Het vergeten bestaansgrond
In een tijd waarin het spreken gedomineerd wordt door helderheid, bewijsbaarheid en controle, lijkt het woord ‘ziel’ ver weggestopt te zijn geraakt. Het past niet meer in het kader van het maakbare, het meetbare of het cognitief verklaarbare. In zijn werk over de ziel wijst filosoof Gerard Visser erop dat we het mysterie van het zelf zijn vergeten. Waar Heidegger sprak van Seinsvergessenheit -het vergeten van de bestaansgrond- spreekt Visser van zielsvergetelheid. We hebben de ziel opgegeven aan de illusie van haar kenbaarheid. Maar wat als juist haar ondoorgrondelijkheid een toegangspoort biedt tot een diepere manier van verstaan? In dit essay wordt bepleit dat de ziel opnieuw kan doorklinken waar ruimte wordt gemaakt voor het apofatische: de taal die spreekt door te zwijgen en weet door te laten.
De ondoorgrondelijkheid van de ziel
Heidegger spreekt over het vergeten van het zijn als het onttrekken van de existentiële grond aan de aandacht van de mens. Visser voert die gedachte verder door en wijst op een tweede vergetelheid: die van de ziel, als innerlijke diepte die niet alleen voorafgaat aan het denken, maar zich daaraan ook onttrekt. Wat vergeten wordt, is niet verdwenen; het is verstild, uit het zicht geraakt, wellicht verscholen in de taal zelf.
Het apofatische spreken
Het apofatische is de houding waarin we het wezenlijke niet benoemen door wat het is, maar door wat het niet is. Deze vorm van spreken -verwant aan mystieke tradities- erkent dat sommige werkelijkheden alleen benaderd kunnen worden via omwegen, stilte of ontkenning. In de apofatische theologie wordt over God gezegd dat hij niet goed, niet alwetend, niet almachtig is; niet omdat hij dat niet zou zijn, maar omdat hij elk menselijk begrip overstijgt.
Zo ook met de ziel: zij is niet voorstelbaar, niet kenbaar, niet bewijsbaar. Zij is geen object onder anderen, maar een naam voor wat in de mens klinkt als echo van oorsprong en richting, zonder dat dit ooit expliciet te vatten is. In apofatisch spreken klinkt de ziel niet door als een antwoord, maar als een vraag die open blijft.
De ziel als klankruimte
Om de ziel te laten klinken, moeten we de taal als instrument hervinden, niet als medium van overheersing maar als ruimte van resonantie. Apofatisch spreken vraagt om een taal die niet sluit, maar opent. Die niet afsluit, maar uitnodigt. Een taal die zich bewust is van haar grenzen en in die grenzen een ander weten erkent: een niet-weten dat geen tekort is, maar een dieper verstaan.
De ziel toont zich niet in de expliciete verklaring, maar in het besef van de onuitputtelijkheid van de ervaring. Zij klinkt door in stilte, in verwondering, in het besef dat niet alles gezegd hoeft of kan worden.
Thuis
De ziel is niet terug te brengen in het publieke domein door haar te definiëren of te bewijzen. Ze keert niet terug door nadrukkelijk over haar te spreken, maar klinkt door waar wij de moed opbrengen om haar ondoorgrondelijkheid niet weg te redeneren. In het apofatische communiceren -dat zwijgt, omarmt en openlaat- ontstaat een ruimte waarin de ziel opnieuw hoorbaar wordt. Niet als iets wat we bezitten, maar als iets wat ons bewoont.
