We leven in een Catch-22 situatie

Kunnen we voorkomen dat we gevangen raken in een paradox?

Joseph Heller’s Catch-22 (1961) is een satire op de absurditeit van bureaucratie en oorlog, met name binnen het Amerikaanse leger tijdens de Tweede Wereldoorlog. De titel verwijst naar een paradoxale regel: een piloot die mentaal instabiel is, kan niet vliegen, maar als hij om ontslag vraagt wegens krankzinnigheid, bewijst hij daarmee juist dat hij wilsbekwaam is en moet hij blijven vliegen. Dit illustreert hoe systemen zichzelf in stand houden door tegenstrijdige logica.

Relevantie voor de huidige tijd

De Catch-22 paradox zie je terug in veel hedendaagse systemen, waaronder technologie en AI. Het voorbeeld van AI als zowel bedreiging als oplossing voor democratie is opvallend, maar er zijn meer parallellen:

1.    Privacy & veiligheid

• AI helpt bij opsporing van criminaliteit en terrorisme.
• Tegelijkertijd bedreigt AI de privacy en vrijheid van burgers.

2.    Werkgelegenheid & automatisering

• AI vervangt banen, wat werkloosheid veroorzaakt.
• Tegelijkertijd biedt AI nieuwe werkgelegenheid, maar vaak in moeilijk toegankelijke sectoren.

3.    Desinformatie & waarheidsvinding

• AI kan nepnieuws genereren en de waarheid vervormen.
• Maar AI kan ook helpen bij fact-checking en betrouwbare informatie verspreiden.

Heller’s boodschap in Catch-22 is dat systemen vaak zo zijn ingericht dat je niet kunt ontsnappen aan hun interne logica. Dit is precies het probleem met AI: we hebben het nodig om complexe problemen op te lossen, maar het draagt tegelijkertijd bij aan diezelfde problemen. De uitdaging is om uit deze paradox te breken, bijvoorbeeld door regelgeving, ethische ontwikkeling en maatschappelijke controle.

Hoe kun je Catch-22 ontlopen?

Een paradox als Catch-22 voelt vaak als een gesloten systeem waar je niet uit kunt ontsnappen. Maar dat is precies de valkuil: denken dat er geen uitweg is. Hoe kun je daarmee omgaan?

1. De paradox omzeilen

Soms zit de oplossing buiten het systeem. In Catch-22 probeert Yossarian te ontsnappen door zich niet langer aan de regels te houden. In de AI-context betekent dit misschien: in plaats van AI te reguleren binnen de bestaande kaders, moeten we kijken naar bredere maatschappelijke structuren en ethische principes.

2. De definitie van het probleem herzien

Een paradox blijft vaak bestaan omdat we de uitgangspunten niet ter discussie stellen. Bijvoorbeeld:

• AI wordt gezien als onmisbaar, maar is dat echt zo?
• Moet democratie zich aanpassen aan AI, of moeten we AI beperken om binnen democratische kaders te passen?

Door opnieuw naar de aannames te kijken, ontstaan nieuwe perspectieven.

3. Speel met de logica

In paradoxen zitten vaak ingebouwde tegenstrijdigheden. Soms helpt het om die tegenstrijdigheden juist op te rekken of anders te formuleren. Bijvoorbeeld:

1. Als AI desinformatie verspreidt, kunnen we AI ook trainen om alle informatie te voorzien van herkomst en betrouwbaarheidsscore.
2. In plaats van te verwachten dat AI alles oplost, kunnen we het inzetten als een versterking van menselijke besluitvorming, met duidelijke grenzen.

4. Accepteer onzekerheid

Een valkuil is te denken dat er een perfecte oplossing moet zijn. Vaak gaat het niet om oplossen, maar om balanceren. In het geval van AI betekent dat misschien:

• Nooit volledig vertrouwen op AI, maar altijd menselijke toetsing erbij houden.
• AI niet als vijand of redder zien, maar als een complex hulpmiddel dat voortdurend bijgestuurd moet worden.

Deze analyse roept wederom op samen te werken om globale problemen op te lossen, maar niet vanuit gelijk hebben, maar vanuit evenwaardigheid samen zoeken naar een uitweg naar de toekomst.