De dans tussen woord en beeld
 |
| of evenwaardigheid? |
Denken-door-taal: het woord als zoeklicht
Taal denkt mee. Wanneer we woorden als "gelijkwaardigheid" en "evenwaardigheid" door elkaar gebruiken "net zolang het nodig is", zijn we niet bezig met semantische slordigheid. We laten de taal zelf het verschil ontdekken. Woorden zijn geen statische etiketten die we op de werkelijkheid plakken: ze zijn levende instrumenten die nieuwe betekenissen kunnen blootleggen.
Het herbenoemen -van "vrijheid, gelijkheid, broederschap" naar "vrijheid, evenwaardigheid, solidariteit"- toont hoe taal geschiedenis in zich draagt en tegelijkertijd nieuwe mogelijkheden opent. "Evenwaardigheid" draagt een zachtheid in zich die "gelijkwaardigheid" mist. Het erkent verschil zonder hiërarchie te scheppen. Het woord zelf lijkt te ademen, ruimte te maken voor nuance.
Denken-door-taal is geduldig werk. Het vraagt om herhaling, variatie, het omcirkelen van een begrip totdat het zich laat vatten. Duizend woorden kunnen een begrip van alle kanten belichten, de schaduwkanten blootleggen, de implicaties doordenken. Ze kunnen onderscheidingen maken die cruciaal zijn maar subtiel, zoals tussen "van waarde zijn" en "de waarde van iets hebben".
Denken-door-beelden: de kracht van de plotselinge helderheid
Maar soms valt alles samen in één beeld. Denk aan twee bomen die naast elkaar groeien, de ene met diepe wortels, de andere met een brede kroon. Ze zijn verschillend, maar hun waarde ligt niet in onderlinge vergelijking. Ze verrijken elkaars bestaan door hun verschil. Het beeld zegt direct wat honderden woorden over wederzijdse afhankelijkheid en eigenwaarde zouden proberen uit te leggen.
Een beeld kan een emotionele waarheid overbrengen die rationele argumentatie niet raakt. Het spreekt tot onze intuïtie, tot wat we al weten maar nog niet onder woorden hebben kunnen brengen. Beelden hebben de kracht van herkenning: ze laten ons voelen: "Ja, zo is het".
Het verschil tussen ademhalen en hijgen illustreert dit. Wanneer we gebruik maken van elkaars mogelijkheden vanuit evenwaardigheid, is het als natuurlijk ademhalen: vanzelfsprekend, wederzijds, zonder kramp. Wanneer we dat doen vanuit een gevoel van hiërarchie, wordt het hijgen: geforceerd, ongelijkmatig, uitputtend.
De spanning tussen beide
Toch zijn woord en beeld niet elkaars tegenpolen. Ze vullen elkaar aan in een voortdurende dans. Woorden kunnen beelden verfijnen, beelden kunnen woorden inspireren. Het beeld van de twee bomen roept nieuwe vragen op die om taalkundige uitwerking vragen: hoe ontstaat die wederzijdse verrijking precies? Welke voorwaarden zijn daarvoor nodig?
Denken-door-taal excelleert in het maken van onderscheidingen, het analyseren van implicaties, het bouwen van argumentaties. Het kan de geschiedenis van een concept traceren, zijn politieke lading blootleggen, alternatieve formuleringen verkennen. Duizend woorden kunnen een complex netwerk van betekenissen ontvouwen dat geen enkel beeld kan bevatten.
Denken-door-beelden daarentegen heeft de kracht van synthese. Het kan in één flits samenbrengen wat taal moeizaam moet construeren. Een beeld kan ons raken op een niveau waar woorden niet bij kunnen, kan een waarheid overbrengen die we voelen voordat we begrijpen.
De zoektocht naar evenwaardigheid
In onze zoektocht naar evenwaardigheid (tussen mensen onderling en mens en dier) hebben we beide nodig. We hebben woorden nodig om te ontdekken wat we bedoelen, om onderscheidingen te maken tussen wat lijkt maar verschilt, om nieuwe mogelijkheden te benoemen. We hebben beelden nodig om te voelen hoe evenwaardigheid eruitziet, hoe het aanvoelt om vanuit inherente waardigheid met elkaar om te gaan.
Het mooie is dat zowel denken-door-taal als denken-door-beelden zelf voorbeelden zijn van evenwaardigheid. Geen van beide is superieur. Ze hebben verschillende gaven, verschillende mogelijkheden. Samen kunnen ze ons dichter bij waarheid brengen dan elk afzonderlijk.
Misschien is dat wel de essentie van evenwaardigheid: het herkennen dat verschillende vormen van waarde niet concurreren maar samenwerken. Dat duizend woorden en één beeld elkaar niet beconcurreren om wie het beste de werkelijkheid weergeeft, maar samen een rijkere werkelijkheid scheppen dan elk apart zou kunnen.
De valkuil en de uitweg
De valkuil waar we niet in hoeven te vallen -het verschil tussen "van waarde zijn" en "de waarde van iets hebben"- manifesteert zich ook in hoe we naar taal en beeld kijken. Zodra we beginnen te wegen en te meten -welk medium is effectiever, welke vorm van denken is waardevoller- vervallen we in de logica van hiërarchie.
Maar wanneer we erkennen dat zowel woord als beeld "van waarde zijn", ontstaat er ruimte voor een natuurlijke uitwisseling. Dan kunnen we woorden gebruiken wanneer we precisie nodig hebben, beelden wanneer we synthese zoeken en beide laten samenspelen in een dans van betekenisgeving.
De herbenoeming van de Franse drieklank naar "vrijheid, evenwaardigheid, solidariteit" is zelf zo'n dans. De woorden dragen de geschiedenis mee van de oorspronkelijke formule, maar openen tegelijkertijd nieuwe beeldruimtes. "Solidariteit" roept andere associaties op dan "broederschap": zachter, inclusiever, minder beladen met exclusie.
De som der delen
Denken-door-taal en denken-door-beelden zijn niet twee verschillende activiteiten maar twee aspecten van hetzelfde zoeken naar begrip. Ze kunnen elkaar versterken wanneer we ze benaderen vanuit evenwaardigheid, niet als concurrenten maar als complementen.
In een wereld die vaak gedreven wordt door de logica van meten en vergelijken, biedt de erkenning van verschillende vormen van waarde een uitweg. Niet alles hoeft hetzelfde te zijn om evenwaardig te zijn. Niet alle waarde hoeft meetbaar te zijn om echt te zijn.
Misschien is dat de stilte revolutie die schuilt in de overgang van gelijkheid naar evenwaardigheid, van broederschap naar solidariteit: het erkennen dat er verschillende manieren zijn om van waarde te zijn en dat die verschillende manieren elkaar kunnen verrijken in plaats van bedreigen.
Zowel het woord dat zoekt als het beeld dat toont hebben hun eigen waardigheid. En in hun samenspel ontstaat iets dat groter is dan de som der delen: een vorm van denken die zowel precies als intuïtief, zowel analytisch als synthetisch kan zijn.
Dat is misschien wel waar echte evenwaardigheid naar verwijst: niet naar het wegmaken van verschillen, maar naar het scheppen van ruimte waarin verschillen elkaar kunnen verrijken.
