De hele waarheid en niets dan de waarheid
Een populist weet wat veel mensen graag willen horen, namelijk die versie van de werkelijkheid waarmee het allemaal een stuk simpeler wordt. Wanneer de populist een poging zou doen om de waarheid te vertellen dan wordt hij niet geloofd of haken mensen af omdat het te genuanceerd klinkt. De waarheid is ook vaak te gewoontjes of te banaal om te delen. We houden van opsmuk. De werkelijkheid kent meerdere niveaus waarop vaak tegengestelde waarheden naast elkaar lijken te leven. Dat onderscheid te zien vraagt nogal wat intellectuele capaciteit.
Populisme spreekt dat deel van ons brein aan waarmee we al in onze kindertijd luisterden en blij van werden. Toen we nog ongegeneerd konden fantaseren over de magie die we wilden beleven en zien. Papa of mama waren veel te blij met de ongeremdheid bij wat we daarover vertelden en wilden ons niet teleurstellen met ontnuchterende nuances. Wie ouder en hopelijk wijzer wordt kan steeds meer abstractie toevoegen aan en afstand houden bij een verhaal. En wijze mensen hebben al helemaal niet meer de behoefte om altijd te reageren, niet instemmend en niet afwijzend. Ze verkiezen vaak om te zwijgen, omdat ze weten dat dat nog meer aan het denken kan zetten dan een tegenwerping, die vaak alleen maar de hakken vaster in het zand zet. Zwijgen kan een effectief verzet zijn tegen een (ongewenste) poging tot overtuigen. We hebben het natuurlijk niet over zwijgen uit angst.
Zoals mensen zien wat ze projecteren en projecteren wat ze willen zien, zo is het schier onmogelijk om zo te luisteren dat je ook hoort wat er niet gezegd wordt. Vooral bij halve waarheden is dat zo en het vraagt ook een houding die je op het spoor zet op de ontbrekende delen. Iemand met een open mind wil niet beticht worden van vooringenomenheid. Het is een mooie eigenschap dat je niet ten onrechte en bij voorbaat wilt oordelen, maar waarom zou je jezelf handicappen door nooit argwanend te willen zijn. Waarom roomser zijn dan de paus?
Mensen die halve waarheden vertellen kun je dat kwalijk nemen, je kunt ook kijken naar je wens en eigen onmacht om die persoon de mond te snoeren. Het helpt om je af en toe te realiseren dat we in democratie leven, waarin de meerderheid regeert, op hun beurt gekozen door degenen die we kiezen bij de stembus. We hebben weinig anders dan vertrouwen te hebben in de personen die we volmacht geven en die hopelijk vaak genoeg (laten) uitleggen waarom ze de beslissingen nemen die ons niet altijd welgevallig zijn.
Politici schaken op een driedimensionaal schaakbord en we volgen de zetten op een tweedimensionale projectie daarvan via de media. En met het verliezen van die ene dimensie gaan ook sommige bewegingen en beweegredenen schuil of verloren.
Een machtspositie doet op den duur verworden
Wie macht heeft verworven heeft daarmee ook de mogelijkheid om zichzelf te onttrekken aan de roep om verantwoording. Vraag maar eens aan iemand die afhankelijk is van een uitkering hoe machteloos dat voelt om alsmaar verantwoording te moeten afleggen. Het is begrijpelijk dat politici dat ook liever vermijden.
Wanneer ze een eerlijke uitleg van hun beslissingen achterwege laten, bijvoorbeeld omdat er niet een gemeenschappelijke noemer is in het beleid dan laten ze ruimte aan populisten om met halve waarheden aan de haal te gaan. En soms kost het vier jaar om te doorzien hoeveel politici (van links naar rechts) met dat spel bezig zijn. Maar ook hoe gemakkelijk we zelf afgeleid worden met brood en spelen (smartphone, whatsapp en facebook). Het is echt niet zo lastig om ons voortdurend bewust te zijn van onze eigen spelen met de waarheid en om naar de stembus te gaan wanneer we nieuwe politici kunnen kiezen waarvan we hebben opgemerkt dat zij meer vertellen dan halve waarheden.
Kun je populisten met de feiten bestrijden?
Als kiezer heb je slechts zeer indirect invloed op een populistische politicus. In het omgaan met mensen uit je directe omgeving kun je wel wat doen en vooral nalaten.
Het is belangrijk om te onthouden dat het benadrukken van feiten niet altijd de beste manier is om iemand te overtuigen die de waarheid negeert. Soms kan het benadrukken van feiten de persoon verder doen afwijken van de waarheid, omdat ze zich bedreigd voelen in hun overtuiging.
Een metagesprek over het omgaan met pijnlijke waarheden kan effectiever zijn in het helpen van mensen om de waarheid te accepteren. Dit kan betekenen dat je op een empathische manier naar de persoon luistert en probeert te begrijpen waarom ze de waarheid negeren. Het kan ook betekenen dat je hen helpt om in te zien hoe het accepteren van de waarheid hen en anderen kan helpen om te groeien en te ontwikkelen.
Het is belangrijk om te onthouden dat deze gesprekken niet altijd gemakkelijk zijn en dat sommige mensen misschien niet bereid zijn om hun overtuigingen te veranderen. Het is echter nog steeds belangrijk om open te staan voor een dialoog en te blijven proberen om de waarheid naar voren te brengen, zelfs als het moeilijk is.
Zie ook "moderne gewetensvragen rond het gebruik van AI".
