Schuld en straf: waarom we verantwoordelijkheid ontlopen

Schuldvraag vermijden en gesprek over onrecht belemmeren

Het menselijk vermogen om verantwoordelijkheid af te schuiven is een opvallend fenomeen. Het lijkt voort te komen uit een diepgewortelde gewoonte: de neiging om straf te ontwijken, een patroon dat vaak al in de kindertijd wordt gevormd. Dit gedrag, hoewel begrijpelijk, kan in volwassenheid belemmerend werken, vooral in discussies over onrecht. Hoe kunnen we deze reflex overstijgen en een vruchtbare dialoog over rechtvaardigheid voeren?

Schuld en straf: de erfenis van de kindertijd

Opvoeden tot vrede

Als kwetsbare kinderen leren we al vroeg dat het erkennen van fouten vaak leidt tot straf. Deze associatie met negatieve consequenties vormt een defensief patroon: "Ik ben het niet geweest!" of "Het is niet mijn schuld!". Dit mechanisme, bedoeld om pijn te vermijden, blijft in subtiele vormen bestaan. Wanneer volwassenen worden geconfronteerd met hun mogelijke rol in een onrechtvaardige situatie, roept dit dezelfde reflex op. Het voelt veiliger om eerst te proberen anderen de schuld te geven of de verantwoordelijkheid te ontkennen dan om het eigen handelen te onderzoeken. Bekennen of meewerken kan altijd nog.
Maria Montessori benadrukte de invloed van deze patronen op ons gedrag:
"De grootste uitdaging voor een opvoeder is niet het corrigeren van fouten, maar het bevorderen van vrijheid in verantwoordelijkheid".

De sociale dynamiek van schuld

In veel maatschappelijke discussies –denk aan racisme, klimaatverandering of dierenrechten– wordt de focus gelegd op persoonlijke schuld. Dit kan ertoe leiden dat mensen zich aangevallen voelen. In plaats van open te staan voor reflectie, verschansen zij zich achter verdedigingen zoals "Ik bedoel het niet zo" of "Anderen doen het erger". Het gesprek verschuift van het onrecht naar de vraag wie schuldig is, wat de oplossing verder weg plaatst.

Straf vermijden of groei naar vrijheid omarmen?

Een alternatief voor deze cyclus van schuld en straf is een benadering die gericht is op inzicht. Inzicht in hoe oude patronen bij het vermijden van straf de huidige neigingen nog steeds kunnen bepalen of beïnvloeden.
Dit vraagt om een verandering in de manier waarop we praten over onrecht.

• Focus op gedrag, niet op personen. In plaats van iemand te bestempelen als "fout" of "slecht" kan de nadruk worden gelegd op het gedrag en de gevolgen ervan. Door te zeggen "Dit gedrag heeft negatieve impact" laat je ruimte voor verandering zonder de persoon aan te vallen.
  
  
• Wijs op de mogelijkheid tot herstel. Fouten maken is menselijk, maar herstel begint bij erkenning. Wanneer mensen zich niet veroordeeld voelen, durven ze eerder verantwoordelijkheid te nemen en stappen naar verbetering te zetten.
  
  
• Creëer empathie. Door anderen te vragen zich in te leven in een situatie, kunnen zij hun perspectief verbreden en mogelijk de gevolgen van hun gedrag begrijpen.
  
  

De kracht van dialoog

Echte verandering ontstaat in een veilige ruimte waarin fouten erkennen niet leidt tot straf, maar tot leren. Dit betekent dat gesprekken over onrecht minder beladen moeten zijn met beschuldigingen en meer gericht op verbinding. Door empathie en wederzijds begrip centraal te stellen, ontstaat er ruimte om samen te werken aan een rechtvaardigere samenleving.

Innerlijke vrijheid en verantwoordelijkheid

De menselijke neiging om verantwoordelijkheid te ontkennen en schuld af te schuiven is diepgeworteld, maar niet onoverkomelijk. Door straf te vervangen door groei naar vrijheid en verantwoordelijkheid, kunnen we gesprekken over onrecht transformeren. In plaats van de focus op schuld, richten we ons op inzicht over oude patronen en op het besef dat innerlijke vrijheid ook de vrijheid om fouten te herstellen betekent.
Zoals Montessori stelde, vraagt vrijheid verantwoordelijkheid. Deze aanpak vereist moed en compassie, maar kan leiden tot een samenleving waarin verantwoordelijkheid niet wordt gevreesd, maar wordt omarmd als een kans om te groeien.

Het communiceren over wellevendheid is een delicate zaak

Zo zijn onze manieren

De titel komt uit een kinderliedje van minstens twee eeuwen terug.
Tussen Keulen en Parijs
ligt de weg naar Rome.
Al wie met ons mee wil gaan
die moet onze manieren verstaan.

Zo zijn onze manieren
zo zijn onze manieren
zo zijn onze manieren, manieren
zo zijn onze manieren!

In die tijd leefden kinderen in een eigen sociale klasse, met omgangsvormen die vooral binnen die sociale klasse werden verstaan. 

Wellevendheid was misschien vanzelfsprekend, erover spreken niet. Het woord wellevendheid doet wat oubollig aan. Het lijkt in onze taal tot de achtergrond verdrongen. Zou dat komen omdat iedereen wel weet hoe we met elkaar moeten omgaan of is het een tekens des tijds dat we soms het voor de hand liggende vergeten te benoemen?
Wikipedia geeft de volgende definitie. Wellevendheid is een stelsel van manieren en gedragingen die waarborgen dat mensen met elkaar omgaan op een manier die maatschappelijk aanvaard is en die positief wordt gewaardeerd. Hoewel een vergrijp tegen de wellevendheid negatief wordt ervaren, is het niet strafbaar.
Er zijn veel synoniemen ervoor: beleefdheid, beschaafdheid, etiquette, fatsoen, goede manieren, hoffelijkheid, savoir-vivre, urbaniteit, voorkomendheid, welgemanierdheid, welvoeglijkheid. Het geven van feedback over wellevendheid kan een gevoelige kwestie zijn, maar met respect, tact en constructieve communicatie kunnen we bijdragen aan een vriendelijkere en meer beleefde samenleving.

Omgangsvormen

In onze steeds meer egalitair wordende samenleving blijft wellevendheid net als etiquette een belangrijk aspect van menselijke interactie. Belangrijk niet omdat veel mensen er aandacht voor hebben, maar belangrijk omdat een goede relatie staat en valt met goede omgangsvormen. Hoewel het verleidelijk kan zijn om anderen spontaan aan te spreken op mogelijke tekortkomingen in hun manieren, is het belangrijk om dit op een constructieve en vriendelijke oftewel wellevende manier te doen. Hier zijn enkele tips voor het geven van feedback over wellevendheid, zodat de boodschap positief wordt ontvangen.

Kies het juiste moment en de juiste plaats

Selecteer een geschikt moment en een geschikte locatie om het gesprek aan te gaan. Vermijd situaties waarin de persoon zich mogelijk vernederd voelt of in het openbaar wordt bekritiseerd.

Focus op specifiek gedrag

Richt je feedback op specifieke gedragingen in plaats van het algemene karakter van de persoon. Dit maakt het makkelijker voor de ander om de feedback te begrijpen en gericht te verbeteren.

Gebruik ik-boodschappen

Vermijd beschuldigende taal en gebruik "ik-boodschappen" om je gevoelens en observaties te delen. Bijvoorbeeld, zeg: "Ik voel me ongemakkelijk wanneer..." in plaats van "Jij gedraagt je onbeleefd als...".

Wees specifiek en duidelijk

Geef concrete voorbeelden van het gedrag waar je feedback over geeft. Hierdoor kan de persoon beter begrijpen welk aspect van hun gedrag aangepakt moet worden.

Benadruk positieve aspecten

Start het gesprek met waardering voor positieve eigenschappen van de persoon. Dit helpt om de feedback in een positief kader te plaatsen en voorkomt dat het als negatief wordt ervaren.

Bied suggesties voor verbetering

Stel oplossingsgerichte suggesties voor in plaats van alleen problemen aan te wijzen. Hierdoor geef je de persoon concrete handvatten om hun gedrag aan te passen.

Wees empathisch

Toon begrip voor de mogelijkheid dat de persoon zich niet bewust was van het effect van hun gedrag. Empathie helpt om een open dialoog te bevorderen en vergemakkelijkt de acceptatie van de feedback.

Luister actief

Geef de persoon de ruimte om te reageren en luister aandachtig naar hun perspectief. Dit draagt bij aan een open communicatie en kan eventuele misverstanden verhelderen.

Stel open vragen

Moedig de ander aan om hun gedachten en gevoelens te delen door open vragen te stellen. Dit bevordert een meer diepgaande discussie en geeft hen de gelegenheid om hun kant van het verhaal te vertellen.

Blijf positief en bemoedigend

Sluit het gesprek af met een positieve noot en moedig de persoon aan om stappen te zetten naar verbetering. Wees geduldig en geef hem of haar de ruimte om aanpassingen te maken.

Verder lezen? Zie De etiquette van de aandacht door Beatrijs Ritsema.

Citaat uit haar artikel

De mythe van de gelijkheid verbiedt dat de een de ander in een gesprek naar beneden haalt of terechtwijst. Terechtwijzingen kunnen alleen plaatsvinden wanneer de autoriteit van de één ten opzichte van de ander onbetwistbaar is: in de hiërarchie van het leger, ouders tegenover kleine kinderen, politieagenten tegenover burgers, chefs tegenover ondergeschikten.

Jong geleerd, oud gedaan

Het mooiste zou zijn wanneer kinderen vroegtijdig met spelvormen aan wellevendheid gewend raken, voor mijn part met liedjes al dan niet op TikTok.  Maar dan mag het liedje uit de inleiding wel wat duidelijker verwoord worden. Het zou ook het pesten op school kunnen verminderen.

Op de Montessori school bijvoorbeeld

Maria Montessori was tegen beleefdheid, maar voor wellevendheid; hoe je met elkaar omgaat. Daarom geeft de leidster wellevendheidslesjes, zodat de orde van binnen uit komt. Onverplicht, innerlijk gemotiveerd. Je leert kinderen vaardigheden aan voor het leven.

Anderen stimuleren of onderwerpen?

Competitie heeft positieve en negatieve kanten

In onze samenleving zijn we van kinds af aan ons aan het meten met anderen. De opvoeding is deels gericht op een zo hoog mogelijke positie in de maatschappij. Via sport en spel oefenen we daarin. Ook in de media is het kijken naar mensen die zich meten met anderen een populaire vorm van ontspanning. Denk aan de Olympische Spelen, quizzen, Wie is de mol? etc..
De competitie heeft positieve en negatieve kanten. De positieve kant van sport en spel is grenzen verleggen, gezelligheid en ongemerkt conditietraining. De negatieve kant kan zijn dat mensen zich nooit evenwaardig opstellen, waardoor er altijd een meer of minder openlijke strijd is. Er zijn sportvrienden, maar is er echte verbroedering met mensen buiten de eigen kring? Ook voor een liefdesrelatie kan een focus op winnen van de ander de dood in de pot zijn. Onevenwaardigheid blokkeert de liefde.

In zijn boek Authentiek Leiderschap onderscheidt Bas Blekkingh acht vormen van een ego. De ego’s zijn zo gekozen dat zij verschillen in de manier waarop zij een proberen een positie ten opzichte van een ander te bereiken. Blekkingh gaat er vanuit dat wanneer mensen zich niet veilig voelen zij zich proberen te manoeuvreren in een hogere positie ten opzichte van een ander. Of de ander in een lagere positie, wat op hetzelfde neerkomt.

Acht vormen van ego.

1. De trotse, de opschepper.
2. De zelfstandige, de solist.
3. De schuldeloze, het slachtoffer.
4. De rustige, de wegduiker.
5. De aardigerd, de slijmbal.
6. De relativerende, de afgunstige.
7. De adviseur, de paternalist.
8. De krachtige, de sloper.

Authenticiteit (positieve intentie)	Ego (gericht op bovenliggend gedrag)
Positie is onbelangrijk.	Positie is belangrijk.
Intentie: jij en de omgeving groeien.	Intentie: jij groeit.
Je creëert positieve drive bij anderen.	Je creëert angst bij anderen.
Je geeft onvoorwaardelijk.	Je geeft voorwaardelijk.
Verdiept relaties.	Houdt relaties oppervlakkig.
Genereert energie.	Kost energie.
Is ‘willen’.	Is ‘moeten’.
Wordt door interne normen en waarden gedreven.	Wordt door externe normen gedreven.
Is duurzaam.	Moet steeds opnieuw bevestigd worden.
Redeneren vanuit overvloed.	Redeneren vanuit schaarste.
Is gericht op ‘zijn’.	Is gericht op ‘hebben’.

Het moge duidelijk zijn dat het hebben van een ego belemmerend kan zijn voor de kwaliteit van een relatie omdat niemand gedwongen wil worden in een onderliggende positie. Toch komt een evenwaardige verhouding niet zo maar tot stand of houdt lang stand.
Een aantal van de verschillen tussen authenticiteit en ego maken duidelijk welke kant we kunnen op ontwikkelen om van ons ego een ondersteunend onderdeel van onze persoonlijkheid kunnen maken.
Je kunt gelukkiger worden door voor authenticiteit te kiezen.
Iemand die zelf gelukkig is kan gemakkelijker bijdragen aan het geluk van anderen.

Montessori was kritisch over de rol van competitie in het onderwijs en haar bredere implicaties voor de samenleving.

Haar zorg over competitie was geworteld in het idee dat competitie vaak leidt tot vergelijkingen tussen individuen, waarbij sommigen als winnaars worden aangemerkt en anderen als verliezers. Ze geloofde dat dit winnen of verliezen de basis legt voor gevoelens van superioriteit of inferioriteit, wat op zijn beurt kan leiden tot conflicten en ongelijkheid in de maatschappij.

Je groei (mentaal en spiritueel) zit in het feit dat je in steeds moeilijkere of onveiligere omgevingen je ego's minder nodig hebt. Je haalt het beste uit jezelf en de samenwerking met de ander door je evenwaardig op te stellen.

Competitiedrift: jong geleerd, oud overwonnen?

Onderlinge strijd en competitie

De menselijke aard en samenleving is doordrongen van competitiviteit. Of het nu gaat om academische prestaties, carrièrevooruitgang of persoonlijke relaties, mensen hebben de neiging om zichzelf te vergelijken met anderen en vaak te streven naar superioriteit. Dit competitieve streven kan voortkomen uit verschillende psychologische en sociale factoren. Competitie onder kinderen kan nuttig zijn voor grensverlegging, zelfontdekking en persoonlijke groei. Echter, op latere leeftijd is het verstandiger om deze ambitie om te zetten in een meer evenwaardige omgang met anderen.
Er zijn verscheidene verklaringen over de factoren die aanzetten tot onderlinge strijd.

1. De sociale vergelijkingstheorie.
   De sociale vergelijkingstheorie stelt dat mensen hun eigen waarde, geluk en tevredenheid afmeten aan anderen in hun sociale omgeving. Door zichzelf te vergelijken met anderen, kunnen mensen inzicht krijgen in hun eigen positie en prestaties. Deze vergelijking kan als motivatie dienen om grenzen te verleggen en mogelijkheden te verkennen.
2. De rol van competitie in de kinderjaren.
   Competitie onder kinderen bijvoorbeeld via spelletjes kan nuttig zijn voor hun ontwikkeling. Het kan hen helpen om hun eigen vaardigheden en mogelijkheden te ontdekken, grenzen te verleggen en motivatie te vinden om te trainen en zo te groeien. Het kan ook belangrijke levenslessen leren, zoals het omgaan met winnen en verliezen, het ontwikkelen van geduld en doorzettingsvermogen en het leren samenwerken in een competitieve omgeving.
3. Een overgang naar evenwaardige omgang naar anderen (mens en dier).
   Naarmate mensen volwassen worden, is het belangrijk om de ambitie om beter te zijn dan anderen om te zetten in een meer evenwaardige omgang. Overmatige competitie kan leiden tot negatieve gevolgen, zoals vijandigheid, het verlies van verbinding en het ondermijnen van relaties (eenzaamheid en uitsluiting). Het is verstandiger om in de opvoeding de nadruk te leggen op samenwerking, empathie en waardering voor de unieke bijdragen van anderen. En om ook oog te hebben voor de natuur. Die en de dieren daarin kunnen lijden wanneer mensen het onderste uit de kan willen halen.
4. Het belang van evenwicht.
   Competitie op zichzelf is niet per se negatief, maar het is essentieel voor het lichamelijk en geestelijk welzijn om een evenwicht te vinden tussen competitie en samenwerking. Het (h)erkennen van het nut van competitie in de kinderjaren kan helpen bij het begrijpen van de voordelen ervan. Echter, naarmate we ouder worden, moeten we streven naar een evenwaardige omgang waarin we anderen ondersteunen, inspireren en waarderen zonder de behoefte om te overheersen.

Race to the bottom

Bewustwording van de schaduwkant van competitie kan mensen aan het denken zetten over bredere sociaal-economische kwesties, zoals het neoliberale economische denken. Het neoliberale paradigma legt de nadruk op vrije markten, individuele concurrentie en winstmaximalisatie. Hoewel dit model bepaalde voordelen heeft gehad, heeft het ook geleid tot afbraak van de natuur en biodiversiteit, vervuiling, ongelijkheid, sociale fragmentatie en het verlies van collectieve waarden.

• Het neoliberale economische denken.
  Het neoliberale economische denken legt de nadruk op vrije markten, individuele concurrentie en winstmaximalisatie. Dit paradigma heeft geleid tot economische groei en innovatie, maar heeft ook negatieve effecten gehad op sociale gelijkheid, publieke voorzieningen en het gemeenschapsgevoel.
• De schaduwkant van competitie in het neoliberale paradigma.
  In het neoliberale model is concurrentie vaak onbeperkt en gericht op individuele prestaties en winst. Dit kan leiden tot toenemende ongelijkheid, uitbuiting van arbeid, sociale fragmentatie en het verlies van collectieve waarden. Het nadruk leggen op winstmaximalisatie kan ook resulteren in kortetermijndenken en het negeren van bredere maatschappelijke belangen.
• Bewustwording en verandering.
  Niet alles draait om geld of is in geld uit te drukken. Bewustwording van de schaduwkant van competitie binnen het neoliberale economische denken kan leiden tot een heroverweging van onze sociale en economische waarden. Het stimuleert het zoeken naar alternatieve modellen die sociale rechtvaardigheid, duurzaamheid en menselijke verbondenheid bevorderen. Het is belangrijk om te streven naar een evenwichtige benadering waarin zowel concurrentie als samenwerking worden gewaardeerd.

Het is belangrijk voor individuele en het algemene belang om een evenwichtige benadering na te streven waarin concurrentie wordt gekoppeld aan sociale rechtvaardigheid, duurzaamheid en het behoud van collectieve waarden en daarvan op (jonge leef)tijd van bewust te worden en de koers bij te stellen.

Montessori was kritisch over de rol van competitie in het onderwijs en haar bredere implicaties voor de samenleving.

Haar zorg over competitie was geworteld in het idee dat competitie vaak leidt tot vergelijkingen tussen individuen, waarbij sommigen als winnaars worden aangemerkt en anderen als verliezers. Ze geloofde dat dit winnen of verliezen de basis legt voor gevoelens van superioriteit of inferioriteit, wat op zijn beurt kan leiden tot conflicten en ongelijkheid in de maatschappij.

Draagt overwaardering van je kind bij aan narcisme?

Psycholoog en pedagoog Eddie Brummelman, die aan de UvA onderzoek doet naar het zelfbeeld van kinderen, waaronder hun zelfwaardering en narcisme, antwoordt in een interview met de Volkskrant.
‘Dat kan. We hebben onderzoek gedaan naar de invloed van complimenten. Ouders denken dat het belangrijk is om kinderen te overspoelen met complimenten. Maar dat heeft niet zelden een tegengestelde uitwerking. Een compliment is in essentie een oordeel. Weliswaar een positief oordeel, maar het blijft een oordeel. We zien dat kinderen die overspoeld worden met overdreven complimenten vaak een lagere zelfwaardering ontwikkelen, minder tevreden worden met zichzelf en soms ook die narcistische persoonlijkheidstrekken ontwikkelen.’
Dus je kunt je kind beter geen complimenten geven?

‘Er zijn goede alternatieven. We kunnen kinderen veel liefde en enthousiasme tonen zonder ze te beoordelen.’

Wie het onderste uit de kan wil hebben, krijgt het lid op de neus

Wanneer we constant over onze grenzen gaan, zullen we onszelf uitputten en mogelijk negatieve gevolgen kunnen ervaren, zoals stress, burn-out of zelfs fysieke problemen. Door op tijd te stoppen en een zekere balans te bewaren, kunnen we onze energie en middelen beter beheren, waardoor we effectiever kunnen zijn op de lange termijn.

Daarnaast kan het nemen van pauzes en af en toe stilstaan ons helpen om te reflecteren, nieuwe perspectieven te krijgen en onze doelen en prioriteiten in het leven bij te stellen. Het stelt ons in staat om te genieten van wat we hebben bereikt en dankbaar te zijn voor onze successen, in plaats van altijd te streven naar meer zonder tevredenheid te vinden.

Hoewel ambitie en de drang om te groeien belangrijke drijfveren kunnen zijn, is het belangrijk om een gezonde balans te vinden. Het draait niet alleen om het behalen van meer succes of het overtreffen van anderen, maar ook om het ervaren van tevredenheid, geluk en welzijn in ons leven. Het gaat erom te begrijpen wat echt belangrijk voor ons is en te streven naar een evenwicht tussen het nastreven van doelen en het in stand houden van onze eigen gezondheid en welzijn.

Is willen winnen een ziekte van deze tijd?

Winners and losers

Lance Armstrong was zo gebrand op het winnen van de Tour de France dat hij niet alleen zelf doping gebruikte, maar ook van zijn teammakkers eiste dat zij doping zouden gebruiken. Hij had sterke renners nodig om zelf te kunnen winnen. Hij werd als een held gezien door zeven tours te winnen, maar er wordt gezegd dat zijn activiteiten in charitatieve sector bedoeld waren om zijn gezicht enigszins te redden als hij betrapt zou worden.
Helden van vroeger waren vaak criminelen. Piet Hein was een zeerover. Pakken wat je pakken kan was zijn devies, want “the winner takes all”.
Het scheldwoord “loser” is naar horen zeggen een vaak gebruikt scheldwoord op het schoolplein. Van oudsher worden kinderen voorbereid op een competitie maatschappij, maar het is pas van recent dat kinderen elkaar proberen te pesten met het label verliezer. Vroeger probeerde je te winnen vanwege de eer en het voldane gevoel natuurlijk.
Kinderen worden gestimuleerd om te sporten om overgewicht tegen te gaan. Maar waarom dit combineren met competitie? Dansen of een avondvierdaagse heeft veel meer bijkomende voordelen. Dansen is een sociale gebeurtenis waar het gaat om samen te werken om samen plezier te beleven en wandelen kan goed gecombineerd worden met een gesprek. Er zijn geen verliezers.
Als je wilt winnen moet je bereid zijn veel te investeren en grenzen te verleggen. Dit zijn beide zaken die bij ontwikkeling horen, maar grote financiële risico’s lopen en over je grenzen aan is een brug te ver. Het is niet voor niets dat kanker een vorm van ongebreidelde groei een wordt genoemd die het gevolg is van onbalans.

Maria Montessori was kritisch over de rol van competitie in het onderwijs en haar bredere implicaties voor de samenleving. Haar zorg over competitie was geworteld in het idee dat competitie vaak leidt tot vergelijkingen tussen individuen, waarbij sommigen als winnaars worden aangemerkt en anderen als verliezers. Ze geloofde dat dit winnen of verliezen de basis legt voor gevoelens van superioriteit of inferioriteit, wat op zijn beurt kan leiden tot conflicten en ongelijkheid in de maatschappij.