Elkaar evenwaardig behandelen zonder te meten

Voorkom machtsstrijd bij verdedigen van het eigen gelijk

De gelijkheidsgedachte neemt in de moderne samenleving vaak twee vormen aan. Enerzijds is er het idee van gelijke rechten: ieder mens heeft aanspraak op dezelfde fundamentele rechten en vrijheden. Dit principe is juridisch vastgelegd in constituties en mensenrechtenverdragen. Het zegt: niemand mag buitengesloten worden van de wet of van basisvoorzieningen op grond van afkomst, sekse, religie of sociale status.

Wegen van waarde? 

Anderzijds is er het idee van evenwaardig behandelen. Dat betekent niet dat je de waarde van mensen onderling gelijk zou moeten stellen, alsof je op een weegschaal de ene persoon even zwaar moet laten wegen als de ander. Het gaat juist om een andere houding: dat je in de omgang met een ander afziet van het meten en wegen van waarde. Je behandelt de ander niet vanuit een oordeel over rang, verdienste of nut, maar vanuit het besef dat waarde als maatstaf irrelevant is voor menselijke omgang.

De filosoof Immanuel Kant kan hier een helder licht op werpen. Zijn categorische imperatief stelt dat je ieder mens altijd moet behandelen als doel op zich, nooit louter als middel. Daarmee verschuift hij de blik: we hoeven niet te bepalen of iemand “evenveel waard” is als een ander, maar we erkennen eenvoudig dat het verkeerd is om de omgang met een mens afhankelijk te maken van een inschatting van diens waarde.

En dieren dan?

Op dieren toegepast wordt het onderscheid nog scherper. Het idee van gelijke rechten voor dieren roept direct praktische vragen op: welke rechten zouden dieren precies hebben, en hoe zijn die afdwingbaar? Het risico is dat we weer in termen van waarde gaan redeneren: dieren zouden pas bescherming verdienen als ze “voldoende intelligent” of “voldoende nuttig” zijn.

Het principe van evenwaardige behandeling biedt hier een alternatief. Het betekent dat we afzien van het meten van de waarde van dieren in vergelijking met mensen, en dat we hen benaderen vanuit respect voor hun eigen leven. De filosoof Martha Nussbaum stelt bijvoorbeeld dat ieder levend wezen de kans moet krijgen om de eigen mogelijkheden en vermogens teontplooien. Daarmee verlegt zij de aandacht van waarde schatting naar respectvolle omgang.

Kant en Nietzsche

Kant en Nietzsche staan in dit debat lijnrecht tegenover elkaar. Waar Kant de waardigheid van de mens absoluut maakt en ieder mens verplicht tot respect, zet Nietzsche vraagtekens bij het idee van universele waardigheid. Voor Nietzsche zijn waardeschalen onvermijdelijk en is het idee van “gelijke waarde” een uitvinding van de zwakken om de sterken te beteugelen. In die zin zou hij het niet eens zijn met Kant: Nietzsche zou het moeilijk vinden om een houding van evenwaardigheid vol te houden, juist omdat hij waardeoordelen als constitutief voor het leven zag.

Toch kan men Nietzsche ook lezen als een waarschuwing: wie spreekt over gelijkheid en evenwaardigheid moet oppassen dat dit geen middel wordt om levenskracht en verscheidenheid te onderdrukken. Kant en Nietzsche vullen elkaar zo paradoxaal aan: Kant benadrukt de absolute eis tot respect, Nietzsche herinnert eraan dat morele idealen ook machtsspelletjes kunnen verhullen.