Van antagonisme naar evenwaardigheid

Een pleidooi voor emancipatie van alle levende wezens

De geschiedenis van de mens is in veel opzichten een geschiedenis van (machts)strijd. Van onderlinge conflicten tot de verovering van land, arbeid en identiteit, telkens klinkt het echo van antagonisme: de neiging om de ander te zien als bedreiging, als object, als dat wat overwonnen of beheerst moet worden. Maar waar deze houding ooit misschien overlevingsvoordeel bood, is zij in onze tijd uitgegroeid tot een mondiale crisis. Want niet alleen mensen onderling, maar ook de natuur, het dier en het leven zelf zijn slachtoffer geworden van deze houding.
Steeds meer denkers wijzen op de noodzaak van een andere grondhouding: die van evenwaardigheid, niet alleen tussen mensen, maar ook tussen mens en dier, tussen mens en aarde. Wat betekent dat? En hoe zouden we daar kunnen komen? In wat volgt, verbinden we inzichten van vijf invloedrijke denkers met deze urgentere vraag naar het herstel van relatie, over de grenzen van het menselijke heen.

Chantal Mouffe: het politieke dier

Mouffe’s idee van agonisme -het erkennen van de ander als legitieme tegenstander in plaats van vijand-  kan ook van toepassing zijn op hoe we naar het niet-menselijke kijken. De natuur is geen vijandig domein dat overwonnen moet worden en dieren zijn geen tegenstanders in een darwinistisch krachtenveld. We zouden kunnen zeggen: het dier verdient een plek als agonistische ander: een wezen dat anders is, maar evenzeer deel heeft aan het recht om te leven. Antagonisme ten opzichte van de natuur (denk aan exploitatie, vervuiling, intensieve veehouderij) is niet slechts ecologisch rampzalig, maar ook politiek onhoudbaar.

Emmanuel Levinas: het gelaat van het dier

Als het ethische beginpunt ligt in de confrontatie met het gelaat van de ander, zoals Levinas stelt, wat betekent dit dan wanneer we het dier in de ogen kijken? Levinas zelf erkende de moeilijkheid hiervan, maar zijn denken dwingt ons tot een verbreding van empathie. Dieren kunnen lijden, verlangen, ontwricht worden en wie hun blik werkelijk toelaat, ontdekt dat de grens tussen mens en dier minder absoluut is dan vaak gedacht. Antagonisme ontstaat waar we het gelaat afwenden; evenwaardigheid begint waar we het durven zien.

Jacques Rancière: emancipatie voorbij de soortgrens

Rancière stelt dat echte politiek begint wanneer degenen die geen stem hebben plotseling spreken. Als we dat denken doortrekken naar de dierlijke ander, dan wordt de vraag prangend: hoe luisteren we naar wat we niet verstaan? De hedendaagse bio-industrie, die dieren reduceert tot productiemiddel, is een radicale vorm van distributieve ongelijkheid. Rancière’s pleidooi om de ander niet op basis van hun zogezegde ‘onbekwaamheid’ uit te sluiten van het politieke veld, kan ook gelezen worden als een oproep tot interspecies-emancipatie. Dieren hebben geen taal zoals wij, maar ze spreken wel: met hun lichaam, hun gedrag, hun stilte.

Martin Buber: van object tot partner

Buber maakt met zijn Ich-Du-relatie de sprong naar gelijkwaardigheid voelbaar. In plaats van het dier als Es te behandelen -als iets dat getraind, gegeten of gebruikt wordt-  nodigt hij ons uit tot een relationele houding waarin we het dier als Gij tegemoet treden. Daar ontstaat iets heiligs: een ontmoeting zonder instrumentalisering. Een hond die naast je zit, een koe die je aankijkt, een vogel die zich laat horen; het zijn uitnodigingen tot relatie. De keuze is aan ons: zien we een gebruiksvoorwerp of een medebewoner van het leven?

Mahatma Gandhi: geweldloosheid als levende ethiek

Gandhi’s principes van geweldloosheid en waarheidsliefde zijn onlosmakelijk verbonden met een houding van eerbied voor al het leven. Hij zag het leed van dieren niet als bijkomstigheid, maar als moreel kompas. Wie werkelijk geweldloos leeft, sluit ook het niet-menselijke in zijn cirkel van compassie. Het is in deze geest dat Gandhi zijn dieet veranderde, zijn manier van reizen, zijn landbouw. Niet vanuit schuld, maar vanuit verbondenheid. Zijn spiritualiteit was geen vlucht, maar een diepe keuze voor gelijkwaardigheid als heilige grondhouding.

Ruimte geven is geen verlies

We zijn gewend te denken dat ruimte moet worden bevochten.
Maar de spiraal van het leven draait niet om strijd,
ze draait om erkenning, om meebewegen, om wederkerigheid.

Emancipatie begint waar we durven loslaten
dat vrijheid een schaars bezit zou zijn.
Ze groeit in de beweging van macht naar balans,
van dominantie naar verbinding.

Niet door ons groter te maken,
maar door de ander niet kleiner te maken.

Zo ontstaat evenwaardigheid:
niet in het midden van een strijd,
maar in het midden van het leven.

Evolutie, emancipatie en evenwaardigheid

Een spirituele afsluiting: de wedergeboorte van relatie

Als we het antagonistische denken werkelijk willen overstijgen, vraagt dat meer dan alleen andere wetten of systemen. Het vraagt om een innerlijke verschuiving in hoe we aanwezig zijn in de wereld. Niet als heerser, niet als slachtoffer, maar als deelgenoot.
Evenwaardigheid is geen gelijkheid in functie of vorm, maar in bestaansrecht. Elk wezen -mens of dier, boom of rivier- draagt een unieke trilling (rimpeling) bij aan het geheel. Wie dat eenmaal ziet, ontdekt dat zelfs conflicten anders worden: niet als gevecht om dominantie, maar als oproep tot hernieuwde afstemming.
Misschien ligt daar de meest radicale beweging: om niet alleen onze instituties, maar ook onze ogen te hervormen. Om weer te leren kijken zoals een kind: met verwondering. En misschien, heel misschien, begint dan de ware emancipatie: die van het leven zelf.