Nietzsche's diagnose: de wraakzucht van de machtelozen
Volgens filosoof Friedrich Nietzsche (1844-1900) ontstond het christelijke (en bij uitbreiding moderne humanistische) gelijkheidsdenken als waarde niet uit nobele motieven, maar uit ressentiment: de omgekeerde wraakzucht van degenen die zich machteloos voelden. Hoewel sommige waarden objectief waardevol zijn, benadrukt Nietzsche dat ze hun kracht verliezen als we ze niet persoonlijk toe-eigenen. De Gouden Regel bijvoorbeeld blijft krachtig omdat mensen hem steeds opnieuw heruitvinden, niet alleen maar overnemen. Men kan Nietzsche lezen als een waarschuwing: wie spreekt over gelijkheid en evenwaardigheid moet oppassen dat dit geen middel wordt om levenskracht en verscheidenheid te onderdrukken.
Deze dynamiek herkennen we vandaag nog steeds. De moderne gelijkheidsdenker zegt in feite het volgende. "Wij zijn nederig genoeg om ieders gelijkwaardigheid te erkennen, terwijl jullie arrogant genoeg zijn om hiërarchieën te accepteren. Daarom zijn wij moreel superieur." Het is een omkering waarbij de claim op nederigheid zelf wordt gebruikt als basis voor superioriteit.
De priesterlijke functie
Nietzsche identificeerde een specifiek type mens dat hij de "priester" noemde -niet noodzakelijk religieus, maar iedereen die macht uitoefent- door anderen een slecht geweten aan te praten. Deze "moraalridder" beweert te spreken namens het volk of namens universele waarden (God, waarheid, gelijkheid), maar gebruikt deze claims feitelijk om controle uit te oefenen over anderen.
In de moderne context zien we dit terug bij degenen die anderen beschuldigen van "onbewustzijn" over sociale onrechtvaardigheid. Zij nemen de rol van priester op zich door te bepalen wat moreel acceptabel is, wie "ontwaakt" is en wie nog in "onwetendheid" verkeert. Wat ze zeggen over gelijkheid gebruiken ze eigenlijk om zelf macht te krijgen.
De wil tot macht achter gelijkheidsidealen
Nietzsche's kernstelling is dat alle menselijke gedrag, inclusief ogenschijnlijk altruïstische idealen, uiteindelijk voortkomt uit de "wil tot macht": de fundamentele drang om controle en invloed uit te oefenen. Ook gelijkheidsdenken is hiervan een uiting.
Wanneer iemand strijdt voor dierenrechten, vrouwenrechten of raciale gelijkheid, kan dit oprecht gemotiveerd zijn door compassie. Maar tegelijkertijd bevestigt deze strijd hun eigen identiteit als moreel superieur wezen. Zij krijgen sociale status, intellectuele bevrediging en een gevoel van betekenis door hun "verheven" standpunten. De gelijkheidsclaim wordt zo een maskering van de eigen wil tot macht.
De genealogie van moraal
Nietzsche's "genealogische methode" -het onderzoeken van de historische en psychologische oorsprong van waarden- is hier bijzonder relevant. Hij zou vragen: waarom ontstond precies in onze tijd deze obsessie met gelijkheid? Wie heeft er belang bij? Welke machtsverhoudingen worden erdoor gelegitimeerd of uitgedaagd?
Vanuit dit perspectief is de moderne gelijkheidsbeweging niet zozeer een ontdekking van eeuwige waarheden, maar een historisch contingente ontwikkeling die bepaalde groepen macht geeft over anderen. De academici, activisten en opiniemakers die deze waarden promoten, verwerven erdoor culturele autoriteit en sociale status.
Nietzsche voorspeld
De evolutie van het begrip "woke" illustreert
Nietzsche's analyse bijna perfect. Het begon als een oproep tot bewustzijn over
sociale onrechtvaardigheid, schijnbaar een universalistisch ideaal gericht op
gelijkheid voor iedereen. Maar precies zoals Nietzsche zou hebben voorspeld,
transformeerde dit snel in een nieuwe vorm van priesterlijke macht.
Historische voorbeelden jaren na Nietzsche waren Mao en Stalin, die vele miljoenen doden op hun geweten hadden. Beide begonnen met universalistische idealen.
Mao
Het Chinese communisme startte als een bevrijdingsbeweging voor onderdrukte boeren en arbeiders, met als doel een gelijkwaardige samenleving. Maar dit transformeerde in de Culturele Revolutie tot een regime waarin "klassenstrijd" werd gebruikt om tegenstanders te vernietigen, intellectuelen te vervolgen en een nieuwe orthodoxie af te dwingen.
Stalin
De Sovjetrevolutie beloofde een klassenloze samenleving en het einde van uitbuiting. In plaats daarvan ontstond een systeem waarin de partij-elite ("het proletariaat vertegenwoordigend") absolute macht uitoefende en dissidenten naar de goelag stuurde.
De nieuwe priesterklasse en politieke macht
Waar Nietzsche sprak van priesterlijke macht, zien we vandaag dat ook politici deze strategie gebruiken. Ze bepalen welke groepen worden uitgesloten of genegeerd, bijvoorbeeld door beleidskeuzes, publieke framing of regulering. Het mechanisme is hetzelfde: invloed uitoefenen door anderen uit de gemeenschap van “fatsoenlijke” of “ontwaakte” mensen te weren.
De oorspronkelijke boodschap van gelijkheid transformeert zo in een nieuwe vorm van superioriteit. Wie de juiste terminologie niet gebruikt, de verkeerde vragen stelt of andere standpunten verdedigt, wordt gediskwalificeerd of genegeerd: een moderne vorm van symbolische uitsluiting die Nietzsche als ultiem ressentiment zou herkennen.
Het ressentiment van de reactie
De “anti-woke” beweging volgt hetzelfde patroon. Degenen die zich bedreigd voelen door de nieuwe moraal, ontwikkelen hun eigen ressentiment. Ze keren de waarden om en maken van hun “onbewustzijn” een deugd: zij zijn de “gewone mensen” tegenover de “wokies”, de “realisten” tegenover de “idealisten”.
Beide kampen beweren universeel te denken, maar handelen vooral in hun eigen voordeel. Beide zijn uitingen van de wil tot macht, gemaskeerd als morele principes.
Voorbij Nietzsche's cynisme
Evenwaardigheid als uitgangspunt
Mijn visie is dat alle levende wezens, mensen en dieren, intrinsiek evenwaardig zijn in hun recht om vrij te zijn van onvrijheid. Dit perspectief is een uitnodiging tot herkenning, maar dwingt ons om onze invloed bewust en constructief in te zetten, met respect voor anderen en hun autonomie, zonder onszelf moreel te verheffen. Mijn waarde en moraal is de Gouden Regel: wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander (mens en dier) niet.
De kunst van verantwoorde invloed
In plaats van te proberen alles en iedereen volledig gelijk te behandelen, kunnen we ons richten op “verantwoorde invloed”: eerlijk zijn over waarom we iets geloven of doen, terwijl we bescheiden blijven in ons denken. "Umwertung aller Werte" betekende voor Nietzsche dat wij pas na de ontmanteling van oude zekerheden (belemmerende overtuigingen) eindelijk authentiek zelfscheppende wezens kunnen worden.
Het gaat erom onze waarden serieus te nemen en te verdedigen, maar altijd met respect voor anderen en hun autonomie en zonder jezelf boven hen te plaatsen. Deze houding vormt de brug naar Nietzsche’s concept van nobele machtsuitoefening: het zorgvuldig en verantwoordelijk uitoefenen van invloed zonder anderen te onderdrukken.
Dit vereist een verschuiving: van het beoordelen van mensen naar het beoordelen van argumenten, van het diskwalificeren van personen naar het bekritiseren van posities, van morele verontwaardiging naar intellectuele discussie. We mogen onszelf superieur voelen -Nietzsche zou zeggen dat dit onvermijdelijk is- maar we verdienen onze overtuigingen door excellentie in denken en handelen, niet door onszelf moreel boven anderen te plaatsen.
In deze erkenning van (persoonlijke verantwoordelijkheid voor) onze eigen drijfveren ligt misschien de kiem van werkelijke wijsheid: de moed om onze motieven onder ogen te zien, de eerlijkheid om verlangens naar invloed te erkennen en de discipline om deze constructief in te zetten voor wat we waardevol vinden. Het is een delicate balans, essentieel voor een pluralistische samenleving waarin verschillende vormen van invloed naast elkaar bestaan.
