werkelijk gebeurt. Ze voelen dat iets niet klopt -dat ze ondanks formele vrijheid toch vastzitten, dat er ondanks groeiende welvaart minder ruimte is om te leven- maar ze kunnen het niet benoemen. Ze zijn boos, maar vaak op de verkeerde dingen. Ze zoeken bevrijding, maar vaak in bewegingen die juist nieuwe blokkades opwerpen.
De boodschap is daarom simpel maar urgent: leer weer helder zien. Vraag wat woorden werkelijk betekenen. Onderzoek wie baat heeft bij bepaalde taal (cui bono). Benoem wat je ziet, ook als het ongemakkelijk is. Breek door de sluiers heen die macht verbergt.
En als je eenmaal ziet waar de blokkades zitten: in economische structuren die vrijheid concentreren bij weinigen, in systemen die levende wezens tot producten maken, in taal die verhult in plaats van verheldert, durf dan selectief in te grijpen. Niet om een nieuwe wereld af te dwingen, maar om ruimte vrij te maken. Niet uit een verlangen naar controle, maar uit zorg voor wat vrij wil stromen.
Dit is geen recept voor utopie. Het leed zal niet verdwijnen, het hoort bij een werkelijkheid waarin vrijheid bestaat. Maar onnodige blokkades kunnen wel worden weggenomen. Structureel geweld kan worden herkend en afgebroken. Versluiering kan worden vervangen door helderheid.
De grootste blokkade is misschien wel de verlamming, het gevoel dat alles toch onveranderbaar is, dat je als individu niets kunt, dat verzet zinloos is. Dat is precies de cultuur van zwijgen waar Freire over schreef. Het doorbreken ervan begint klein: met je eigen stem terugvinden, je eigen waarneming serieus nemen, benoemen wat je ziet.
En het begint met herkennen dat je niet alleen staat. Vrijheid en liefde zijn niet individueel bezit, maar stromen tussen mensen en tussen mensen en andere levende wezens. Wat jij bewaakt, draagt bij aan wat anderen kunnen zijn. Wat jij verheldert, helpt anderen te zien. Wat jij weigert te accepteren, opent ruimte voor verandering.
De taak is niet bouwen, maar bewaken. Niet scheppen, maar vrijmaken. Niet voorschrijven, maar verhullen doorbreken.
En in dat bewaken, in dat vrijmaken, in dat verhelderen, daar is het goddelijke aanwezig. Niet als machthebber die het allemaal oplost, maar als de grond waarop we staan, de bron waaruit vrijheid en liefde stromen als we ze tenminste niet blokkeren.
Dit is een spiritualiteit die politiek wordt zonder dogmatisch te zijn en een politiek die spiritueel blijft zonder vaag te worden. Het is een houding voor deze tijd: waakzaam, kritisch, liefdevol, vrij.
