De gevolgen van verstrooide aandacht

Zelfzorg, wederzijdse verantwoordelijkheid en doorgeschoten narcisme

We leven in een tijd waarin solidaire aandacht een schaarste is geworden. Niet alleen in de zin van tijd en focus, maar vooral in morele zin: op wie of wat richten we onze aandacht en  waarom? In de wirwar van sociale media, persoonlijkheidsontwikkeling en mondiale crises zoeken mensen houvast: in zichzelf, in hun omgeving, in een ideaal. Maar wie zich uitsluitend keert naar binnen, vindt daar niet per se rust of richting. In plaats daarvan groeit het risico van vervreemding, egocentrisme en morele onverschilligheid. In deze context stelt zich een urgente filosofische vraag: wat helpt ons om de juiste balans te vinden tussen zelfzorg en verantwoordelijkheid voor elkaar en de wereld?

Narcisme als cultureel symptoom

In haar analyse van sterrenverering beschrijft de filosofe Isolde Charim hoe mensen die zich niet gezien voelen, hun identiteit spiegelen aan beroemdheden. In de ster vinden ze een schijnbaar afgerond geheel: een perfecte identiteit waarin zij hun eigen onzekerheden kunnen projecteren. Ze noemt het “sterbalsem”, een plaatsvervangende vorm van zelfliefde. Die fascinatie voor de ster is geen privéfenomeen, maar een symptoom van iets groters: het verlangen naar bevestiging in een tijd van onthechting.

De Amerikaanse historicus Christopher Lasch stelde al in 1979 dat de westerse cultuur aan het veranderen was in een cultuur van narcisme. Tradities, instituties en gemeenschapszin maakten plaats voor zelfobsessie en de cultus van uniciteit. Lasch beschreef deze ontwikkeling decennia vóór de komst van sociale media, maar hij zag al hoe het hunkeren naar bewondering een leegte verborg: het onvermogen om zichzelf te plaatsen in een groter geheel.

De morele erosie van het wij

Deze narcistische cultuur is niet zonder politieke gevolgen. In plaats van burgers die zich verbonden voelen met een collectief project, zien we steeds vaker individuen die hun eigen gekrenktheid centraal stellen. Rechts-populistische bewegingen spelen daar handig op in met boodschappen als: “Jij had op nummer één moeten staan”. De ander verdwijnt uit beeld, behalve als zondebok. Ook zogenaamde “narcistische gemeenschappen”, zoals bepaalde wellnessgroepen of antivaxxers, tonen hoe een gedeeld gevoel van bijzonderheid geen basis biedt voor solidariteit. Integendeel: zodra opoffering wordt gevraagd, valt het wij uiteen.

Tijdens de COVID-19-pandemie bleek hoe kwetsbaar dit wij is geworden. De bereidheid om verantwoordelijkheid te nemen voor het geheel -door eenvoudige handelingen zoals afstand houden of vaccineren- werd door sommigen opgevat als aantasting van hun unieke waarheid of autonomie. In diezelfde kringen bleek ook steun voor Oekraïne opvallend laag. De lijn is duidelijk: wie enkel vanuit zichzelf denkt, vindt het lastig om zich met iets buiten zichzelf te verbinden.

Vrijheid, evenwaardigheid en solidariteit als ethisch kompas

Tegen deze achtergrond hernemen en hernoemen we de idealen van de Franse Revolutie -vrijheid, evenwaardigheid en solidariteit- als ethisch fundament. Niet als historische nostalgie, maar als richtinggevend kader om een moreel gezonde samenleving vorm te geven. Want deze drie begrippen houden elkaar in evenwicht.

Zonder verbondenheid verwordt vrijheid tot egocentrisme. Zonder aandacht voor de ander verandert competitie in agressieve onverschilligheid. En zonder werkelijk wij-besef wordt solidariteit een masker voor groepsnarcisme. Daarom is moreel bewustzijn -of beter: morele aandacht- essentieel. Aandacht voor het effect van onze keuzes op anderen. Aandacht voor de structuren waarin we leven. Aandacht voor wat werkelijk gemeenschappelijk is en wat slechts projectie is.

Balans tussen zelfzorg en verantwoordelijkheid

Dit betekent niet dat zelfzorg verdacht is. Integendeel: zonder zorg voor onszelf kunnen we ook anderen weinig bieden. Maar zelfzorg wordt destructief wanneer zij geen enkele relatie meer heeft met de ander. Wie zichzelf niet bevraagt, wie zijn vrijheid niet spiegelt aan de grenzen van de ander, loopt het risico te vervallen in wat Lasch omschreef als een “therapeutische cultuur”: een samenleving waarin elke kritiek wordt ervaren als krenking en elke verantwoordelijkheid als inperking.

De ware uitdaging is dus niet óf we voor onszelf zorgen of voor de wereld, maar hoe we beiden kunnen verenigen. Hoe we vrijheid niet enkel als ruimte voor onszelf begrijpen, maar ook als verantwoordelijkheid tegenover anderen. Hoe we onze uniciteit koesteren zonder ons af te zonderen. Hoe we verbondenheid opnieuw leren ervaren, niet als zwakte, maar als voorwaarde voor menselijkheid.

Hoop als morele keuze

In 1979 voorspelde Lasch het verval van de westerse beschaving. Toch bestaat er nog altijd ruimte voor zelfcorrectie. In het feit dat we deze verschuivingen kunnen benoemen, schuilt ook de mogelijkheid om ze te keren. Juist omdat narcisten slecht tegen kritiek kunnen, is het feit dat onze cultuur zichzelf blijft bekritiseren een teken van hoop.

Als we werkelijk waarde hechten aan vrijheid, evenwaardigheid en solidariteit, dan vereist dat een actieve, aandachtige houding. Geen perfectie, geen ideologie, maar de bereidheid om telkens opnieuw te kiezen voor verbinding: met onszelf, met elkaar en met de wereld.

Zie ook: een hedendaags ethisch kompas.