De relationele vrijheid van Eva von Redecker
In haar werk, met name in Revolution für das Leben (2020), stelt ze dat ware vrijheid alleen mogelijk is wanneer de voorwaarden voor het leven zelf worden beschermd en gedeeld. Dat betekent ook: vrijheid veronderstelt zorg, wederkerigheid en het kunnen weigeren mee te draaien in een systeem dat leven ondermijnt. Soms betekent dat: niet doen. Niet kopen. Niet doorgaan. Niet instemmen.
Vrijheid als wederkerige bestaansruimte
Von Redecker breekt met het klassieke liberale idee dat vrijheid vooral bestaat uit de afwezigheid van inmenging. De mens is geen eiland dat bescherming nodig heeft tegen anderen, maar een wezen dat alleen kan bestaan door anderen. Onze lichamen, ons denken, onze mogelijkheden zijn gevormd door sociale en ecologische relaties. Wie die relaties veronachtzaamt, ondergraaft het fundament van vrijheid zelf.
Zij wijst op de paradox van het kapitalisme, dat zich presenteert als vrijheidsmachine, maar in feite levensvernietigende afhankelijkheden creëert: van loonarbeid, van consumptie, van groei. Vrijheid wordt in deze context gereduceerd tot de “vrijheid” om te kiezen binnen een systeem dat de keuzemogelijkheden structureel beperkt en de draagkracht van de aarde overschrijdt. Het neoliberale ideaal van zelfredzaamheid is, volgens von Redecker, een gevaarlijke illusie.
Verzet als prefiguratieve praktijk
Toch is haar boodschap geen pessimistische aanklacht. Von Redecker zoekt naar vormen van verzet die niet alleen afwijzen, maar ook voorleven, het goede voorbeeld geven. Zij noemt dit prefiguratief handelen: in het nu leven alsof de wereld al anders is. Deze vormen van vrijheid worden zichtbaar in ecodorpen, feministische netwerken, coöperaties, burgerinitiatieven: praktijken waarin zorg, gelijkwaardigheid en duurzaamheid niet de uitzondering vormen, maar het uitgangspunt.
Opvallend is dat dit verzet niet altijd luid of spectaculair hoeft te zijn. Integendeel: juist het weigeren om mee te doen kan een krachtige daad zijn. Von Redecker schrijft dat er momenten zijn waarop het niet doen, het onderbreken van de logica van productiviteit en controle, een vorm van politiek handelen wordt. Door niet te kopen, niet te produceren, niet mee te draaien in het ratelende systeem, ontstaat ruimte voor iets nieuws.
De politieke kracht van het niet doen
Von Redecker’s idee van het “niet doen” sluit aan bij een bredere traditie van filosofisch verzet door onthouding. Denk aan Henry David Thoreau’s civil disobedience, aan Hannah Arendt’s nadruk op denken als vorm van stoppen met automatisme, of aan het taoïstische wu wei: niet-handelen als wijze vorm van handelen.
Voor von Redecker is dit niet doen echter niet een vlucht of terugtrekking, maar een concreet politiek gebaar. Het is een weigering om medeplichtig te zijn. Een stil protest dat laat zien dat er andere manieren van leven mogelijk zijn. In plaats van de wereld te grijpen, grijpt men zich los. Deze vorm van vrijheid is geen bevrijding uit relaties, maar een poging tot het herscheppen van die relaties, zodanig dat ze leven en vrijheid mogelijk maken voor velen.
Vrijheid als oefening in zorg en vertraging
Daarom is vrijheid voor Eva von Redecker ook een levenspraktijk. Het vraagt oefening, aandacht, geduld. In een cultuur die verslaafd is aan snelheid, competitie en prestatie, is het een daad van vrijheid om te vertragen, te luisteren, te zorgen en soms, eenvoudigweg, te laten. De vrijheid waar zij voor pleit is geen heroïsch ideaal, maar een kwetsbaar samenzijn. Geen triomf van het individu, maar het besef van onze onderlinge afhankelijkheid.
In dat opzicht is haar filosofie tegelijk revolutionair en eenvoudig: wie werkelijk vrij wil zijn, moet leren samenleven en soms: samen afzien van handelen. Het niet doen is dan niet het einde van de vrijheid, maar haar begin.
