Politiek en journalistiek hebben reflectieve waardering nodig
We leven in een tijd waarin snelheid en stelligheid het publieke debat beheersen. Politici worden afgerekend op hun kracht om 'duidelijkheid te geven', journalisten op het vermogen om als eerste te zijn met het nieuws. Meningen razen voorbij in 280 tekens, framing bepaalt de toon en er is zelden tijd –of ruimte– voor twijfel. Maar wie alleen maar snel denkt, denkt niet diep. En een samenleving die haar vermogen tot reflectie verliest, verliest ook haar moreel kompas.
Waar systeem 1 ons laat reageren, helpt systeem 2 ons om te begrijpen. En dat is precies wat in politiek en journalistiek steeds meer ontbreekt: reflectieve waardering: het vermogen om iets of iemand bewust te waarderen, nádat je eerst je snelle oordeel hebt onderzocht. In plaats van ons af te vragen wat goed voelt, zouden we vaker moeten vragen wat goed ís en waarom.
In de politiek is systeem 1 aan de macht. Politici scoren met oneliners, niet met argumenten. Ze zijn bezig met ‘positioneren’, niet met bevragen. In verkiezingsdebatten worden nuances afgestraft als zwakte en komt wie aarzelt nauwelijks aan het woord. Dat heeft een prijs: de democratie verschraalt als er geen ruimte meer is voor reflectie, voor het herzien van standpunten, voor gezamenlijk zoeken naar betekenis.
Ook in de journalistiek wint systeem 1 terrein. Nieuws is geoptimaliseerd voor aandacht, niet voor inzicht. Veel verslaggeving is gericht op triggeren in plaats van duiden. Waar vroeger de vraag centraal stond wat betekent dit?, is nu het dominante model: wie is de schuldige? Zelfs opiniepagina’s lijken steeds vaker een wedstrijd in overtuigingskracht, zelden een oefening in kritische zelfreflectie.
Toch hebben zowel politiek als journalistiek bij uitstek de taak om systeem 2 te activeren in de samenleving. Dat vraagt moed: de moed om twijfel te tonen, om tempo te verlagen, om gevoelens te benoemen maar niet blind te volgen. Het vraagt ook vakmanschap: journalisten die duiding bieden zonder te vervallen in betweterigheid, politici die richting geven zonder mensen te misbruiken als stemmenkanonnen.
Een volwassen democratie is geen wedstrijd van wie het hardst roept, maar een oefening in luisteren, onderzoeken, samen betekenis geven. Daarvoor is reflectieve waardering onmisbaar. Zonder die oefening raken we collectief gevangen in een reflexdemocratie: snel, luid, gepolariseerd, maar fundamenteel stuurloos.
Code voor journalisten ook voor politici?
Wie de samenleving wil dienen, moet niet alleen de waarheid zoeken, maar ook het vermogen voeden om waarheid te herkennen. Dat vermogen begint niet bij gelijk krijgen, maar bij je oordeel durven uitstellen. Misschien wel de meest politieke daad die je vandaag kunt stellen.
Er is een code voor journalisten, die ook voor politici zou moeten gelden.
1. Zoekt de waarheid op basis van feiten
2. Is onafhankelijk
3. Doet evenwichtig verslag
4. Werkt transparant
5. Beschermt bronnen
6. Corrigeert fouten
7. Maakt onderscheid tussen feiten en meningen
8. Respecteert de privacy, tenzij er een publiek belang is
9. Zet niet aan tot haat, discriminatie en racisme
10. Maakt zich niet schuldig aan plagiaat, smaad en laster
Beoefening in het dagelijks leven
Hoe kunnen we deze houding van reflectieve waardering cultiveren in ons dagelijks leven?
Ten eerste door bewust te worden van onze eigen cognitieve processen. Door te herkennen wanneer ons System 1 de overhand heeft - wanneer we instinctief reageren met bewondering of afkeer en door ruimte te maken voor System 2 om deze reacties te contextualiseren en nuanceren.
Ten tweede door onszelf te oefenen in het uitstellen van oordelen. Niet elke prestatie of uiting vraagt om een onmiddellijke reactie. Door onszelf toestemming te geven om te zeggen "Ik wil hier eerst over nadenken" creëren we ruimte voor een rijkere, meer genuanceerde respons.
Ten derde door actief te zoeken naar de inspanning, toewijding en context achter prestaties of uitingen die ons in eerste instantie afstoten of verontrusten. Door te vragen: "Wat heeft deze persoon hiertoe gebracht? Welke discipline of toewijding was hiervoor nodig?" verrijken we ons begrip.
Ten vierde door gesprekken te voeren die gericht zijn op wederzijds begrip in plaats van overwinning of consensus. Gesprekken waarin we kunnen zeggen: "Ik waardeer de helderheid van je argumenten, ook al ben ik het niet eens met je conclusie" of "Ik ben onder de indruk van je toewijding aan deze zaak, ook al heb ik zorgen over je aanpak".
