De schaduwzijde van spirituele dooddoeners

Schijnwijsheden

In spirituele kringen circuleren veel ogenschijnlijk wijze uitspraken die, ondanks hun goede bedoelingen, meer kwaad dan goed kunnen doen voor iemands persoonlijke groei en welzijn. Deze zogenaamde 'spirituele dooddoeners' verdienen een kritische blik.

"Alles gebeurt met een reden"

Deze uitspraak kan troostend werken voor sommigen, maar ondermijnt vaak het gevoel van autonomie en eigen verantwoordelijkheid. Het kan mensen het gevoel geven dat ze machteloos staan tegenover hun omstandigheden, of erger nog, dat hun lijden voorbestemd of zelfs verdiend is.

"Je moet loslaten en overgeven"

Hoewel loslaten in bepaalde situaties heilzaam kan zijn, wordt deze wijsheid vaak misbruikt als excuus om legitieme emoties te onderdrukken. Het risico bestaat dat mensen hun authentieke gevoelens negeren in plaats van ze te erkennen en er constructief mee om te gaan.

"Positief denken is de sleutel tot succes"

Deze populaire overtuiging heeft een donkere keerzijde: het kan leiden tot toxic positivity, waarbij mensen zich schuldig of beschaamd voelen over hun natuurlijke negatieve emoties. Het ontkennen van moeilijke gevoelens en ervaringen staat echte groei juist in de weg.

"Je moet vergeven en vergeten"

Vergeving kan helend werken, maar deze uitspraak wordt regelmatig misbruikt om grenzen te overschrijden. Het kan slachtoffers van misbruik of mishandeling het gevoel geven dat ze verplicht zijn hun pijn opzij te zetten, wat hun herstelproces juist belemmert.

"Alleen liefde overwint angst"

Deze uitspraak klinkt wellicht verheven, maar kan mensen doen twijfelen aan de legitimiteit van hun angsten en zorgen. Het suggereert dat negatieve emoties een teken van spiritueel falen zijn, terwijl juist het erkennen van alle emoties tot werkelijke groei leidt.

Enkele schijnwijsheden nader bekeken

Andere veelgehoorde dooddoeners zoals "Jij bent liefde, alles is liefde" of "Er is geen ander, alles is één" kunnen mensen vervreemden van hun dagelijkse realiteit en concrete uitdagingen. Ze bieden een schijnoplossing die voorbijgaat aan de complexiteit van het menselijk bestaan.

Het kritisch bevragen van deze spirituele gemeenplaatsen is essentieel voor authentieke groei. In plaats van deze oppervlakkige wijsheden klakkeloos te accepteren, is het waardevol om je eigen ervaringen en inzichten te vertrouwen en ruimte te maken voor de volledige menselijke ervaring - inclusief de moeilijke kanten.

‘Jij bent liefde, alles is liefde’

Deze uitspraak heeft twee lastige aspecten.
1.    Wie of wat je bent, je identiteit, is geen objectief gegeven.
2.    Wanneer iets voor alles geldt, heeft het weinig informatieve waarde.

Liefde is een veelzijdig maar ongrijpbaar begrip. Liefde leidt soms (tijdelijk, hopelijk vaak) tot het gevoel één te zijn met de ander. We doen er allemaal ervaring mee op en komen dan (hopelijk) tot de overtuiging dat we het gedrag van de ander als liefdevol mogen opvatten en we mogen hopen dat de ander dat ook (nog lang) van ons doet. Honderd procent zeker zijn we nooit van wat er in de ander omgaat, hoe lang en hoe diep we ook in de ogen van die ander blijven kijken of blijven doorvragen.
Wanneer we te geforceerd proberen zekerheid te krijgen over wat liefde is, raken we verwijderd van de liefde. Macht erotiseert, maar doet liefde kwijnen. Liefde laat zich niet dwingen. Het loslaten van de wens om zeker te zijn van de ander, geldt als liefdevol. Hiermee wordt vrijheid geschapen en vrijheid is ook zo’n ongrijpbaar concept. Het moge duidelijk zijn dat wanneer vrijheid en liefde op zo’n wijze aan elkaar worden verbonden dat het paradoxaal werkzaam is. Dat wil zeggen: het werkt zolang we het (oordelen) kunnen laten. Wanneer we dat niet kunnen (niet meer evenwaardig kijken), zijn we gedwongen zijn om de les opnieuw te leren. Tot in het oneindige. In die zin is alles liefde en jij en ik ook. Dit taalgebruik: "wie niet wil inzien dat alles liefde is, draagt niet bij aan een betere wereld" is een verkapte chantage. Chantage is als machtsmisbruik en doet liefde en vertrouwen verdwijnen. Beiden komen te voet en snellen weg te paard.

Vivian Gornick: liefde, seksuele vervulling en het huwelijk zijn niet meer de metaforische uitdrukkingen van succes en geluk die ze vroeger waren (bol.com).

‘Er is geen ander, alles is één’

Het Ohm teken

Advaita (een term uit het Sanskriet) of non-dualiteit betekent ‘niet twee zijn’. Hier wordt het woord “eenheid” vermeden omdat het dan geen ruimte meer laat voor de observatie dat de wereld vooral (eigenlijk alleen maar) duaal wordt ervaren, namelijk in termen van tegenstellingen. Met die tegenstellingen kunnen we discrimineren in termen van onderscheiden en kunnen we leven. Was alles één blur dan waren we ten dode opgeschreven.
Het nut van kunnen onderscheiden is geen onderbouwing van de stelling dat de een meer of beter is dan een ander. We zijn één in ons evenwaardig zijn, niet gelijk.

Levinas: de verhouding tot de Ander is niet symmetrisch. Ik ben wel verantwoordelijk voor de Ander, maar ik kan niet uitgaan van het omgekeerde. Het wederkerige is zijn zaak.

‘Alles is goed zoals het is’

Het moge uit het voorgaande duidelijk zijn dat deze uitspraak begrepen kan worden als tegelijk waar en niet waar (en-en denken). De gedachte dat alles goed is zoals het is, kan leiden tot een passieve houding waarin men afwacht wat er gebeurt zonder actie te ondernemen om veranderingen te bewerkstelligen. Het kan echter ook leiden tot een meer accepterende en open houding ten opzichte van de realiteit, waardoor men beter in staat is om met moeilijke situaties om te gaan en er creatiever op te reageren.
Het is daarom belangrijk om een balans te vinden tussen acceptatie en actie. Acceptatie betekent niet dat men passief moet zijn of dat men niet streeft naar veranderingen. Het betekent juist dat men de realiteit accepteert zoals deze is en vanuit deze acceptatie veranderingen probeert te bewerkstelligen. Dit kan alleen worden bereikt door bewust te zijn van de eigen gedachten, emoties en acties en deze te richten op positieve veranderingen. 

‘Wat is het geluid van één klappende hand?’

Je kunt bij het antwoord lang en kort stil staan. En dat proces kan bevrijdende inzichten geven of tot frustratie leiden. In ieder geval maken alleen twee handen geluid wanneer ze tegen elkaar klappen. We hebben elkaar (twee mensen of handen, niet één) nodig om iets tot stand te brengen. We zijn in de afhankelijkheid één. Dat antwoord is van toepassing op vrijwel alle vragen die in de spiritualiteit worden opgeroepen.

Functionele spiritualiteit

Tao vinden

"Beide voeten om te lopen. Beide oren om te horen. Beide ogen om te zien. Om te begrijpen is één verstand niet genoeg. Gebruik beide om Tao te vinden.
Zoek je met verstand van het zelf, dan vind je slechts het zelf. Gebruik het verstand van het zelf en van het niet-zelf, dan vind je het volledige verstand.
Verlies het zelf om niet-zelf te vinden. Verlies het één om het ander te vinden. Verlies beide om Tao te vinden".
(Ray Grigg).

Spiritualiteit verbonden met psychologie

Dit blog heet Psychologie-nu.blogspot omdat er artikelen op staan waarin spirituele onderwerpen worden gekoppeld aan psychologische zienswijzen. Dat betekent dat bij alle mystieke fenomenen die we menen te ervaren ook gezocht wordt naar aardse psychologische verklaringen. Tegelijk blijft het oog gericht op het ethisch handelen in combinatie van een prettig leven voor zoveel mogelijk anderen.

Wanneer we ons voortdurend druk maken over alle misstanden in de wereld hebben we geen vrijheid en geen leven. Het tegelijk betrokken en angstig zijn, slaat dood. Maar wie zich onverschillig opstelt tegenover onrecht waar hij/zij wel wat aan kan doen, die draagt niet bij een leefbare samenleving. Er moet dus een balans zijn in betrokkenheid en loslaten (afstand houden). In een werkzame en leefbare samenleving stroomt liefde en is vrijheid voelbaar.

Daarom worden hier absolute uitspraken vermeden

Absolute termen zoals "alles is voorbestemd" of "alles is zinloos" kunnen voortkomen uit sterke emoties, zoals liefde, teleurstelling, woede of frustratie. De generalisaties doen geen recht aan diversiteit en nuance. Ook het generaliseren van liefde als allesomvattend en perfect gaat voorbij aan de complexiteit van menselijke relaties.
Door te geloven in absolute uitspraken, negeren mensen het bewijs dat hun overtuigingen tegenspreekt. Het duidt op een gesloten denkwijze en het vermijden van constructieve dialoog.
Het is een egocentrische weerstand tegen evenwaardigheid.

Verdwalen of halverwege omkeren

Om te voorkomen dat we verdwalen in een taaldoolhof of dat het een gebed zonder einde wordt, is deze laatste functionele dooddoener een goed voorbeeld om mee te besluiten.

Roeland de Looff. Jij bestaat niet, de werkelijkheid achter de illusie, weet wat echt is (bol.com).

Wat vertraagt emancipatie?

Sekse stereotype rollen

De invulling van rollen voor mannen en vrouwen verandert over de tijd. Er zijn overwegingen die leiden tot gelijkheid en andere die leiden tot ongelijkheid. Wat betekent dat voor de emancipatie?
De trage vooruitgang in de emancipatie tussen man en vrouw, ondanks brede instemming en steun voor gelijkheid, kan verklaard worden door verschillende factoren die elkaar versterken.

1. Culturele en historische patronen
   Traditionele genderrollen zijn diep geworteld in cultuur en geschiedenis. Ze hebben eeuwenlang de maatschappelijke structuren bepaald en zijn moeilijk te doorbreken, zelfs als mensen zich bewust zijn van hun nadelen.
2. Onbewuste vooroordelen
   Veel ongelijkheid is subtiel en werkt door in de vorm van onbewuste vooroordelen. Mensen kunnen onbedoeld aannames maken over wat mannen en vrouwen wel of niet kunnen, wat leidt tot ongelijke kansen of verwachtingen.
3. Machtsstructuren
   Traditionele machtsstructuren, waarin mannen vaak meer posities van invloed bekleden, kunnen verandering belemmeren. Zij hebben soms onbewust belang bij het in stand houden van de status quo, omdat het hun positie in gevaar kan brengen.
4. Sociale normen en verwachtingen
   Maatschappelijke druk om aan genderverwachtingen te voldoen blijft sterk. Zo kunnen mannen zich verplicht voelen om competitief en dominant te zijn, terwijl vrouwen worden aangemoedigd om verzorgend en meegaand te zijn. Dit beperkt vrijheid van keuze voor beide geslachten.
5. Stereotypering in de media
   Beeldvorming in media versterkt vaak genderstereotypen, wat het moeilijk maakt om een werkelijk evenwichtige representatie van mannen en vrouwen te zien. Dit beïnvloedt hoe mensen zichzelf en elkaar zien.
6. Balans tussen werk en privé
   De ongelijke verdeling van zorg- en huishoudelijke taken blijft een groot struikelblok. Zelfs wanneer vrouwen dezelfde kansen krijgen in het werkveld, dragen ze vaak de meeste verantwoordelijkheid thuis, wat hen beperkt in hun professionele groei.

Hebben stereotypen ook voordelen?

Er kunnen aantrekkelijke aspecten zijn voor zowel mannen als vrouwen om sekse-stereotypen in stand te houden, omdat deze stereotypen vaak een vorm van zekerheid, sociale goedkeuring en zelfs voordelen bieden.

Voor mannen

• Machtspositie en status
  Traditionele mannelijke rollen zoals die van kostwinner en leider bieden sociale status en macht. Dit kan aantrekkelijk zijn, omdat het zorgt voor een duidelijke positie in de samenleving en in relaties.
• Vermijding van kwetsbaarheid
  Stereotypen die mannen neerzetten als sterk, onafhankelijk en emotioneel beheerst, kunnen mannen helpen om zich te beschermen tegen de kwetsbaarheid die komt kijken bij het tonen van emoties of het vragen om hulp.
• Sociale waardering
  Mannen die zich conformeren aan het stereotype van de sterke, rationele en prestatiegerichte figuur ontvangen vaak erkenning en waardering van de maatschappij.

Voor vrouwen

• Zekerheid in zorgende rol
  De traditionele rol van vrouwen als verzorgers of emotionele steunpilaren biedt vaak een vorm van zekerheid. Het maakt hen onmisbaar binnen relaties en gezinnen, waardoor ze controle over bepaalde situaties kunnen behouden.
• Bescherming en afhankelijkheid
  Sommige vrouwen voelen zich comfortabel in de rol van de verzorgde of beschermde partij, omdat het hen vrijwaart van bepaalde verantwoordelijkheden, zoals die van kostwinner. Dit kan aantrekkelijk zijn wanneer het sociale en financiële zekerheid biedt.
• Sociale goedkeuring
  Voldoen aan het stereotype beeld van de verzorgende, ondersteunende vrouw wordt vaak beloond met maatschappelijke acceptatie en waardering, wat zorgt voor een gevoel van veiligheid en bevestiging.

Voor beide partijen

• Duidelijke rolverdeling
  Genderstereotypen bieden houvast en duidelijkheid in relaties. De traditionele verdeling van taken en verantwoordelijkheden kan overzichtelijk zijn en spanningen verminderen over wie wat moet doen.
• Relationele dynamiek
  Voor sommigen kunnen traditionele genderrollen ook een vorm van aantrekkingskracht en dynamiek in relaties bieden. Bijvoorbeeld de man als ‘beschermer’ en de vrouw als ‘verzorgende’ kan aansluiten bij eeuwenoude beelden van romantiek.

Ondanks de beperkingen die deze stereotypen opleggen, kunnen ze dus voor beide partijen voordelen bieden, wat bijdraagt aan hun voortbestaan. Deze voordelen gaan vaak gepaard met verlies van vrijheid of persoonlijke ontwikkeling, wat op de lange termijn problematisch kan zijn.

De strijd opgeven, helpt dat?

Er is ook nog de visie Simone de Beauvoir wanneer zij uitlegt dat sommige vrouwen zich lijken neer te leggen bij stereotypering omdat zij daarmee comfortabel een voortdurende strijd ontlopen.
Simone de Beauvoir biedt een diepgaande visie op waarom sommige vrouwen ervoor kiezen om zich neer te leggen bij sekse-stereotypen. In "De tweede sekse" stelt ze dat vrouwen in een patriarchale samenleving soms de positie van "De Ander" accepteren, omdat dit hen vrijwaart van de voortdurende strijd om volledige autonomie en verantwoordelijkheid.
Volgens de Beauvoir hebben vrouwen in zo’n systeem de keuze om …

1. ... autonoom te zijn en hun vrijheid te claimen.

   Dit betekent dat ze zichzelf zien als gelijke aan mannen, met dezelfde verantwoordelijkheden en uitdagingen. Deze keuze vereist echter voortdurende strijd, omdat ze actief moeten vechten tegen de maatschappelijke structuren en verwachtingen die hen beperken.

2. ... zich neer te leggen bij een ondergeschikte positie.

   Deze keuze kan aantrekkelijk zijn, omdat het comfort en stabiliteit biedt zonder de constante noodzaak om te strijden voor vrijheid. Vrouwen die deze positie accepteren, krijgen vaak toegang tot bescherming en zorg van mannen, wat hen de last van volledige verantwoordelijkheid en existentiële vrijheid bespaart.

De Beauvoir stelt dat veel vrouwen ervoor kiezen om zich vast te houden aan deze traditionele rol, omdat het hun leven eenvoudiger maakt. Door het stereotype van de afhankelijke en verzorgende vrouw te omarmen, vermijden ze de onzekerheden en risico's die gepaard gaan met volledige zelfstandigheid en verantwoordelijkheid. In die zin biedt deze ondergeschiktheid een zekere mate van veiligheid en rust, maar tegen de prijs van hun vrijheid en authenticiteit.

Voor de Beauvoir is deze keuze problematisch, omdat vrouwen zichzelf dan reduceren tot objecten in plaats van zichzelf als subjecten te zien die hun eigen lot bepalen. Ze verworden tot wat zij noemt de "eeuwige vrouwelijke", een constructie van het patriarchaat, wat hen verhindert om als volledig vrij en autonoom individu te leven.
In het kort: door de stereotypering te omarmen, kunnen vrouwen zichzelf tijdelijk vrijwaren van de complexiteit en onzekerheid van vrijheid. Maar volgens de Beauvoir is dit een vorm van zelfverloochening, omdat het hen verhindert om hun volledige potentieel als vrije individuen te realiseren.

Meer lezen over de Beauvoir en emancipatie, zie Evenwaardigheid is niet vanzelfsprekend.

Het gezonde midden tussen betrokkenheid en afstand houden

Respect

Respect houdt in dat je anderen behandelt zoals je zelf behandeld wilt worden en dat je rekening houdt met hun gevoelens en behoeften. Het gaat erom dat je luistert naar anderen, open staat voor hun ideeën en meningen, en hen niet opzettelijk kwetst of ondermijnt.

We tonen met het kiezen van de juiste afstand onze betrokkenheid voor het welzijn van de ander. Wanneer we de ander lief hebben of graag mogen, dan zijn we liever wat dichterbij elkaar en proberen we de ander toch vrij te laten. Een hug duurt liever niet te lang, want dan wordt het beklemmend.
Dat zoeken van de juiste afstand en de juiste duur van nabijheid dat vraagt enige oefening en daarna voer je het in een splitsecond intuïtief en zonder na te denken uit. Een klein deel van je aandacht blijft idealiter waakzaam op signalen ter controle of de ander het er mee eens is. Het houden van balans en evenwicht vraagt nu eenmaal een investering van tijd en energie.

Mensen willen gezondheid, geluk en liefde. Met de grondhouding van respect drukken we twee waarden die we koesteren uit: vrijheid en liefde. Ook het houden van afstand om gezond te blijven is een vorm van vrijheid respecteren. We zoeken geluk en liefde in verbondenheid, maar verlangen tegelijkertijd naar afstand. Raak me aan, maar houdt me niet vast: noli me tangere.
Ik raak aan, ik word aangeraakt, dus ik ben.
Een dubbele, maar liefdevolle, boodschap en verzoek.

Wel of niet aanraken?

Houd afstand, raak me aan, Paul Verhaeghe (bol.com).

Een juiste of een werkzame diagnose?

Een leugentje voor bestwil?

Wie een diagnose krijgt in de hulpverlening mag verwachten dat de vlag de lading dekt. Maar er kunnen omstandigheden zijn wanneer je als hulpvrager of hulpverlener liever onder een ander vlag vaart. Sommige diagnoses uit de DSM-5 worden niet gedekt door de verzekering, maar andere labels, die tot dezelfde aanpak zouden leiden, wel.
Er zijn ook labels die bijna letterlijk een zeer groot gewicht op de schouders leggen en dan kan een andere manier van benoemen “verlichting” geven. Tegelijkertijd benadrukt het ook hoe deze verlichting voornamelijk in de geest zit, terwijl de fysieke impact juist letterlijk zwaarder wordt, hoe veel "lichter" het lichaam ook wordt.
Sommige patiënten met anorexia, bijvoorbeeld, voelen zich "ontlast" door een diagnose zoals autisme.
Dit kan op verschillende manieren werken.

Mogelijke effecten van het label autisme

1. Verklaring voor gedrag
   Een diagnose zoals autisme kan een gevoel van opluchting geven, omdat het gedrag en gedachten die eerder als "raar" of "problematisch" werden gezien, nu begrijpelijker worden binnen een andere context. Het biedt een kader waarin de persoon zichzelf beter kan begrijpen.
2. Minder focus op gewicht
   Het label kan helpen om de focus te verleggen van een puur gewicht-gerelateerd probleem naar een bredere, neurologische verklaring. Dit kan patiënten tijdelijk een gevoel van afstand tot hun eetstoornis geven en de obsessieve gerichtheid op afslanken verminderen.
3. Verantwoordelijkheid verschuiven
   Sommige patiënten kunnen het ervaren alsof de verantwoordelijkheid voor hun gedrag minder zwaar op hen drukt. Het gevoel dat hun gedrag voortkomt uit een neurologisch patroon kan minder schuld en schaamte oproepen, wat op zich helpend kan zijn in een behandeling.
4. Sociale acceptatie
   Voor sommige mensen kan een diagnose zoals autisme meer sociaal acceptabel voelen dan een eetstoornis. Autisme wordt vaak geassocieerd met een neurologische aanleg, terwijl anorexia soms wordt gezien als een kwestie van wilskracht of ijdelheid, wat stigma kan oproepen.

Mogelijke risico’s van deze perceptie

• Ontlopen van verantwoordelijkheid
  Hoewel het verminderen van schaamte waardevol is, kan een diagnose zoals autisme ook het risico met zich meebrengen dat een patiënt minder verantwoordelijkheid neemt voor herstel. Ze kunnen denken: “Dit ben ik, ik kan er niets aan doen,” wat herstel kan vertragen.
• Blijven hangen in de diagnose
  Het label kan ook leiden tot rigiditeit: iemand kan zich volledig gaan identificeren met de diagnose en minder openstaan voor verandering.
• Beperkte focus in behandeling
  Als behandelaars zich te veel richten op autistische kenmerken en minder op de eetstoornis, kan dat de focus op onderliggende oorzaken of andere herstelstrategieën verminderen.

Hoe hiermee om te gaan in de behandeling

• Balans tussen acceptatie en verantwoordelijkheid
  Het is belangrijk om patiënten zowel de ruimte te geven om hun gedrag vanuit een neurologisch perspectief te begrijpen, als hen te blijven motiveren voor actief herstel.
• Holistische benadering
  Het erkennen van autistische kenmerken kan waardevol zijn, maar de behandeling moet ook andere factoren zoals trauma, sociale druk, en perfectionisme blijven omvatten.
• Geleidelijke verandering van focus
  Het label kan tijdelijk nuttig zijn om het gewicht van verantwoordelijkheid te verlichten, maar het is cruciaal om uiteindelijk weer toe te werken naar autonomie en herstel.

Het geven van een diagnose zoals autisme moet zorgvuldig gebeuren, met de nadruk op wat de patiënt ermee kan in plaats van wat het weghaalt. Uiteindelijk blijft de sleutel een behandeltraject waarin de persoon zowel inzicht krijgt in zichzelf als stappen zet richting gezondheid.
Het laat zien hoe belangrijk het is om zorgzaam en genuanceerd om te gaan met diagnoses en behandelingen. Het streven moet zijn dat zowel het lichaam als de geest "lichter" aanvoelen op een gezonde en duurzame manier.

Meer voorbeelden van ontlastende labels

Het fenomeen van "ontlastende labels" heeft parallellen in verschillende domeinen van de gezondheidszorg en jeugdzorg. Het gebruik van een bepaald label kan in sommige gevallen niet alleen helpen bij het begrijpen van gedrag, maar ook bij het verlichten van druk of stigma, zelfs als dat label niet helemaal accuraat is of slechts een deel van het verhaal vertelt. Hier zijn enkele voorbeelden.

1. ADHD-diagnose bij kinderen met gedragsproblemen
   Toepassing
   Een diagnose ADHD kan soms worden gesteld bij kinderen die eigenlijk meer te maken hebben met trauma, stress of opvoedingsproblemen.
   Ontlasting
   Voor ouders kan zo’n diagnose helpen om het gedrag van hun kind niet te zien als “slechte opvoeding” of “ongehoorzaamheid”. Het geeft een neurologische verklaring en kan leiden tot begrip en ondersteuning, zoals toegang tot begeleiding of medicatie.
   Risico
   Het gevaar is dat de werkelijke onderliggende oorzaken niet worden aangepakt, zoals onveilige thuissituaties of emotionele behoeften.
   
   
2. Burn-out als vervanger voor depressie
   Toepassing
   Bij volwassenen wordt soms een burn-out gediagnosticeerd in plaats van een depressie. Dit gebeurt vooral als iemand moeite heeft om psychische problemen te erkennen of als er stigma ligt op psychische stoornissen.
   Ontlasting
   Burn-out klinkt in de volksmond minder “definitief” en minder stigmatiserend dan een depressiediagnose. Het impliceert een tijdelijke overbelasting, niet een langdurig psychisch probleem.
   Risico
   Als de kern van het probleem meer gaat over diepere psychische kwesties (zoals zelfbeeld of trauma), kan deze diagnose het herstelproces vertragen.
   
   
3. Oppositioneel opstandige gedragsstoornis (ODD) in plaats van andere onderliggende problemen
   Toepassing
   In de jeugdzorg krijgen kinderen met problematisch gedrag soms de diagnose ODD. Dit kan een ‘handige’ kapstok zijn om het gedrag te verklaren en begeleiding te organiseren.
   Ontlasting
   Het label kan helpen om gedrag niet direct te koppelen aan schuld van het kind of de ouders, maar als iets behandelbaars te zien.
   Risico
   Het label kan ook verhullen dat er sprake is van bijvoorbeeld mishandeling, verwaarlozing, of problematiek in het autismespectrum.
   
   
4. Somatische verklaring voor onbegrepen klachten
   Toepassing
   Bij mensen met onverklaarde lichamelijke klachten wordt soms een somatische verklaring (zoals fibromyalgie of chronische vermoeidheidssyndroom) gegeven, zelfs als er vermoeden is van psychologische of stress gerelateerde oorzaken.
   Ontlasting
   Het biedt een tastbare, medische verklaring die minder schaamte oproept dan te horen dat klachten “tussen de oren” zitten.
   Risico
   Dit kan patiënten weghouden van effectieve psychologische interventies die stress of emotionele problemen aanpakken.
   
   
5. Hoogbegaafdheid als verklaring voor sociaal isolement
   Toepassing
   Bij kinderen of jongeren die moeite hebben met sociale interacties, wordt soms hoogbegaafdheid als verklaring gebruikt, ook al zijn er andere onderliggende oorzaken (zoals sociale angst of autistische kenmerken).
   Ontlasting
   Dit label kan ouders helpen trots te blijven op hun kind en sociale moeilijkheden niet als een tekort te zien.
   Risico
   Het kan de aandacht afleiden van de werkelijke behoeften van het kind, zoals sociaal-emotionele ondersteuning.

Algemene observatie

Labels die "ontlasten" of verzachten, kunnen nuttig zijn in specifieke contexten, vooral wanneer ze mensen toegang geven tot hulpbronnen en begrip. Tegelijkertijd is er een risico dat ze een masker worden dat diepere problemen verhult. De sleutel is een balans: labels gebruiken als hulpmiddel, maar niet als doel op zich.

Paternalistische en maternalistische reflexen bij autisme

De kwetsbaarheid van goedbedoelde aandacht

Paternalisme wordt vaak besproken als iets wat volwassenen doen tegenover anderen: artsen tegenover patiënten, ambtenaren tegenover burgers, ouders tegenover kinderen. De term heeft iets betuttelends, iets dat de autonomie van de ander ondermijnt. Maar paternalisme kent varianten en die zijn niet altijd gekoppeld aan macht of geslacht. Maternalisme bijvoorbeeld, een verzorgende maar soms ook overnemende houding, kan net zo sturend zijn als de klassieke vaderlijke variant. In beide gevallen gaat het om de neiging om het beste voor de ander te willen, maar daarmee ook diens ruimte om zichzelf te zijn ongemerkt in te perken.

Dit artikel gaat over de subtiele vormen van sturing die kunnen ontstaan in sociale relaties met mensen die kwetsbaar zijn, bijvoorbeeld mensen met autisme. Het is bedoeld voor mensen die niet professioneel in de zorg werken, maar die in hun omgeving wel proberen vriendelijk, beleefd en betrokken te zijn bij mensen met autisme. Juist in die situaties, waar niemand expliciet 'verantwoordelijk' is, ontstaat soms een scheve dynamiek.

Het gevoel van onveiligheid en niet geaccepteerd worden

Een complicerende factor in het contact met mensen met autisme is dat zij zich snel onveilig kunnen voelen wanneer een ander suggesties geeft over hun gedrag. Wat als opbouwend bedoeld is –bijvoorbeeld een advies om communicatie wat speelser te maken of om meer oog te hebben voor wederkerigheid– kan door hen worden ervaren als een persoonlijke afwijzing. Het gevoel dat zij zich moeten aanpassen roept dan angst of weerstand op.
Belangrijk is om in zulke situaties het gevoel van onveiligheid serieus te nemen, zonder jezelf te verliezen. Erken het gevoel, maak duidelijk dat je intentie ondersteunend was en geen druk beoogde, en laat ruimte voor autonomie. Zinnen als “Je hoeft het nu niet anders te doen, maar als je wilt kunnen we er samen naar kijken” helpen om het gesprek open te houden. Door dit patroon in een rustiger moment bespreekbaar te maken, kan wederzijds begrip groeien. Want ware aandacht is niet het vermijden van ongemak, maar het vermogen om dat ongemak samen te dragen zonder oordeel.

Zoeken naar een partner

Een praktijkvoorbeeld: ik begeleid in mijn vrijwilligerswerk een aantal autistische mannen. Wanneer zij zich op hun gemak voelen bij vrouwen die zij aantrekkelijk vinden –en die op hun beurt vriendelijk, warm of zorgzaam zijn– gebeurt er iets opvallends. De sfeer wordt ontspannen, maar ook verwarrend. De mannen beginnen zich “naïef” te gedragen: ze stellen directe vragen als "heb jij een vriend?", beginnen uitgebreide monologen over hun hobby’s of fascinaties zonder aan te voelen of de ander daarin meegaat en lijken als vanzelfsprekend aan te nemen dat de vrouw in kwestie eindeloos geïnteresseerd is. Veel van deze mannen hebben in hun leven vooral te maken gehad met vrouwen die in een verzorgende rol verkeerden –moeders, zussen, begeleidsters– en dat patroon zetten zij onbewust voort.

Die “naïeve” houding heeft een schaduwzijde. Want hoewel zij oprecht verlangen naar een gelijkwaardige partnerrelatie, roept hun gedrag bij vrouwen eerder een zorgreflex op dan wederzijdse aantrekkingskracht. De vrouw voelt zich dan soms ongemakkelijk: ze wil beleefd en vriendelijk blijven, maar merkt tegelijk dat haar geduld en ruimte worden overvraagd. En omdat ze voelt dat de ander kwetsbaar is, durft ze haar grenzen niet goed aan te geven. Ze past zich aan. Daarmee bevestigt ze –onbedoeld– het patroon en verbreekt ze de verbinding op een voor de autist onverwacht moment.

Het probleem ligt niet bij de vrouw, noch bij de autistische man. Het probleem ligt in het ontbreken van een gedeeld spel: een situatie waarin beide partijen vrijuit kunnen reageren, hun verlangens mogen tonen, maar ook elkaars grenzen respecteren. Mensen met autisme zijn vaak opvallend direct –en dat wordt als lastig ervaren– maar kunnen zelf moeilijk omgaan met directheid van de ander. Ze missen soms het speelse element in communicatie, het aftasten, het impliciete. Daarmee missen ze ook de ruimte om te oefenen in wederkerigheid en vooral in het loslaten.

Geen pasklare oplossingen

Ik schrijf dit artikel niet met een pasklare oplossing. Integendeel. Ik weet niet hoe je dit soort situaties het best aanpakt. Wat ik wél hoop, is dat dit artikel bijdraagt aan herkenning, aan het bespreekbaar maken van iets dat in de praktijk veel voorkomt maar zelden benoemd wordt. Dat het tot meer begrip leidt, zowel richting mensen met autisme als richting mensen die vanuit warmte, beleefdheid of betrokkenheid in zo’n verwarrende dynamiek terechtkomen.

Want goedbedoelde aandacht is niet altijd vanzelfsprekend goed. Juist als de ander kwetsbaar is, is het extra belangrijk om ook naar jezelf te blijven luisteren: hoe voel ik me hierbij, wil ik dit contact op deze manier, wat vraagt het van mij? Echte nabijheid is pas mogelijk wanneer beide mensen zichzelf mogen blijven. Kwetsbaarheid vraagt geen overbescherming, maar zorgvuldigheid: van beide kanten.

Kwaliteit vormende waarden

Waar bestaan we uit?

Robert Pirsig schreef twee boeken over de metafysica van kwaliteit als basis, middel en doel van het leven. De titels waren "Zen en de kunst van motoronderhoud, een onderzoek naar waarden" en "Lila, een onderzoek naar zeden". Pirsig bestudeerde oosterse en westerse filosofie om zijn eigen filosofie als een soort integratie van beide te construeren. In de zeventiger jaren was hij veel gelezen maar er is nooit veel gedaan met zijn denkbeelden. Eigenlijk niet verwonderlijk, want wat kun je met de gedachte dat alles opgebouwd is uit kwaliteit als kracht of waarde? Iets dat kwaliteit heeft, deugt en is direct te ervaren. Pirsig: “het ding heeft de waarde niet gevormd, de waarde heeft het ding gevormd". Taalspel of realiteit? Of de metafysica van Pirsig klopt, daarover is het laatste woord nog niet gezegd.

Pirsig (1928-2017) zag in de evolutie de ontwikkeling van dynamische kwaliteit en statische kwaliteit. Statische kwaliteit is conserverend, bijeenhoudend, gebaseerd op gewoonte en herinnering.
Statische waardepatronen zijn onder te verdelen in vier stelsels:

1. anorganische patronen
2. biologische patronen
3. sociale patronen
4. intellectuele patronen

Wanneer alles goed gaat, hoeft de mens zich niet druk te maken over de organisatie van zijn lichaam of van zijn sociale omgeving.
Dynamische kwaliteit is de bron van alle verandering, de kwaliteit van de vrijheid. Dynamische kwaliteit creëert de wereld waarin wij leven, maar statische kwaliteit is noodzakelijk om haar in stand te houden. Alleen maar gericht zijn op in stand houden loopt telkens uit op stagnatie, het verhinderen van verandering, het verbieden van het afwijkende.

Inmiddels hebben we als mensheid ruime ervaring kunnen opdoen met de ontwikkeling van kwaliteit, maar we hebben ook ecosystemen, en daarmee biologische patronen, beschadigd.

Verbinding met de oosterse filosofie

Klik voor vergroting

Is er voor de naaste toekomst iets te leren van de visie van Pirsig? Voor het antwoord gaan we eerst terug naar de oosterse filosofie.

Ook het taoïsme gaat uit van waarden als “beïnvloeders” van het universum, waarden die ouder zijn dan ons heelal. Natuurlijk hebben waarden geen materiële aard, maar in de opvatting van taoïsten kunnen zij het ontstaan van materie en leven via de tao/dao (spreek uit "douw") beïnvloeden.
Wikipedia: "Tao is vormloos en niet gebonden aan een vorm. Tao voedt alles. Het creëert de gewenste ordelijke patronen in de chaos. Maar de wens naar ordelijke patronen zal nooit vervuld worden. Men kan alleen maar op het pad blijven van de zoektocht. In de taoïstische leer is tao de kwaliteit van die zoektocht. Tao ontsluit in zich Leegte en Vorm, Yang en Yin, beweging en rust".

Yin & yang representeren alle tegenstellingen in de wereld: yin = vrouwelijk, passief, schaduw; yang = mannelijk, actief, licht(gevend). De opposities zijn inherent verbonden, intra- en interpersoonlijk, d.w.z. er is altijd tegelijkertijd yin én yang werkzaam binnen en tussen personen en in de natuur. Het vrouwelijke is ook werkzaam binnen mannen en omgekeerd. De balans tussen yin & yang verandert voortdurend en opposities transformeren in elkaar (dag wordt nacht, leven wordt dood, jong wordt oud, het zijnde wordt het niet-zijnde) en staan in verschillende contexten en verhoudingen anders tegenover elkaar. In het yin & yang teken wordt dit gesymboliseerd met witte puntje in het zwart, en het zwarte puntje in het witte gedeelte. Yin en Yang gaan in elkaar over wanneer de interne conditie daarvoor gereed is en de tijd er rijp voor is. Wie de kwaliteit van deze levensvisie wil genieten dient voortdurend en moeiteloos alert (oordeelloos en stille getuige) te zijn. Het is zowel ontspannend als inspannend, een gezonde balans tussen doen en laten in het oog houdend. Zie ook de gedachte achter respect.

Meer vormen van yin en yang ontstaan

Het aantal uitingsvormen van de waarden yin & yang groeit in de geschiedenis van het heelal met het groeien van bewustzijn. Het begon simpel.
Bij de big bang werd een gigantische hoeveelheid energie het heelal in geslingerd, die in miljarden jaren daarna afkoelde tot materie. Het heelal werd ouder en de evolutie nam een aanvang. Toen er stabiele (gebalanceerde) verbindingen (anorganische patronen) konden worden gevormd ontstond leven (dynamische kwaliteit), dat zichzelf kon reproduceren (biologische patronen).
Bij de reproductie en het ontstaan van nieuw leven, vroeger en nu, komen een eicel (yin) van een vrouw en een zaadcel (yang) van een man bij elkaar, versmelten, splitsen en de cellen vormen uiteindelijk samen een nieuw individu. Dat individu gaat later weer ei- of zaadcellen produceren voor nieuw leven met een ander individu en zo eindeloos voort. Verbindingen tussen eicel en zaadcel zijn afhankelijk van vitaliteit (chi). Keuzes voor verbinding van individuen worden gemaakt op basis van het beleven en vergroten van kwaliteit, bijvoorbeeld biodiversiteit, schoonheid en liefde. In dat (doelgerichte?) replicatieproces vindt de eindeloze en wat aansprekender werking van yin en yang plaats.
In zekere zin vindt de verbinding op verschillende niveaus tegelijk in vormen van vrijheid en liefde plaats. Het zijn (ongrijpbare) waarden, die bepalend (vormend) voor kwaliteit zijn en van elkaar afhankelijk, maar de implicatie is ook dat iets slechts altijd een goede kant heeft en andersom.
Liefde leidt tot verbinden met yin en yang componenten en de wens om vrij te zijn kent dezelfde invloeden. Zonder liefde geen vrijheid en zonder vrijheid geen liefde.
Op een positieve manier verbonden in balans leveren ze levenskwaliteit. Dat geldt zowel voor de vereniging binnen het individu (het mannelijke en het vrouwelijke) als tussen individuen (mannen en vrouwen).
Op een negatieve manier verbonden (zonder dynamische kwaliteit) leiden ze na verloop van tijd tot desintegratie (scheiding). Bijvoorbeeld wanneer de verbinding meer vrijheid kost dan het aanvankelijk opleverde en de liefde niet meer ervaren wordt.
Op sociaal niveau kun je de invloed van yin & yang als volgt zien. Mensen trouwen en krijgen kinderen. De samenwerking tussen individuen geeft elkaars leven kwaliteit. Een gemeenschap is opgebouwd uit individuen waarvan de kwaliteit van leven door alle statische en dynamische waardepatronen wordt bepaald. Intellectuele patronen geven het individu kans om zijn/haar creativiteit kwijt te kunnen in werk of hobby.
Gemeenschappen vormen landen. Landen werken op globaal niveau samen. In termen van metafysica van kwaliteit volgens Pirsig bouwen we met zijn allen op de wereld statische waardepatronen op. De leefbaarheid moet komen van de dynamische kwaliteit van hoe we de wereld inrichten. Maar de globale economie bedreigt ook de statische kwaliteit (biologische en sociale patronen) door onverschilligheid, vervuiling, landgebruik en klimaatopwarming.

Kwaliteit ervaren kan op vele manieren, maar niet grenzeloos worden uitgebuit

De opkomst van Internet heeft de waarden vrijheid (yang) en liefde (yin) internationale mogelijkheden gegeven, een dynamische kwaliteit, maar niet zonder kinderziektes. In deze tijd van milieuvervuiling, klimaatopwarming, virusverspreiding en bevolkingsgroei moeten landen voor het eerst samenwerken om het leven op aarde leefbaar te houden voor mens en dier. De yang invloed is doorgeschoten en er moet weer meer yin invloed worden toegelaten om in balans te komen en kwaliteit van leven te behouden. Meer yin betekent naast minder consumeren meer nadruk op evenwaardigheid tussen mensen onderling, maar ook tussen mens en dier in plaats van competitie en groeidwang (yang). Een balans tussen doen (yang) en laten (yin). Wu wei: doen door niet te doen (yin). Levenskunst is te weten wanneer te doen en wanneer te laten en het geduld opbrengen om de werking af te wachten.

Mannen en vrouwen kunnen in termen van het taoïsme onderzoeken hoe zij onderling de balans kunnen vinden in vrijheid en liefde, maar ook hoe ze dit duurzaam kunnen uitbreiden naar een zo groot mogelijke omgeving en zo de eenheid met de natuur (yin) herstellen. Met het herstellen van de eenheid met de natuur worden de statische waardepatronen gewaarborgd.

Op voorgaande wijze is de visie van Pirsig over de integratie van oosterse en westerse filosofie te vertalen naar nu en de toekomst. Het is niet de enige manier om te zoeken naar hoe we kwaliteit waarborgen in de wereld. Het is misschien bescheiden genoeg om te stellen dat we moeten blijven kijken of we in de race naar verhoging van kwaliteit niet onbedoeld tornen aan de fundamenten van (levens)kwaliteit, geleverd door metafysica.

De schaduwkant onthullen of verbergen?

Balans tussen licht en donker

Ieder mens heeft een lichte en een donkere kant. Het beschrijft de begrijpelijke neiging van de mens om de kant, waar hij niet trots op is, niet te laten zien aan de buitenwereld. In termen van persoonlijkheidsbeschrijvingen: ieder mens is gekenmerkt door de mate van positiviteit, kracht en snelheid. De donkere kant is de kwetsbare kant: de neiging tot negativiteit, zwakte en traagheid.
De dualiteit van de menselijke natuur is een oud en krachtig thema in de geschiedenis en filosofie. Hieronder een aantal aansprekende metaforen en symbolen die dit fenomeen vertegenwoordigen.

1. Yin en Yang (Taoïsme)
   Deze beroemde metafoor uit de Chinese filosofie symboliseert de balans tussen tegengestelde krachten. Yin vertegenwoordigt de donkere, passieve, en zwakke kant, terwijl Yang staat voor licht, actie, en kracht. Ze zijn onafscheidelijk en complementair, wat benadrukt dat beide aspecten in elk mens aanwezig zijn en elkaar nodig hebben.
2. De schaduw (Carl Jung)
   Carl Jung introduceerde het concept van de schaduw als onderdeel van de menselijke psyche. Dit is het onbewuste aspect van de persoonlijkheid dat de donkere, onderdrukte eigenschappen bevat. Het erkennen en integreren van deze schaduw is volgens Jung essentieel voor psychologische groei en balans.
3. Het beest en de engel (christelijke traditie)
   In de christelijke theologie wordt de mens vaak gezien als een wezen dat zowel neigt naar het goede, geestelijke (de engel in ons), als naar het slechte, materiële en aardse (het beest). Deze metafoor komt naar voren in discussies over zonde en verlossing.
4. Dr Jekyll en Mr Hyde (Robert Louis Stevenson)
   In Stevensons novelle worden de lichte en donkere kanten van een persoon gesplitst in twee afzonderlijke karakters: Dr Jekyll, de gerespecteerde wetenschapper, en Mr Hyde, zijn gewelddadige alter ego. Dit werk laat zien hoe de onderdrukking van de donkere kant kan leiden tot destructieve resultaten.
5. De allegorie van de grot (Plato)
   Hoewel deze allegorie primair gaat over kennis en werkelijkheid, kan het ook gezien worden als een metafoor voor de innerlijke strijd van de mens. De gevangenen in de grot leven in duisternis, onwetend van het licht (waarheid en inzicht) buiten. De reis van de grot naar het licht symboliseert het proces van zelfontdekking en de confrontatie met de eigen schaduwkant.
6. Faust (Goethe)
   Het verhaal van Faust gaat over een pact met de duivel, waarin de protagonist zijn ziel verkoopt in ruil voor kennis en macht. Faust symboliseert de menselijke zoektocht naar macht en kennis, maar ook de prijs die daarvoor betaald wordt, vaak door het ontkennen of verdringen van de morele consequenties (de donkere kant).

Deze metaforen leggen uit hoe de menselijke natuur altijd in balans staat tussen het positieve en het negatieve, en hoe het erkennen van deze dualiteit ons kan helpen om meer begrip en groei te ontwikkelen.

Hoe wordt men wijs?

Door schade en schande wordt men wijs. Helaas gaat wijsheid ook vaak samen met zwijgen omdat men niet graag oordeelt over elkaar.
Zelfkennis en zelfbewustzijn brengen vaak een dieper inzicht in de dualiteit die in ons allen schuilt, waardoor we niet alleen onze eigen tekortkomingen leren kennen, maar ook die van anderen beter begrijpen.
Door "schade en schande" -de pijnlijke ervaringen die ons vormen- groeit wijsheid. Deze wijsheid leidt er vaak toe dat mensen minder snel oordelen, omdat ze beseffen dat iedereen zijn eigen strijd voert, met zijn eigen licht en donker. Het vermogen om te zwijgen en niet direct te oordelen kan dan voortkomen uit empathie en begrip: de kennis dat wat aan de oppervlakte zichtbaar is, slechts een deel van het verhaal is.
Het oude gezegde "wie zonder zonde is, werpe de eerste steen" sluit hier goed op aan. Wijsheid betekent vaak ook het erkennen van de complexiteit van het mens-zijn en de beperkingen van ons eigen perspectief. Dit kan leiden tot een bewuste keuze om niet altijd te spreken of te oordelen, juist omdat men begrijpt dat elk oordeel altijd gekleurd is door onze eigen beperkte inzichten.

Zwijgen of onthullen?

Zwijgen kan dus een teken zijn van geduld en begrip, maar soms ook van een dieper respect voor het proces dat ieder mens doormaakt. Het doorbreken van dat zwijgen vraagt moed, zeker als je iemand wilt helpen met zelfinzicht. Kritiek, zelfs als die bedoeld is om te helpen, kan bij de ander weerstand oproepen. Vaak hangt dit samen met de kwetsbaarheid die naar boven komt als iemand geconfronteerd wordt met een deel van zichzelf dat hij of zij misschien liever niet ziet.
Toch kan die moedige keuze om iets te zeggen waardevol zijn, zeker als het met empathie en respect gebeurt. Het gaat niet om het geven van harde oordelen, maar eerder om het bieden van een spiegel die iemand kan helpen om op een andere manier naar zichzelf te kijken. Wanneer je vanuit oprechte zorg en met de juiste toon spreekt, kan de kans op een constructieve reactie groter zijn.
Het blijft echter een delicate balans. Zoals je aangeeft, kan het breken van het zwijgen ook risico’s met zich meebrengen, omdat de ander zich gekwetst of aangevallen kan voelen. Het helpt vaak om te communiceren vanuit een "ik-boodschap", waarbij je je eigen observaties en gevoelens deelt zonder te veroordelen. Daarmee geef je de ander ruimte om zelf na te denken in plaats van hem of haar direct te confronteren.
De vraag blijft: wanneer is ‘t het juiste moment om te spreken, en wanneer is zwijgen inderdaad wijzer? Dat vraagt intuïtie en ervaring.

Een ander helpen met feedback

Het vermogen om kritiek op een neutrale manier te formuleren kan veel bijdragen aan het behouden of zelfs versterken van de band met de ander. Door kritiek op een manier te brengen die niet aanvallend is, maar eerder uitnodigt tot reflectie, kan de ander je intentie voelen: dat je wilt helpen in plaats van veroordelen.
Het vergt vaak geduld, omdat de ander misschien tijd nodig heeft om de boodschap te verwerken, vooral als het gevoelige onderwerpen betreft. Het feit dat je rekening houdt met dat geduld en niet meteen een verandering of inzicht verwacht, laat zien dat je het proces van de ander respecteert. Dit kan uiteindelijk leiden tot een dieper vertrouwen en een betere communicatie, zelfs als het aanvankelijk ongemakkelijk is.
Neutraal blijven in je formulering, zonder verwijt of oordeel, helpt ook om de ander niet in een verdedigende houding te drijven. Door bijvoorbeeld het gebruik van "ik-boodschappen" kun je jouw perspectief delen zonder dat het lijkt alsof je de ander direct bekritiseert. Dit kan ervoor zorgen dat de boodschap beter ontvangen wordt.