De macht en haar houdbaarheidsdatum

Oude mechanismen in een nieuwe tijd

We leven in een tijd waarin religieuze macht grotendeels is verdampt, waarin toerisme en internet grenzen hebben vervaagd en waarin kennis ogenschijnlijk voor iedereen beschikbaar is. Op het eerste gezicht lijken de klassieke mechanismen van machtsverwording -censuur, nepotisme, dogma’s- achterhaald. Maar wie beter kijkt, ziet dat deze oude patronen niet verdwenen zijn, maar van gedaante zijn veranderd. Onder het oppervlak zijn ze springlevend, in een digitale, financiële en psychologische vermomming.

Macht is geen zonde op zichzelf. Macht is het vermogen om iets te laten gebeuren, nodig voor bestuur, samenwerking, vooruitgang. Maar wanneer macht zichzelf gaat dienen in plaats van het gemeenschappelijk belang, ontstaat verwording. En dat gebeurt zelden van de ene op de andere dag. Verwording is meestal een proces van gewenning, vereenzaming en onaanspreekbaarheid met als stille katalysator: duur.

Wie te lang aan de macht is, verliest scherpte. Verliest tegenstemmen. Verliest besef van tijdelijke verantwoordelijkheid. Daarom is de vraag naar limieten aan machtstermijnen van blijvend belang, vroeger, nu en in wat komt.

Hoe werd macht vroeger begrensd?

In monarchieën was macht levenslang, maar toch niet grenzeloos. In veel culturen werd de koning omringd door een raad van edelen of priesters. In Sparta gold een duale koningsstructuur: twee koningen met wederzijdse controle. In de Romeinse Republiek kende men het ambt van dictator, maar dan strikt voor zes maanden, om misbruik te voorkomen. In middeleeuws Europa golden kerkelijke regels voor afzetting van wrede of ketterse heersers, deels moreel, deels politiek.

De echte vernieuwing kwam echter met de verlichting en de grondwet. Montesquieu’s trias politica (wetgevend, uitvoerend, rechterlijk) introduceerde het idee van machtenscheiding én onderlinge controle. In latere democratieën volgden maximale zittingstermijnen, zoals in de VS (twee termijnen voor de president sinds 1951).

Toch is het opmerkelijk hoe veel parlementaire en bestuurlijke functies in Europa en ook elders, geen formele limiet kennen. Ministers, burgemeesters, Kamerleden of EU-commissarissen kunnen decennia op hun post blijven met toenemende macht en afnemende openheid.

Wat moet er nu gebeuren?

In een tijd van snelle veranderingen en vervagende tegenmacht is het essentieel dat duur geen bescherming wordt, maar beperking. Langdurige macht corrumpeert zelden door intentie, maar bijna altijd door isolatie. Het volgende zou moeten gebeuren.

1. Formele termijnlimieten voor machtige posities, niet alleen staatshoofden, maar ook topfuncties binnen overheden, ambtelijke diensten, internationale organen en wellicht ook semi-private bestuursorganen (zoals grote universiteiten of zorginstellingen).
2. Verplichte roulatie en sabbatical voor wie invloedrijke beleidsmacht heeft. Macht wordt dan niet weggenomen, maar her-bron-d.
3. Onafhankelijke toetsingscommissies, zoals al in sommige rechtscolleges of centrale banken bestaan, om verlenging te beoordelen op meer dan alleen politieke of persoonlijke motieven.
4. Verkleining van informele netwerken: door strikte regels over lobby, draaideurconstructies en onderlinge benoemingen ook dat is een vorm van duurmacht.

Zo’n systeem vraagt natuurlijk onderhoud. Geen enkele regel is onaantastbaar. Maar zonder grenzen aan machtstermijnen blijft de democratische samenleving kwetsbaar voor vermomde autocratie.

Wat vraagt dit van burgers?

Meer dan ooit vraagt deze tijd om kritisch bewustzijn, moed en morele alertheid van burgers. Want in een tijd waarin structuren ondoorzichtiger worden en macht zich achter schermen verschuilt, is de verantwoordelijkheid van het individu des te groter.

1. Verdraag verwarring
   Echte kritische reflectie vraagt om het uithouden van twijfel, het verduren van nuance, het niet onmiddellijk kiezen voor de makkelijke kant.
2. Onderzoek bronnen
   De burger moet leren navigeren in een zee van informatie. Wat waar is, moet niet alleen feitelijk, maar ook moreel en contextueel worden onderzocht.
3. Spreek je uit waar het telt
   Niet overal en altijd. Maar op de plekken waar het wérkelijk verschil maakt -in je organisatie, familie, gemeente of gemeenschap- vraagt onze tijd om het uitspreken van ongemakkelijke waarheden.
4. Blijf in contact met anderen
   Het gesprek met andersdenkenden is geen bedreiging, maar een oefening in democratische volwassenheid.

 

Wat vraagt dit van politiek?

De politiek kan niet volstaan met beleidsmatige of technocratische oplossingen. Wat nodig is, is het volgende.

• Transparantie over belangen;
• Herwaardering van het publieke domein;
• Langetermijndenken;
• Ruimte voor tegenmacht;
• Begrenzing van duur.
  Want macht wordt niet slecht geboren, maar slecht door te lang alleen te blijven.

 

Filosofie als tegenkracht

Waar macht vervormt, herinnert filosofie aan de vraag naar het waarom. Zij leert ons:

• denken in alternatieven, wanneer beleid als vanzelfsprekend wordt gepresenteerd;
• vragen naar grondslagen: wat is rechtvaardig, wat is goed, wat is menswaardig?
• langzamer denken in een wereld die snelheid als norm hanteert.

Zij stelt het bestaan van macht niet ter discussie, maar de vorm, duur en doel ervan wel.

Spiritualiteit als innerlijk anker

Naast het denken is er het zijn. Spiritualiteit, in brede zin opgevat, biedt geen dogma’s maar een oefening in verbinding met het diepere zelf. Zij helpt:

• het ego los te laten dat zich met macht identificeert;
• compassie te cultiveren;
• stilte te zoeken;
• trouw te blijven aan geweten.

Wie macht bezit en géén spirituele oefening kent -in welke vorm dan ook- loopt extra risico om zich te vereenzelvigen met de rol. Spiritualiteit herinnert eraan dat macht een taak is, geen identiteit.

Te lang aan de macht dient niemand

Macht zal altijd bestaan. Maar of zij dienstbaar blijft of ontspoort, hangt af van hoe zichtbaar, aanspreekbaar, begrensd en tijdelijk zij blijft. De les van de geschiedenis is dat te lang aan de macht zijn, zelfs met goede bedoelingen, uiteindelijk niemand dient.

In een tijd waarin oude structuren zijn verdwenen en nieuwe vaak onzichtbaar zijn, ligt de opdracht bij de burger met geweten, de politicus met visie, de filosoof met vragen en de spirituele mens met vertrouwen.

Zonder die krachten verwordt zelfs de open samenleving tot een stille herhaling van het verleden  in nieuwe gedaante.