In welk van beide verschijnt alles?
In gesprekken over spiritualiteit, meditatie en het zelf wordt vaak gesproken over bewustzijn en gewaarzijn. Regelmatig worden deze termen als synoniemen gebruikt, en niet zelden zonder duidelijke definitie. Toch ligt in het onderscheid tussen beide begrippen een sleutel tot inzicht, verstilling en bevrijding. Wie het verschil eenmaal ervaart, merkt dat wat eerst als vanzelfsprekend leek –het idee van een ‘ik dat waarneemt’– begint te verschuiven.
Twee woorden, één verwarring
De verwarring tussen bewustzijn en gewaarzijn is begrijpelijk. In het dagelijks taalgebruik betekent ‘bewust zijn’ doorgaans: ergens weet van hebben. We zeggen dat iemand bewust is van pijn, geluid, of zijn omgeving. In die zin is bewustzijn iets gerichts: er is altijd een object van bewustzijn, iets waar het bewustzijn zich op richt.
Waar bewustzijn gaat over de inhoud (wat je ervaart), wijst gewaarzijn naar de grond (dat waarin ervaring verschijnt). Bewustzijn zegt: “Ik ben me ergens van bewust”. Gewaarzijn zegt niets, het is eenvoudigweg.
Het nut van het onderscheid
Waarom is het belangrijk om dit verschil te maken?
Omdat het onze identificatie met gedachten, gevoelens en zintuiglijke indrukken leert loslaten. Zolang we onszelf zien als ‘de denker van gedachten’ of ‘de waarnemer van ervaringen’, blijven we verknoopt in de stroom van verschijnselen. Bewustzijn is dan per definitie dualistisch: er is een subject dat een object kent. Gewaarzijn is non-duaal. Er is geen centrum, geen grens, geen ik dat tegenover iets anders staat.
Door het onderscheid bewust te maken, ontstaat ruimte. Je beseft: ik ben niet mijn bewustzijnsinhouden, ik bén het veld waarin al die dingen verschijnen en verdwijnen. Die verschuiving opent een ander perspectief op het leven. Gevoelens hoeven niet opgelost, gedachten hoeven niet gestopt. Ze mogen komen en gaan, zoals wolken in de lucht. Jij bent de lucht, niet de wolken.
Gevoelens in het licht van gewaarzijn
Gevoelens spelen zich af binnen het domein van het bewustzijn. Ze hebben een inhoud, een richting, een kleur: vreugde, angst, rust, spanning, verlangen, afkeer. Je kunt je bewust zijn van een gevoel: “Ik voel me boos,” of “Er is verdriet in me”. Deze gevoelens hebben meestal een aanleiding, iets waarop ze reageren: een gedachte, een herinnering, een lichamelijke sensatie.
In gewaarzijn echter worden gevoelens niet weggeduwd, maar ook niet vastgehouden of benoemd. Ze verschijnen als golven in een zee, zonder dat jij je hoeft te verhouden tot elke golf. Ze worden gezien, maar het ‘ik’ dat zich ermee identificeert -dat zegt “ik bén bang” of “ik wil hier vanaf”- verdwijnt naar de achtergrond of lost op.
Dat brengt een merkwaardig effect teweeg: gevoelens verliezen hun kleefkracht. Ze zijn er nog steeds, maar ze worden niet meer geïnterpreteerd als probleem of identiteit. Daardoor ontstaat vaak een fundamenteel gevoel van vrede, of een diepe stilte die onder alle emoties ligt ook als die emoties intens zijn.
In gewaarzijn is geen voorkeur. Alles is welkom: vreugde én verdriet, rust én onrust. Niet omdat ze allemaal prettig zijn, maar omdat gewaarzijn geen oordeel heeft. Het kent geen verzet, geen verlangen om te veranderen. Het is als een open hemel: het laat alles toe, zonder iets te willen grijpen of vermijden. En juist in die totale openheid kan een gevoel van vrijheid opkomen: een stilte zonder rand of reden.
Oefenen met herkennen
Deze verschuiving is geen truc of techniek, maar ze vraagt wél om oefening of beter gezegd: herinnering. De gewoonte om je te identificeren met wat je ervaart is sterk. We zijn getraind om onszelf te zien als ‘denkende mensen’ in plaats van als het open gewaarzijn waarin gedachten en gevoelens verschijnen.
Een eenvoudige oefening is: stop even met doen, denken, zoeken. Kijk niet naar wat je waarneemt, maar naar dat wat waarneemt. Waar komt zien vandaan? Wie is het die hoort? Zonder antwoord te geven, zonder iets te proberen. In dat stille kijken naar de bron van bewustzijn zakt alles terug in gewaarzijn.
Je hoeft niets weg te doen. Alleen te zien. En dat zien is gewaarzijn.
Non-dualiteit: gewaarzijn zonder grens
De non-duale tradities gebruiken gewaarzijn vaak als aanduiding van wat werkelijk is. Alles wat verschijnt –lichaam, geest, wereld– komt op in gewaarzijn en verdwijnt erin. Maar gewaarzijn zelf verandert niet. Het heeft geen begin, geen vorm, geen eigenschap. Je kunt het niet grijpen of benoemen, maar het is tegelijk zo vertrouwd als je eigen zijn.
In deze visie is er geen afgescheiden zelf, geen innerlijk en uiterlijk, geen subject tegenover object. Alles is één in gewaarzijn. De ervaring van afgescheidenheid ontstaat pas wanneer bewustzijn zich richt, zich identificeert, zich vastzet. Non-dualiteit nodigt uit om te rusten in wat voorafgaat aan al die bewegingen.
Niet als geloof, maar als ervaring.
Verlichting en bodhisattva
Wie langdurig rust in gewaarzijn, ervaart soms wat tradities als ‘verlichting’ aanduiden: niet als eindpunt of beloning, maar als een radicale herkenning van wie of wat we ten diepste zijn. Verlichting is in die zin niets meer dan het bewust worden van gewaarzijn zónder dat het ik zich daar nog tussen plaatst. Geen bereiken, maar een volledige ontspanning in wat altijd al was.
In de Mahayana-traditie wordt de verlichting niet gezien als reden om zich terug te trekken uit de wereld, maar juist als motief voor compassie. De bodhisattva is de belichaming van dit inzicht. Hij of zij is iemand die gewaarzijn tot in elke vezel van het bestaan laat doordringen en daarin kiest om niet te "verdwijnen in persoonlijke vrede", maar zich ten dienste te stellen van het ontwaken van alle wezens.
Dat "ongewenste" ‘verdwijnen in vrede’ betekent: je afsluiten van de ander, vanuit een stille staat van zijn die weliswaar aangenaam en vredig is, maar niet meer betrokken. Je bent dan niet meer geraakt, maar ook niet meer werkelijk aanwezig. Het wordt een subtiele vorm van spiritueel egoïsme, ook wel een spirituele bypass genoemd.
We zouden kunnen zeggen: het bodhisattva-schap is een uitdrukking van het gewaarzijn dat zichzelf herkent in alles. In plaats van een ‘ik die helpt’, is er de spontane werking van gewaarzijn als liefdevolle betrokkenheid. Geen opoffering, maar natuurlijk gevolg van het besef: er is geen ander.
Bereidheid om niet te weten
Het onderscheid tussen bewustzijn en gewaarzijn is subtiel, maar wezenlijk. Het vraagt om stilte, om vertraging, om bereidheid om niet te weten. Wie dit onderscheid oefent en herkent, ontdekt dat het leven zich afspeelt in een open veld dat zelf onaangetast blijft. En hoe meer we daarmee vertrouwd raken, hoe minder we hoeven vechten met wat zich aandient. Niet omdat we onverschillig worden, maar omdat we geworteld raken in iets dat ruimer is dan denken, voelen of willen.
