De onbegrensde macht van populisme

Taboe op bekwaamheid

In de geschiedenis zien we telkens golfbewegingen in de manier waarop samenlevingen omgaan met kennis, macht en gezag. Waar in de twintigste eeuw de nadruk lag op het zo hoog mogelijk opleiden van jongeren, zien we nu dat juist praktisch geschoolden vaak betere kansen hebben op een goedbetaalde baan. Tegelijkertijd ontstaat er bij een deel van de bevolking een zekere scepsis tegenover hoogopgeleiden en technocraten. In de politiek leidt dit tot een verschuiving waarbij ministers met minder bestuurlijke ervaring naar voren worden geschoven en leiderschap vaker gezocht wordt in nabijheid tot ‘het volk’ dan in expertise.

Wat daarbij meespeelt, is een taboe op het bespreekbaar maken van bekwaamheid. Hoger opgeleiden durven vaak niet hardop te zeggen dat kandidaten zonder bestuurlijke ervaring of diepere kennis mogelijk te weinig in huis hebben om complexe ministersposten goed te vervullen. De angst om neerbuigend, snobistisch of verheven te lijken, zorgt ervoor dat dit gesprek uitblijft. Populisten krijgen hierdoor de ruimte om grenzen te overschrijden in hun optreden, zonder dat er vanuit de samenleving of politiek voldoende tegenwicht wordt geboden.

De filosoof Michael Sandel wijst in De tirannie van verdienste op een aanverwant probleem: de verheerlijking van meritocratie. Volgens hem leidt het geloof dat succes louter het gevolg is van eigen verdienste tot arrogantie bij winnaars en vernedering bij verliezers. Deze dynamiek voedt ressentiment en schept een vruchtbare bodem voor populisme. In dat licht wordt duidelijk waarom het zo moeilijk is om het taboe op bekwaamheid te doorbreken. Het benoemen van vereisten voor een complexe bestuurlijke functie kan immers snel worden opgevat als een bevestiging van elitaire arrogantie, terwijl het in feite gaat om het waarborgen van kwaliteit en verantwoordelijkheid.

Dat roept vragen op die ook in eerdere tijden speelden: de angst voor verandering, de vrees voor verlies en het zoeken naar nieuwe zekerheden. Angst is hier niet één enkelvoudig fenomeen. Het gaat om een complex mengsel van gevoelens en berekeningen. Enerzijds is er de begrijpelijke vrees dat men iets kwijtraakt wat waardevol is: status, invloed, werkzekerheid, of vertrouwde sociale structuren. Net zoals kinderen die enerzijds delen belangrijk vinden, maar toch proberen manieren te vinden om zonder represailles alle snoepjes voor zichzelf te houden, zo proberen groepen in de samenleving te behouden wat ze hebben, ook wanneer de omstandigheden fundamenteel veranderen.

Wat deze tijd echter wezenlijk anders maakt dan eerdere perioden, zijn drie factoren. Ten eerste is er een ongekende welvaart, waardoor angst zich niet primair richt op het dagelijks overleven, maar op behoud van positie, status en identiteit. Ten tweede is er de overvloedige en razendsnelle nieuwsvoorziening. Waar vroeger nieuws traag verspreid werd en bemiddeld door instituties, wordt informatie nu vrijwel direct en ongefilterd gedeeld, wat onzekerheid en polarisatie kan versterken. Ten derde is er de afwezigheid van klassieke klassenstructuren en kerkelijke macht die ooit richting en houvast boden. De samenleving is formeler gelijker, maar daardoor ook diffuser: mensen moeten zelf hun kaders vinden en verdedigen.

Daarbovenop komt een nieuw fenomeen: de technologische profilering van individuen. Smartphones en digitale platforms registreren gedragspatronen tot in detail. Vooralsnog worden die data vooral commercieel benut of ingezet voor opsporing van criminelen, maar het potentieel voor politieke sturing is groot. Het is niet zo dat elke populistische leider deze analyses doelbewust gebruikt, maar de tijdgeest maakt wel dat dit soort instrumenten beschikbaar zijn en soms net het verschil kunnen uitmaken in de strijd om invloed en macht.

Populisten zijn in dit geheel geen nieuw verschijnsel, maar hun positie en middelen zijn veranderd. Ze zijn vaak niet laagopgeleid, maar beschikken juist over de vaardigheden om de taal van onvrede te verwoorden en daarmee aansluiting te vinden bij brede lagen van de bevolking. Of zij daarbij gewetenloos te werk gaan of vooral cynisch en onverantwoordelijk handelen, is lastig vast te stellen. Wat duidelijk is, is dat ze inspelen op reële angsten en frustraties, maar die vaak vertalen naar vijandbeelden of simplistische oplossingen die vooral hun eigen macht versterken.

Zo rijmt de geschiedenis zonder zich te herhalen. De patronen van angst, verlies en verzet zijn bekend, maar de context van welvaart, technologie en media maakt de huidige golfbeweging uniek. Juist daarom vraagt dit tijdperk om een kritische en bewuste omgang met macht en leiderschap: niet om angst te ontkennen, maar om die in te bedden in een gedeeld besef van verantwoordelijkheid en continuïteit. Alleen door het taboe op bekwaamheid te doorbreken, kunnen we voorkomen dat de macht van populisme onbeperkt groeit.