De balans van het moment
 |
| Marcus Aurelius |
Het moment is alles
Een van de kernprincipes in de filosofie van Marcus Aurelius is dat we alleen het huidige moment bezitten. Het verleden is voorbij en de toekomst onzeker. In Meditaties schrijft hij:
“Doe alles alsof het de laatste daad van je leven is” (Meditaties 2.5).
Deze uitspraak onderstreept niet de gedachte dat het einde nabij is, maar dat elke handeling doordrongen moet zijn van aandacht en integriteit. In dit perspectief wordt het moment niet slechts een toevallige verzameling omstandigheden, maar een bewuste keuze om volledig aanwezig te zijn in het hier en nu. Dit sluit aan bij de gedachte dat het moment zowel eindeloos als relatief is: we leven in een continuïteit, maar weer wakker worden is nooit gegarandeerd.
Innerlijke balans: de ziel als citadel
Een van de meest invloedrijke metaforen die Marcus Aurelius introduceerde, is die van de ziel als een innerlijke citadel. Hij geloofde dat de wereld om ons heen chaotisch kan zijn, maar dat ons bewustzijn een stabiele vesting kan blijven zolang we onze oordelen en emoties in toom houden.
“De buitenwereld kan je geen kwaad doen. Alleen jouw oordeel daarover kan dat” (Meditaties 4.7).
Toch is innerlijke balans geen vanzelfsprekendheid. Het is een voortdurende afstemming tussen verschillende krachten: rede en emotie, zelfbeheersing en openheid, betrokkenheid en distantie. Innerlijke verdeeldheid ontstaat wanneer deze krachten in conflict raken, bijvoorbeeld wanneer emotie onze rede overschaduwt of wanneer we onze menselijke gevoelens onderdrukken in een poging om rationeel te blijven.
Om dit evenwicht te bewaren, is niet alleen kalmte nodig, maar ook compassie, zowel voor onszelf als voor anderen. Marcus Aurelius waarschuwde ervoor om niet verbitterd te raken door de fouten van anderen, maar hen te zien als deel van dezelfde menselijke natuur.
"Wanneer je 's ochtends opstaat, zeg dan bij jezelf: vandaag zal ik te maken krijgen met bemoeials, ondankbaren, arroganten, verraders, afgunstigen en egoïsten. Maar niets van dat alles kan mij deren, want geen van hen kan mij besmetten met hun slechtheid" (Meditaties 2.1).
Dit is geen oproep tot onverschilligheid, maar tot een diepere vorm van begrip. Door anderen te zien als mensen die, net als wijzelf, worstelen met hun eigen innerlijke verdeeldheid, ontstaat een houding van mildheid en veerkracht.
De juiste beslissing: handelen volgens de natuur en de Gouden Regel
Voor Marcus Aurelius betekende het nemen van de juiste beslissingen leven in overeenstemming met logos, de rationele orde van het universum. Dit betekende het volgende.
- Handelen met rechtvaardigheid, wijsheid, moed en matigheid.
- Accepteren wat buiten onze controle ligt.
- Vasthouden aan innerlijke principes zonder door externe omstandigheden te worden meegesleept.
Naast deze stoïcijnse principes kan de Gouden Regel worden beschouwd als de centrale waarde waarmee we in balans zouden moeten zijn. Dit ethische principe, dat stelt: "Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet", vormt een universeel kompas voor morele afstemming. Door dit principe als leidraad te nemen, wordt de balans niet slechts een persoonlijke oefening in stabiliteit, maar ook een manier om rechtvaardig en harmonieus te handelen binnen de samenleving.
Het toepassen van de Gouden Regel helpt ook om innerlijke verdeeldheid te voorkomen. Vaak ontstaat morele onzekerheid wanneer ons eigenbelang botst met de belangen van anderen. Maar als we onszelf steeds de vraag stellen hoe wij behandeld zouden willen worden in een vergelijkbare situatie, verdwijnt veel van die onzekerheid. De juiste beslissing komt dan voort uit een natuurlijke afstemming op wat rechtvaardig is, eerder dan uit twijfel of impulsiviteit.
Hoop als drijfveer en valkuil
De hoop speelde in de filosofie van de Stoa een ambivalente rol. Enerzijds is hoop een krachtige drijfveer die ons motiveert om te handelen en te streven naar een betere toekomst. Anderzijds kan hoop ons gevangen houden in verwachtingen die buiten onze controle liggen. Marcus Aurelius waarschuwde voor het gevaar van valse hoop.
“Houd op met hopen en richt je op wat je hebt. Dat wat komt, zal komen zoals het moet” (Meditaties 8.32).
Dit betekent niet dat we hoop volledig moeten afwijzen, maar dat we haar moeten plaatsen binnen de grenzen van wat we kunnen beïnvloeden. Hoop mag ons inspireren, maar nooit afhankelijk maken van uitkomsten die buiten onze macht liggen. In die zin is hoop geen doel op zich, maar een richting waarin we handelen met wijsheid en aanpassingsvermogen.
Het leven als toneel: schakelen tussen niveaus
Het voortdurende schakelen tussen het concrete en het abstracte, tussen het moment en de balans, kan worden vergeleken met een toneelstuk. We betreden het toneel, spelen onze rol en verlaten het weer. Marcus Aurelius zelf gebruikte deze metafoor in zijn Meditaties.
“Het leven is als een toneelstuk en ieder heeft zijn rol te vervullen” (Meditaties 11.6).
Deze gedachte helpt om ons bewust te blijven van de verschillende perspectieven waarop we de wereld tegemoet treden. Soms bevinden we ons midden in de actie, op het podium en zijn we volledig aanwezig in het moment. Op andere momenten nemen we afstand, alsof we vanuit de coulissen kijken en zien we het bredere geheel. Dit voortdurende schakelen is essentieel voor het bewaren van balans: door te begrijpen wanneer we moeten handelen en wanneer we moeten reflecteren, kunnen we met meer wijsheid en kalmte in het leven staan.
De Stoa benoemden deze levensinstelling als het samengaan van phronesis (praktische wijsheid) en apatheia (innerlijke onverstoorbaarheid).
Vanzelfsprekendheid als paradox
Vanzelfsprekendheid is echter een paradox: het is altijd en nooit waar. We leven met de verwachting dat de zon morgen opkomt en dat we wakker worden, totdat dat niet meer het geval is. Marcus Aurelius moedigde aan om deze onzekerheid niet te vrezen, maar te accepteren als onderdeel van de natuurlijke orde.
“Dood glimlacht naar ons allen; het enige wat een mens kan doen, is terug glimlachen” (Meditaties 12.36).
Het besef van vergankelijkheid is geen reden voor angst, maar juist voor bevrijding. Als zekerheid relatief is, kunnen we ons eraan overgeven zonder eraan vast te klampen. In die zin is innerlijke balans niet iets statisch, maar een voortdurende oefening: een bewuste manier van leven waarin het moment wordt omarmd, maar niet wordt vastgegrepen.
Balans houden is een voortdurende oefening
Marcus Aurelius biedt een filosofie waarin het moment zowel eindeloos als betrekkelijk is en waarin innerlijke balans niet het resultaat is van controle, maar van bewuste afstemming. In de praktijk betekent dit een voortdurende oefening: een proces waarin bewuste keuzes geleidelijk overgaan in een natuurlijke vanzelfsprekendheid. Die vanzelfsprekendheid is geen garantie, maar een houding van overgave en helderheid, een balans waarin we, zoals Marcus Aurelius voorstelde, glimlachend het leven tegemoet treden. De toevoeging van de Gouden Regel als ethisch fundament en de metafoor van het leven als toneelstuk versterken dit idee: we schakelen voortdurend tussen rollen en perspectieven en juist in dat spel van verschijnen en verdwijnen ligt de kunst van evenwicht en wijsheid.
