Wim Sonneveld en de lichtheid van aardigheidjes
In onze welvarende samenleving lijkt het paradoxaal: hoe meer het ons voor de wind gaat, hoe voorzichtiger we worden met het tonen van onze vreugde. We lopen door de straten met uitgestreken gezichten, glimlachen even geforceerd naar een ander in het openbaar vervoer en houden onze tevredenheid voor onszelf.
Het uitgestreken gezicht als emotionele verdediging
In de publieke ruimte hanteren we een ongeschreven regel van emotionele neutraliteit. Het uitgestreken gezicht is niet alleen sociale hoffelijkheid, het is ook zelfbescherming. We houden onze innerlijke staat voor onszelf, uit angst voor andermans jaloersheid, uit angst om anderen pijn te doen met onze tevredenheid.
Die geforceerde glimlachjes die we elkaar soms toewerpen zijn als diplomatieke handelingen in een emotioneel mijnenveld. We voelen allemaal aan dat geluk een schaars goed kan lijken, dat andermans vreugde onze eigen tekorten kan benadrukken.
Sonnevelds goedbedoelde overmoedigheid
In zijn conference "De gulle lach" (1973) speelt Wim Sonneveld een licht aangeschoten Amsterdammer die het allemaal goed bedoelt, maar overal narigheid tegenkomt. Het personage heeft die joviale, overmoedige goede bedoeling van iemand met een borrel op: hij wil een "aardigheidje" doen, zijn lichte vreugde delen, maar botst constant op de sociale realiteit.
Wat Sonneveld zo briljant toont is een fundamentele miscommunicatie die Kundera ook beschreef: de botsing tussen lichtheid en zwaarte in menselijke verbindingen. Net zoals Tomas seks gebruikte als lichte, betekenisloze ontmoeting terwijl zijn vriendinnen er zware betekenis aan gaven (liefde, commitment), zo gebruikt Sonnevelds personage zijn uitbundige verhalen als lichte sociale interactie: gewoon een leuk momentje delen.
Maar anderen geven er juist zwaarder betekenis aan: irritatie over zelfgenoegzaamheid, het gevoel buitengesloten te worden van zijn plezier, ongemak over zijn gebrek aan sociale sensitiviteit. De alcohol maakt hem blind voor die verschillende lagen van betekenis. Hij wil licht blijven in situaties die voor anderen zwaar zijn.
Risicovolle momenten van plotselinge vreugde
Momenten van plotselinge vreugde -bijvoorbeeld wanneer je wint terwijl anderen verliezen, wanneer je overspoeld wordt door geluk in een omgeving waar anderen dat niet delen- zijn risicovolle momenten in ons bestaan. Ze confronteren ons met een fundamentele keuze over verbinding.
In die momenten ervaar je tegelijk het verlangen naar verbinding (dit geluk delen!) én het besef dat het juist kan isoleren. Het is de keuze tussen jezelf tonen (met het risico op afstand) of jezelf dempen (om de nabijheid te behouden).
De Kundera-paradox in het delen van plezier
Dit misverstand -tussen wat licht en wat zwaar bedoeld is- ligt aan de basis van veel sociale ongemakken rond het delen van vreugde. Waar de ene persoon gewoon een luchtig momentje wil delen, hoort de ander misschien pronkerij of ongevoeligheid. Waar de ene persoon lichtheid zoekt, ervaart de ander zwaarte.
De jaloersheid-val
Jaloersheid speelt hierin een cruciale rol, niet alleen bij anderen maar ook bij onszelf. We dimmen onze eigen uitstraling omdat we jaloersheid vrezen en andersom houden we onze vreugde binnen omdat we weten hoe pijnlijk andermans geluk kan zijn als je zelf worstelt.
Ironisch genoeg geeft jaloersheid betekenis aan wat ontbreekt. "Als ik jaloers ben op jouw geluk, dan moet geluk blijkbaar iets waardevols zijn." Het is een omgekeerde manier om gewicht te geven aan ons bestaan: via andermans vreugde onze eigen leegte definiëren.
De alcohol-ontsnapping
Sonnevelds personage heeft deze complexiteit "opgelost" door te drinken. Alcohol biedt een dubbele ontsnapping: het maakt je lichter (zorgelozer) maar ook zwaarder (alles lijkt plotseling betekenisvol). Het maakt van een gewoon momentje iets waar je uitgebreid over kunt vertellen, iets dat de moeite waard lijkt.
Maar het is een kunstmatige oplossing. De dronken vrijheid om je geluk te delen komt ten koste van empathie en sociale sensitiviteit. Je wordt vrij, maar ook asociaal.
De lichtheid omarmen
Misschien is de echte uitdaging niet om onze lichte geluksmomenten zwaarder te maken -door alcohol, door overdrijving, door ze kunstmatig op te blazen- maar om hun lichtheid te omarmen. Om toe te geven dat ze vluchtig en klein zijn en juist daarin hun waarde te vinden.
Sonnevelds genialiteit lag misschien wel in het tonen van beide extremen: de sociale verlamming van de nuchtere mens die zijn blijdschap niet durft te delen en de asociale vrijheid van de dronkaard die alle maat verliest. Tussen die twee extremen ligt een subtiel pad: de kunst om de ondraaglijke lichtheid van kleine, kostbare momenten te dragen.
