Waarnemen zonder culturele bril

De westerse cultuur heeft andere culturen overvleugeld, maar is er ook door beïnvloed of zelfs mede door gevormd (Metafysica van waarden volgens Pirsig). Sommigen vinden dat overvleugelen een teken van superioriteit en kijken niet achterom, anderen voelen zich schuldig daarover.
Indianen, bijvoorbeeld, stonden voor de invasie van de Europeanen dicht bij de natuur. Zij gaven zich over aan de cirkelgang der seizoenen en veel mensen denken dat zij daarom meer verstand hebben van of gevoel hebben voor spiritualiteit.
Dat is niet zo simpel als het lijkt.
Ons beeld van indianen is bijvoorbeeld gekleurd door jeugdboeken van Karl May: Old Shatterhand en Winnetou. De blanke die de “nobele wilde” telkens een stapje voor is. Beiden werken graag samen en leren van elkaar. Bovennatuurlijke zaken spelen een rol in de loop der gebeurtenissen in May’s boeken, die overigens niet hoog staan aangeschreven als literatuur. In fictie is het gemakkelijk schetsen.
Wetenschappers staan serieuzer te boek.
Ton Lemaire citeert onderzoeker Lévi-Strauss:
“Benadrukt Lévi-Strauss enerzijds de verborgen ratio van de indiaanse mythen, anderzijds prikt hij de westerse mythe bij uitstek, die van de Vooruitgang, meedogenloos door. Hij vergelijkt onze samenleving met een stoommachine. Lemaire: ‘Heel onze industriële maatschappij kan worden begrepen als één grote thermodynamische machine die haar enorme productiviteit heeft gebouwd op permanente destructie van materie en dus roofbouw op de natuur’. Vergeleken met de cyclische beweging van de tribale samenleving, waar men de dingen liefst precies zo doet als de voorouders het hebben gedaan, ontwikkelen wij een indrukwekkende lineaire snelheid, maar die voert ons wel regelrecht naar de afgrond. Lévi-Strauss is geen cultuurrelativist, en al helemaal niet geneigd de ‘nobele wilde’ te idealiseren, maar hij hekelt het valse westerse beeld van de geschiedenis als progressie”.

Carlos Castaneda (1925-1998) was een Amerikaanse antropoloog die zich verdiepte in de spiritualiteit van de Mexicaanse Indianen. Volgens een BBC documentaire daarover ging die verdieping niet erg diep, maar het leverde hem wel een grote verkoop van boeken op. De lessen van Don Juan, die het verslag heette te zijn van het contact met een sjamaan en het gebruik van peyote, was aanzet voor Castaneda om nog veel meer te schrijven.
Volgens de weduwe van Don Juan Matus, wat een schuilnaam was voor de sjamaan, had Castaneda niet veel begrepen van de rituelen die zouden moeten leiden tot spiritueel inzicht. Het lijkt erop dat hij niet echt wilde voldoen aan de voorwaarden die de sjamaan stelde bij een goede voorbereiding: onder meer vasten en geen seks. Castaneda genoot te veel van de verleidingen die zijn cultstatus bood.

Wikipedia meldt over de filosofie van Castaneda:
“Een belangrijke stelling van de door Castaneda gepropageerde levensbeschouwing is dat het mogelijk is om 'heldere dromen' te cultiveren (lucid dreaming) om zo tot een beter bewustzijn te komen, wat leidt tot een toestand waarin buitengewone waarnemingen kunnen worden gedaan. Ook wordt het breken met routines en het toepassen van nieuwe vormen van gedrag (onvoorspelbaarheid) aanbevolen als manier om de relatie van een persoon met de wereld duidelijker te maken. De combinatie van droomtechniek en gedragsbeheersing leidt volgens Castaneda uiteindelijk tot het vermogen om te komen tot een hoger waarnemingsniveau (wellicht vergelijkbaar met oosterse filosofische toestanden zoals de staat van satori in het zenboeddhisme)”.

Kortom: schrijvers en filmmakers hebben meer dan eens het zoeken naar verdieping samen met de indianen geprobeerd te verbeelden. Denk aan The Revenant met Leonardo DiCaprio en Dances with wolves van Kevin Costner. Veel ego en mooie beelden van het landschap. Persoonlijk vind ik de poging met komiek Bill Murray in Groundhog day geslaagd en leuk.

Spirituele leiders als Greg Goode spreken over het directe pad tot spiritueel inzicht. Het gebruik van drugs kan helpen, hoeft niet. Wat belangrijker is om te beseffen dat cultuur en gewoontes de directe ervaring eerder in de weg staan dan helpen. Er is als het ware geen dimensie in de spirituele ervaring. Het is niet per se het resultaat van een proces en de ervaring is van alle tijden. De beoefenaar van de oefeningen die Goode aanbiedt, ervaart steeds opnieuw dat er nooit afzonderlijke objecten worden ervaren en dat er nooit sprake is van afgescheidenheid. Uiteindelijk of direct kan men ervaren de allesomvattende getuige te zijn van alles wat zich aandient.
Wat velen moeilijk vinden te accepteren is dat er geen niveaus zijn in spirituele groei. Sommige kinderen kunnen de was doen, maar ook een oud mens die het leven en zichzelf leerde relativeren.
Belangrijk is je bewust te zijn van de belemmerende invloeden op je gewaar zijn. Elke dag opnieuw kijken, zonder wat je ooit geleerd hebt te verwaarlozen.

Greg Goode: het directe pad (bol.com).

Ook naar innerlijke vrijheid is een direct pad. Robert Hartzema schrijft in Vrij & onbezorgd "werkelijk vrij zijn is een innerlijke weg die nergens vastligt, en door een onbekend landschap voert.
Hij onderscheidt vier valkuilen:
1. dat de ware vrijheid niet-hier is
2. dat bevrijding altijd in de toekomst ligt
3. dat je niet o.k. bent, dat je anders moet zijn
4. dat je zoekt vanuit je denken. Vrijheid is een gevoel.

Boeken van Robert Hartzema op bol.com.