Zelfonderzoek
Het is een vraag die mensen zich dagelijks stellen. Sommigen zelfs voortdurend. Wie de vraag aan Google stelt krijgt als eerste advertenties voor kinderboeken. Is het een onnozele vraag, alleen voor kinderen? Zou het een teken zijn van onvolwassenheid om jezelf zo’n simpele vraag te stellen? Natuurlijk niet, maar waarom houdt het zoeken naar een eenduidig antwoord ons dan zo vaak uit de slaap, die we zo nodig hebben?
Het is duidelijk dat je jezelf eindeloos vragen kunt stellen. In dit essay daarom zo snel mogelijk antwoorden. Één van de meest bruikbare antwoorden, die voor velen een onverwachte, maar leerzame eyeopener kan zijn, is dat gevoelens elkaar kunnen afdekken. En dat kunnen er meer dan twee zijn. Wie het gevoel heeft dat hij niet bij zijn gevoel kan komen, maar dat er wel iets is, zou zichzelf vragen kunnen stellen. Dat zelfonderzoek kun je goed doen of halfslachtig. Je wordt soms niet zoveel wijzer wanneer je jezelf afvraagt “wat maakt dat ik mij onprettig voel?”. Weten wat je voelt is niet altijd zo’n open deur als het lijkt. Het is allereerst van belang om een notie te hebben wat er zoal valt te voelen. Dat lijkt een simpele constatering, maar hier ligt een valkuil. Wie denkt dat hij het simpel kan houden door er vanuit te gaan dat er twee soorten gevoelens bestaan en daarover gaat lezen komt vaak bij deze twee hoofdindeling: angst en liefde. Wat is dan de valkuil? Hoe herkenbaar het ook is dat we ons soms bang voelen en in het leven op zoek gaan om liefde te voelen, we worden er niet veel wijzer van door deze tweedeling aan te houden. Het gevaar is dat we gevoelens die elkaar bedekken niet ontdekken en dat we ware gevoelens beperken of vertalen naar iets dat wat het niet is.
Gebruik je lichaam als een gids. Je lichaam geeft soms signalen af die je kunnen helpen om bij je gevoel te komen. Let op fysieke reacties zoals een strakke keel, een kloppend hart, een knoop in je maag, enzovoort. Deze kunnen wijzen op bepaalde emoties, zoals angst of spanning.
Geef jezelf toestemming om te voelen. Soms kunnen we het gevoel hebben dat we onze emoties moeten onderdrukken of negeren. Het is belangrijk om jezelf toestemming te geven om te voelen en te accepteren dat emoties er zijn. Wees niet te hard voor jezelf als het niet meteen lukt.
Welke gevoelens kunnen elkaar bedekken of afdekken?
Een voorbeeld is verdriet en kwaadheid. Wie bang is voor de agressie van een ander voelt bij agressie van die ander allereerst verdriet. Kwaadheid voelen kan dan gevaarlijk zijn, want het uiten van kwaadheid als emotie kan bij een machtige ander tot ruzie of zelfs geweld leiden. Verdriet leidt tot tranen, kwaadheid tot vechten. Dat is meestal niet aantrekkelijk. Wie niet goed kan bepalen welk besluit te nemen op basis van zijn gevoel, voelt dan bij oppervlakkig onderzoek niets. Te meer wanneer er ook nog een schuldgevoel bijkomt wanneer hij zichzelf verantwoordelijk voelt voor het conflict. Hij (vaak zij) kan er dan domweg niet meer bij.
Om niet te verzanden in het zelfonderzoek naar gevoelens is het handig om enige notie te hebben welke gevoelens we zoal kunnen onderscheiden. In onze taal hebben we vele tientallen aanduidingen van gevoelens. Wie een redelijke schifting wil in hoofdindelingen mag zelf weten in hoeveel, maar in dit korte essay worden er negen hoofdgevoelens aangehouden (1). Deze zijn Angst,
Boosheid,
Blijdschap,
Verdriet,
Schuldgevoel,
Vreugde,
Liefde,
Verwondering en Onrust. Vijf onprettige, maar niet nutteloze gevoelens, één neutrale, en drie prettige soorten van gevoelens.
Wees voorzichtig met het zoeken naar een ranking in deze reeks.
Gevoelens kunnen naast elkaar bestaan, soms na elkaar en soms in een
andere volgorde.
Hoewel de begrippen "blijdschap" en "vreugde" vaak door elkaar worden gebruikt, kunnen ze subtiele verschillen in betekenis hebben, afhankelijk van de context.
Oppervlakkig of dieper liggende gevoelens
Intensiteit en duur
Blijdschap wordt soms geassocieerd met een meer oppervlakkige, kortstondige vorm van plezier of tevredenheid. Het kan bijvoorbeeld ontstaan door kleine dagelijkse geneugten of leuke gebeurtenissen.
Vreugde wordt soms geassocieerd met een dieper, duurzamer gevoel van welzijn. Het kan voortkomen uit innerlijke vrede, vervulling of het ervaren van iets dat als betekenisvol wordt beschouwd.
Oorzaak
Blijdschap kan voortkomen uit externe factoren zoals een grappige situatie, een cadeau, of sociaal contact.
Vreugde kan meer verband houden met interne factoren zoals persoonlijke groei, liefde, dankbaarheid, of spirituele ervaringen.
Diepte van emotie
Blijdschap wordt soms geassocieerd met een lichter gevoel, terwijl het misschien niet per se een diepe emotionele impact heeft.
Vreugde wordt soms gezien als een diepgaand, innerlijk gevoel van voldoening en tevredenheid.
Idem voor onprettige gevoelens
Angst, pijn en verdriet kunnen zowel oppervlakkige als dieper liggende gevoelens zijn, afhankelijk van de situatie en de oorzaak van deze gevoelens.
Als we bijvoorbeeld worden geconfronteerd met een directe bedreiging of gevaarlijke situatie, kan de angst die we voelen oppervlakkig zijn. Het is een reactie op de huidige situatie en dient als een waarschuwing om ons te helpen overleven.
Aan de andere kant kan angst ook dieper liggend zijn. Het kan bijvoorbeeld ontstaan als gevolg van een trauma uit het verleden of van langdurige stress. In dit geval kan angst een patroon worden dat diep in ons is ingebed en invloed heeft op ons dagelijks leven.
Pijn kan ook zowel oppervlakkig als dieper liggend zijn. Fysieke pijn kan een directe reactie zijn op een verwonding of letsel en oppervlakkig zijn. Maar pijn kan ook dieper liggend zijn, zoals bij chronische pijn, waarbij de oorzaak van de pijn niet altijd duidelijk is en kan leiden tot depressie en angst.
Verdriet kan ook oppervlakkig of dieper liggend zijn. Het kan bijvoorbeeld een directe reactie zijn op een verlies of tegenslag in ons leven, maar het kan ook het gevolg zijn van onverwerkte emoties uit het verleden of onopgeloste interne conflicten.
Kortom, de diepte van een emotie hangt af van de complexiteit en de duur van de situatie die het heeft veroorzaakt, evenals van de individuele geschiedenis en persoonlijke context van de persoon die het ervaart.
Gevoelens accepteren
Je kunt proberen je bewust te zijn van je eigen gevoelens zonder ze te willen stoppen of vast te houden. Hier zijn enkele suggesties.
- Herken je gevoelens. De eerste stap om bewust te zijn van je gevoelens is om ze te herkennen. Probeer aandacht te besteden aan de emoties die je voelt in verschillende situaties en noteer ze als je dat helpt.
- Geef jezelf toestemming om te voelen. Het is belangrijk om te erkennen dat het oké is om te voelen wat je voelt. We hebben allemaal emoties en het is niet gezond om ze te onderdrukken. Dus geef jezelf toestemming om te voelen wat je voelt.
- Wees nieuwsgierig. In plaats van te oordelen over je emoties, probeer ze te benaderen met nieuwsgierigheid. Stel jezelf vragen zoals "waarom voel ik me zo?" of "wat veroorzaakt dit gevoel?" om meer inzicht te krijgen in je emoties.
- Let op fysieke sensaties. Emoties kunnen fysieke sensaties veroorzaken, zoals een knoop in de maag of een snelle hartslag. Let op deze fysieke sensaties en gebruik ze als aanwijzingen om te begrijpen wat er gaande is.
- Wees vriendelijk voor jezelf. Het kan moeilijk zijn om met intense emoties om te gaan, maar het is belangrijk om vriendelijk te zijn voor jezelf en jezelf te vergeven als je het moeilijk hebt.
Hoofd en hart inzetten
Zelfonderzoek met deze indeling betekent dat je jezelf de vraag stelt “welke gebeurtenis leidde er toe dat ik mij …. voel?”. En dan op de stippeltjes de negen gevoelens invullen. Het volstaat meestal om je te beperken tot verdriet, vrees en schuld, omdat die elkaar kunnen afdekken. Wie plezier voelt kan beter genieten dan tijd te verliezen met zich af te vragen waarom hij plezier voelt, nietwaar? Wie zich verantwoordelijk voelt, kan beter handelen dan eindeloos dat gevoel onderzoeken.
Over het samenspel van gebeurtenissen en gevoelens valt eindeloos meer te schrijven. Op dit blog wordt een aantal van die onderwerpen besproken. Bijvoorbeeld: “is houden van elkaar” wel een gevoel? Of wat is (ware) liefde? Wie op zoek wil naar die onderwerpen op dit blog kan het beste de labels onderaan als ingang nemen en zo via de links doorklikken naar waar hij in is geïnteresseerd.
(1) Hoekstra, H.A., Stoop, B.A.M. (1989). Feeling rules: testing a model of appraisal-affect relations. European Journal of Personality, vol. 3, 229-248.