Over vrijheid, moraliteit en de zondebok
Iedere tijd stelt opnieuw de vraag: wat is goed gedrag? Niet alleen voor jezelf, maar ook in het samenleven met anderen en in onze tijd steeds urgenter: in ons omgaan met dieren. Sommigen wijzen op religie als kompas, anderen op de wet, en weer anderen op het eigen gevoel. Maar de Duitse filosoof Immanuel Kant, die leefde aan het eind van de 18e eeuw, koos een andere route: hij vertrouwde op het menselijk verstand. Volgens hem moet je het juiste kunnen ontdekken met je eigen denken, los van traditie of persoonlijk belang.
In deze blog verken ik hoe Kant dat bedoelde en wat zijn
ideeën vandaag kunnen betekenen. Daarbij betrek ik het denken van René
Girard (1923-2015), die liet zien hoe ons verlangen naar rust en controle
soms ten koste gaat van een ander, wat mij betreft ook van dieren. Wat als we
hun inzichten combineren?
Wat is het juiste om te doen?
Hij vond dat het goede niet afhing van je geloof, je gevoel of van wat anderen zeggen. Wat juist is, moest je volgens hem met je eigen verstand kunnen nagaan. Zo ontstond zijn beroemdste idee: de categorische imperatief.
Dat klinkt ingewikkeld, maar Kant bedoelde eigenlijk dit:
“Doe alleen iets als je het ook goed zou vinden dat iedereen dat altijd zou doen”.
Dus:
– wil je liegen om ergens mee weg te komen?
– stel je dan voor dat iedereen dat altijd zou doen.
– zou dat een leefbare wereld zijn? Nee. Dus: niet doen.
Het gaat bij Kant om het principe achter je gedrag. Niet: “Wat levert het me op”, maar: “Kan ik achter deze keuze staan als mens onder de mensen”?
Geen vrijheid zonder verantwoordelijkheid
Kant zegt ook iets belangrijks over vrijheid. Veel mensen denken: “Vrijheid is dat niemand me zegt wat ik moet doen”. Maar voor Kant is vrijheid iets veel groters.
Echt vrij ben je pas als je jezelf regels kunt geven die moreel kloppen.
Je bent dus niet vrij als je gewoon doet waar je zin in hebt. Je bent vrij als je zelf kiest voor wat juist is, ook als dat lastig is of tegen je eigen belang ingaat. Dat is morele volwassenheid.
Vrijheid zonder verantwoordelijkheid is volgens Kant geen vrijheid, maar onverschilligheid. En die leidt vroeg of laat tot onrecht, conflicten en -zoals de geschiedenis steeds opnieuw laat zien- het zoeken naar een zondebok.
De zondebok en de vicieuze cirkel van het geweld
Hier komt de Franse denker René Girard in beeld. Hij leefde in de 20e eeuw en dacht diep na over geweld tussen mensen. Volgens hem willen mensen vaak hetzelfde -dezelfde status, dezelfde plek, hetzelfde bezit- en gaan dan op elkaar lijken, wat leidt tot rivaliteit. Als die spanning te groot wordt, zoekt een groep iemand om de schuld te geven. Dat is de zondebok: een persoon of groep die wordt aangewezen om de woede te kanaliseren en de rust te herstellen.
In het verleden waren dat vaak heksen, vreemdelingen of mensen die "anders" waren. Maar ook dieren zijn eeuwenlang gebruikt als zondebok: symbolisch geofferd om 'onze' zonden af te kopen, of in de praktijk gedood om spanningen te ontladen. Denk aan stierengevechten, rituele slachtingen of het simpelweg mishandelen van dieren omdat ze weerloos zijn.
Girard laat zien dat vrede die gebouwd is op het slachtofferen van een ander -mens of dier- nooit echt vrede is. Het is uitgestelde chaos.
Wat zouden Kant en Girard samen zeggen?
Als je Kant en Girard naast elkaar legt, wordt één ding
duidelijk:
Echte vrede vraagt dat we niemand opofferen voor onze rust, niet je buurman,
niet de vreemdeling, en ook niet het dier.
Want stel je de vraag van Kant:
“Kan ik willen dat het een algemene regel is om dieren te
gebruiken of doden omdat het ons uitkomt?”.
Of: “Kan ik willen dat anderen mij behandelen zoals ik dieren behandel?”.
Als het antwoord nee is, dan weet je wat je te doen staat. Misschien kunnen ze niet redeneren zoals mensen, maar juist hun kwetsbaarheid roept ons tot verantwoordelijkheid. Net als wij mensen willen ze vrij leven.
Moreel handelen
Moreel handelen begint volgens Kant niet bij grote idealen
of wereldvrede, maar bij het alledaagse kiezen voor het juiste (gedrag en voedsel), ook als
niemand kijkt, ook als je er niets voor terugkrijgt.
Girard voegt daar het volgende aan toe.
Wees waakzaam voor je neiging om de schuld buiten jezelf te leggen. Want
zolang we anderen -of dieren- als afvoerput gebruiken voor onze angsten of
frustraties, zal er nooit blijvende vrede zijn.
Vrijheid zonder morele grenzen maakt anderen tot middel.
Moraliteit zonder mededogen maakt slachtoffers van de zwaksten.
Vrede zonder opoffering van het zondebok mechanisme,
begint bij onszelf en bij hoe we omgaan met hen die niet terug kunnen praten.