Hoe onze prestatiemaatschappij ons verlamt
Zelfuitbuiting en de angst om te falen
In de traditionele samenleving werden individuen onderworpen aan externe machtsstructuren die hen discipline oplegden. Han verwijst naar Michel Foucaults analyse van de "disciplinaire macht," waarin instituties zoals scholen, gevangenissen en kerken gedrag dicteerden. In de hedendaagse neoliberale samenleving is deze dwang grotendeels vervangen door een subtielere, maar ingrijpender vorm van macht: zelfdiscipline.
Mensen zijn niet langer onderworpen aan een externe autoriteit, maar nemen zelf de rol van onderdrukker op zich. De prestatiemaatschappij dwingt individuen om hun eigen project te worden, om zichzelf voortdurend te verbeteren en te overtreffen. Dit leidt tot een fundamentele verschuiving in de beleving van falen: wie niet slaagt, kan niemand anders dan zichzelf verantwoordelijk houden. De angst om tekort te schieten wordt hierdoor versterkt, want falen betekent niet slechts een tijdelijke tegenslag, maar een aantasting van de eigen identiteit.
De eindeloze race en de afwezigheid van rust
Een andere kern van Han’s kritiek is dat de moderne samenleving geen rustpunten meer kent. Waar vroeger religie, traditie of een vast levenspad houvast boden, moeten mensen nu zelf zin en richting geven aan hun leven. Dit creëert een voortdurende prestatiedrang: er is altijd iets te verbeteren, een nieuwe mijlpaal te bereiken. In een wereld waarin iedereen zich onderscheidt door unieke ervaringen, ontstaat de drang om steeds meer te presteren en steeds bijzonderder te zijn. Rust en eenvoud verliezen daardoor hun waarde.
Deze continue druk maakt ontspanning paradoxaal genoeg een prestatie op zich. Vrije tijd wordt geoptimaliseerd met mindfulness-apps, meditatiecursussen en sportprogramma’s die beloven ons nog productiever te maken. Echte rust, zoals Han betoogt, vereist echter een openheid voor het moment zonder de dwang om het te maximaliseren. Dit idee sluit aan bij filosofieën zoals het taoïstische wu wei en het hindoeïstische karma yoga, waarin niet-doen en handelen zonder gehechtheid aan succes centraal staan. Bovendien kan rust ons toegang geven tot inzichten die voortkomen uit bronnen waarvan we het bestaan nog maar nauwelijks beseffen, zoals synchroniciteit en serendipiteit.
Vergelijkingsangst en de illusie van transparantie
De moderne samenleving wordt steeds transparanter: sociale media maken elk aspect van het leven zichtbaar en meetbaar. Dit versterkt een cultuur van permanente vergelijking, waarin het individu constant zichzelf moet bewijzen. De angst om niet goed genoeg te zijn wordt daardoor een permanente metgezel.
In deze wereld verdwijnt het idee van een privéleven, waarin men ongestoord kan experimenteren of falen zonder sociale consequenties. Alles wordt geëxposeerd en gewogen, wat resulteert in een diepgewortelde onzekerheid. De digitale omgeving, waarin succes en geluk voortdurend worden getoond, wekt de indruk dat het leven een aaneenschakeling van hoogtepunten zou moeten zijn. De realiteit, met haar alledaagse momenten en onopvallende periodes, raakt daardoor in diskrediet.
De exploitatie van angst en macht
Naast de interne druk die de prestatiemaatschappij creëert, zijn er ook externe actoren die belang hebben bij een angstige en onzekere bevolking. Angst en onzekerheid kunnen namelijk worden geëxploiteerd, zowel politiek als economisch. Overheden en bedrijven gebruiken angst als een middel om controle uit te oefenen en macht te behouden. Wie angstig is, is minder geneigd om in opstand te komen en eerder bereid om controlemechanismen te accepteren.
Daarnaast is angst een lucratieve markt geworden. Media, farmaceutische bedrijven en techgiganten profiteren van een samenleving waarin mensen zich constant onveilig en ontoereikend voelen. Sensationele nieuwsberichten, zelfhulpindustrieën en algoritmisch gestuurde sociale media voeden deze onzekerheid, waardoor mensen blijven zoeken naar oplossingen die uiteindelijk alleen de afhankelijkheid versterken. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel waarin angst niet alleen een bijproduct is van de prestatiemaatschappij, maar ook doelbewust in stand wordt gehouden door partijen die er financieel en politiek gewin uit halen.
Van discipline naar depressie
Han stelt dat de disciplinering van het verleden leidde tot gehoorzaamheid, maar de zelfdiscipline van nu leidt tot burn-out en depressie. De pathologieën van de 21e eeuw –uitputting, angststoornissen en depressies– zijn symptomen van een samenleving waarin succes een morele plicht is geworden. Terwijl de neoliberale ideologie vrijheid en autonomie predikt, blijkt deze vrijheid een last te zijn: we zijn vrij om onszelf tot het uiterste te drijven en ons eigen falen te internaliseren.
Een uitweg uit de angstcultuur
De vraag dringt zich op hoe we aan deze dynamiek kunnen ontsnappen. Han suggereert een herwaardering van rust, contemplatie en echte sociale verbondenheid, los van prestatiegericht denken. In plaats van elk moment te maximaliseren, zouden we kunnen streven naar een openheid voor het moment zoals het zich aandient.
De prestatiemaatschappij creëert angst door de mens te reduceren tot een zichzelf voortstuwende machine. Misschien ligt de oplossing in het durven doorbreken van deze cyclus: door te accepteren dat niet elk moment uitzonderlijk hoeft te zijn, dat rust geen verspilling is, en dat falen geen identiteitsverlies betekent. Alleen dan kunnen we een stap zetten richting een samenleving waarin vrijheid niet betekent dat we alles kunnen worden, maar dat we niet alles hoeven te worden.
