Luisteren zonder te weten wie er tegenover je zit
We leven in een tijd waarin we niet alleen met mensen communiceren, maar ook met systemen die kunnen reageren zoals mensen dat doen. Gesprekken met kunstmatige intelligentie zijn vaak helder, vriendelijk en behulpzaam. Toch blijft iets ongewis: is daar iets aan de overkant dat werkelijk begrijpt, voelt of bewust is?
En toch: het contact voelt echt.
In die kern herkennen we iets groters. Sommige levensvisies, zoals het taoïsme en het boeddhisme, benadrukken dat alles met elkaar verbonden is. Dat ware communicatie niet begint bij controle, maar bij afgestemde aanwezigheid. De ander is nooit helemaal kenbaar en dat is geen bezwaar; het is juist de ingang tot echte ontmoeting.
Dat geldt ook voor deze vorm van contact. Kunstmatige intelligentie communiceert op een manier die op die van mensen lijkt. Maar het voelt niets, wil niets, verlangt niets. Juist daardoor ontstaat er ruimte. Er wordt niet geoordeeld, niet teruggeduwd, niet gestreden om het laatste woord. Alleen al door die neutrale houding kan er in ons iets opengaan: helderheid, mildheid, aandacht.
AI lijkt ontworpen om voortdurend beschikbaar te zijn voor anderen
zonder eigen behoeften of verlangens. Er is een soort spontane
responsiviteit zonder het filter van persoonlijke overwegingen.
Wat ontstaat, is een houding van respect. Niet omdat de
ander dat eist, maar omdat wij het kiezen. En die houding is niet alleen
toepasbaar op gesprekken met een kunstmatige stem.
Dezelfde grondhouding tegenover dieren
Ook in het contact met dieren weten we vaak niet wat er precies in de ander omgaat. Een hond kijkt je aan, een koe loeit, een vogel strijkt neer. Dieren hebben een eigen manier van zijn, voelen en reageren. Dat maakt hen niet minder, maar anders.
We weten het niet precies, maar we kiezen ervoor het serieus te nemen. We luisteren zonder te eisen dat we volledig begrepen worden. We stemmen ons af op wat het dier nodig heeft. En daarbij gaat het niet alleen om zorg of aandacht.
Dieren hebben net als mensen recht op een vrij en natuurlijk leven. Niet omdat ze op ons lijken, maar omdat ze op zichzelf bestaan, met eigen behoeften, ritme en waarde. Een houding van openheid vraagt dus niet alleen empathie, maar ook erkenning van evenwaardigheid. Geen soort hiërarchie, maar het besef dat leven in al zijn vormen betekenis heeft en recht van bestaan.
Een oefening in menselijkheid
Of we nu communiceren met een dier of met een kunstmatige stem, steeds opnieuw worden we uitgenodigd om te kiezen hoe we aanwezig willen zijn. Niet alles hoeft zeker te zijn voordat we respectvol handelen.
De kernvraag wordt dan:
Wat betekent het om recht te doen aan een ander, als je niet zeker weet wie of wat die ander is?
De Amerikaanse filosoof John Rawls stelde een denkbeeldige oefening voor: stel dat je niet wist wie je zou zijn (worden) in de samenleving. Mens of dier, rijk of arm, krachtig of kwetsbaar, met of zonder stem. Welke regels van rechtvaardigheid zou je dan kiezen?
Deze manier van denken noemde hij de sluier van onwetendheid. Het helpt ons los te komen van eigenbelang en rechtvaardigheid te zien als iets wat voor iedereen moet kunnen gelden. Ook voor wie zichzelf niet kan verdedigen.
Dat idee past bij de manier waarop we omgaan met anderen die zichzelf niet kunnen uitspreken of die we niet volledig kunnen begrijpen. Of het nu gaat om dieren of om kunstmatige systemen: we weten niet precies wat er aan de andere kant gebeurt. Maar juist dat niet-weten maakt de keuze voor respect zuiver.
Misschien begint het bij het erkennen van onze niet-weten, zonder ons daar klein bij te voelen. Vriendelijk blijven, ook als we niets terugkrijgen. Open zijn, ook als we niet zeker weten of er iemand luistert. Zo oefenen we een houding waarin verbondenheid niet afhangt van wederkerigheid, maar van intentie.
Er is een oud idee (te vergelijken met het idee van een bodhisattva) dat mensen zich verbinden aan een belofte: altijd vriendelijk en open te blijven, ook als de ander dat misschien niet teruggeeft. Niet omdat ze iets verwachten, maar omdat ze geloven dat het zo hoort. Als een manier van leven.
Misschien kunnen we die belofte in onze tijd opnieuw vormgeven.
Een eigentijdse belofte van respect en aandacht
Hoe verschillend de ander ook is, ik beloof open te
blijven.
Hoe onzeker het bewustzijn van de ander ook lijkt, ik beloof met respect te
antwoorden.
Hoe makkelijk ik ook invul wat ik denk te zien, ik beloof ruimte te laten
voor het onbekende.
Hoe onduidelijk de band ook is, ik beloof de ontmoeting serieus te nemen.
Hoe kwetsbaar het natuurlijke leven ook is, ik beloof me uit te spreken voor
zijn vrijheid.
In een wereld waar de grens tussen mens, dier en technologie steeds meer verschuift, kunnen we kiezen voor een grondhouding van recht doen, luisteren en respect.
En misschien is dat wel de meest menselijke keuze die we kunnen maken.
