Economische groei en sociale rechtvaardigheid
Er is een verhaal dat al decennia wordt verteld aan kiezers, vooral aan degenen zonder universitaire diploma's: stem op economische groei, want groei brengt welvaart voor iedereen. Het is een verhaal dat zo vaak is herhaald dat het als vanzelfsprekend wordt aangenomen. Maar wat als dit verhaal een van de grootste politieke leugens van onze tijd is?
De belofte van groei
Dit is het verhaal dat nog steeds wordt verkocht. Groei betekent meer banen, hogere lonen, betere publieke voorzieningen. De metafoor van de "rising tide that lifts all boats" -een stijgend tij dat alle boten doet rijzen- blijft centraal staan in politieke campagnes wereldwijd.
De werkelijkheid van moderne groei
Maar ergens in de jaren tachtig veranderde de aard van economische groei fundamenteel. Wat we nu "groei" noemen, is iets heel anders dan wat onze ouders en grootouders meemaakten. Moderne economische groei wordt niet gedreven door het creëren van betere banen voor meer mensen, maar door het tegenovergestelde: het elimineren van menselijke arbeid en het maximaliseren van rendementen voor kapitaalbezitters.
De cijfers liegen er niet om. Sinds 1980 is de productiviteit per werknemer met ongeveer 70% gestegen, terwijl de reële lonen voor de onderste 80% van de bevolking nauwelijks zijn gegroeid. Waar ging die extra welvaart naartoe? Naar de top 1%, naar aandeelhouders, naar het management van multinationals. Economische groei is een zero-sum game geworden waarin winst voor kapitaal betekent verlies voor arbeid.
Het mechanisme van moderne groei
Hoe werkt dit precies? Bedrijven groeien tegenwoordig niet door meer mensen aan te nemen, maar door slimmer te worden in het vervangen van menselijke arbeid. Automatisering, robotisering, kunstmatige intelligentie: dit zijn de motoren van moderne groei. Een fabriek die tweehonderd mensen in dienst had, kan nu met twintig mensen en veel machines dezelfde productie realiseren. De winst gaat naar de eigenaren van de machines, niet naar de werkers.
Maar het gaat verder dan technologie. Groei wordt ook gerealiseerd door het verplaatsen van productie naar landen met lagere lonen en minder arbeidsrechten. Door het wegbezuinigen op arbeidsvoorwaarden, pensioenen en sociale zekerheid. Door het vervangen van vaste contracten door flexibele arbeidsrelaties waarin alle risico's bij de werknemer liggen.
Dit noemen economen eufemistisch "efficiëntiewinst". Maar efficiënt voor wie? Voor de aandeelhouder die zijn dividend ziet stijgen. Niet voor de werknemer die zijn baan verliest of ziet dat zijn arbeidsvoorwaarden verslechteren.
De globalisering als groei-instrument
Een cruciaal onderdeel van het moderne groeimodel is de globalisering. Wanneer politici spreken over "vrije handel" en "open markten", presenteren ze dit als iets wat iedereen ten goede komt. Maar kijk naar de realiteit: hele industrieën zijn weggetrokken uit westerse landen naar plaatsen waar arbeiders tien keer minder verdienen en geen vakbonden hebben.
De winnaars van deze vorm van groei zijn duidelijk: multinationals die kunnen profiteren van lage lonen elders terwijl ze hun producten verkopen aan westerse consumenten. De verliezers zijn even duidelijk: industriearbeiders in het Westen die hun baan verliezen, en arbeiders in ontwikkelingslanden die uitgebuit worden onder erbarmelijke omstandigheden.
Tegelijkertijd worden westerse consumenten verleid met goedkope producten, waardoor ze minder snel doorhebben dat hun eigen economische positie verslechtert. Je kunt misschien goedkoper een televisie of smartphone kopen, maar je huis, je zorgverzekering, je kinderopvang worden steeds duurder.
De milieukosten van groei
Deze vorm van groei heeft ons aan de rand van een klimaatcrisis gebracht. Ironisch genoeg zijn het vaak dezelfde laaggeschoolde gemeenschappen die het hardst getroffen worden door de gevolgen: overstromingen, hittegolven, luchtvervuiling. De kosten van groei worden extern gehouden, ze worden betaald door toekomstige generaties, de belastingbetaler en door de kwetsbaarste mensen in de samenleving en door dieren in de stallen.
De politieke manipulatie
Hier komt de cynische dimensie van het groeiverhaal naar voren. Politieke partijen die economische groei beloven aan laaggeschoolde kiezers, weten vaak heel goed dat het soort groei dat zij nastreven deze kiezers juist zal schaden. Maar het verhaal van groei blijft aantrekkelijk omdat het hoop biedt: de illusie dat je er morgen beter voor kunt staan zonder dat het systeem fundamenteel hoeft te veranderen.
Het is makkelijker om te beloven dat "de economie weer gaat groeien" dan om uit te leggen dat het hele systeem anders ingericht moet worden. Het eerste vergt alleen geduld van de kiezer, het tweede vergt dat machtige belangen worden aangetast.
Alternatieven voor groei
Wat zou er gebeuren als we niet meer focusten op groei, maar op welvaart? Op geluk? Op duurzaamheid? Op gelijkheid? Er zijn economische modellen die laten zien dat dit mogelijk is.
Denk aan de Scandinavische landen, die hebben laten zien dat sterke arbeidsrechten, progressieve belastingen en uitgebreide sociale zekerheid samengaan met economische voorspoed. Of aan landen zoals Costa Rica, die ondanks bescheiden economische groei een van de hoogste niveaus van tevredenheid en levensverwachting ter wereld hebben.
Het alternatief voor eindeloze groei is niet armoede of stilstand. Het is een economie die gericht is op menselijk welzijn in plaats van op het maximaliseren van financiële rendementen. Een economie waarin technologische vooruitgang leidt tot kortere werkweken en meer vrije tijd, in plaats van tot werkloosheid. Waarin productiviteitsstijgingen worden gedeeld met alle werknemers, niet alleen met aandeelhouders.
Een andere keuze
Voor laaggeschoolde kiezers zou dit betekenen: stem niet op partijen die beloven dat de economie gaat groeien, maar op partijen die beloven dat de vruchten van de economie eerlijker verdeeld worden. Stem op partijen die de macht van multinationals willen begrenzen en de macht van werknemers willen versterken. Stem op partijen die investeren in publieke voorzieningen in plaats van in belastingvoordelen voor bedrijven.
Het betekent ook: wees wantrouwend jegens politici die beweren dat "er geen alternatief is" voor het huidige systeem. Er zijn altijd alternatieven. De vraag is alleen of we de moed hebben om ze na te streven.
Laat je niet langer in de maling nemen
Het verhaal van economische groei als universeel goed is een van de meest succesvolle marketingcampagnes uit de politieke geschiedenis. Maar voor laaggeschoolde werknemers is het een verhaal dat (ook) hen al veertig jaar in de maling neemt. Elke keer dat ze stemmen op "groei", stemmen ze eigenlijk op hun eigen economische marginalisering.
Het wordt tijd voor een ander verhaal. Een verhaal waarin de economie er is voor de mensen, niet andersom. Waarin vooruitgang wordt gemeten in menselijk welzijn, niet in aandelenkoersen. Waarin de vraag niet is hoe groot de economie kan worden, maar hoe rechtvaardig we haar kunnen maken.
Dat verhaal bestaat al. Het wacht alleen op kiezers die durven te luisteren.
