Hoe maken we dat bespreekbaar?
Onze samenleving wordt gekenmerkt door een intensieve consumptiementaliteit. Mensen werken hard, kijken uit naar vakanties, en boeken regelmatig vliegreizen naar zonnige bestemmingen om even te ontsnappen aan hun dagelijkse verplichtingen. Deze vrijetijdsbesteding lijkt onschuldig, maar draagt significant bij aan de klimaatcrisis. Toch beschouwt bijna niemand zijn of haar bijdrage als noemenswaardig. Dit gebrek aan persoonlijke verantwoordelijkheid wordt versterkt door een politieke dynamiek waarin verantwoordelijkheid nemen als moeilijk en onnodig wordt weggezet.
In de politiek zien we een zorgwekkend fenomeen: partijen (regering, overheid) die weigeren verantwoordelijkheid te nemen voor structurele problemen, zoals klimaatopwarming, stikstofoverschot en natuurverwaarlozing, laten actie- en belangengroepen steeds vaker conflicten oplossen met de rechterlijke macht. Ineffectieve beleidsmaatregelen worden door de oppositie of actiegroepen voorgelegd aan rechters, die moeten beoordelen of ze binnen de wettelijke kaders passen. Wanneer rechters besluiten tegen (de zin van) rechtse partijen nemen, wordt hun onpartijdigheid in twijfel getrokken. Dit zaagt aan de poten van de rechterlijke macht en holt langzaam maar zeker de democratische rechtsstaat uit.
De consumptiemaatschappij en verantwoordelijkheid
Vliegen wordt vaak gezien als een persoonlijke keuze, een recht dat voortkomt uit individuele vrijheid. Hoewel klimaatwetenschappers al decennia waarschuwen voor de impact van luchtvaart op de opwarming van de aarde, voelen maar weinig mensen zich geroepen om hun gedrag aan te passen. De effecten van individuele acties op mondiale problemen zijn indirect en moeilijk meetbaar. Hierdoor wordt verantwoordelijkheid vaak afgeschoven: “wanneer ik niet vlieg, doet iemand anders het wel” of "vliegen is goedkoper dan trein of auto, ik ben geen dief van mijn portomonnee".
Deze houding is symptomatisch voor een bredere consumptiegerichtheid, waarin korte-termijnplezier belangrijker wordt geacht dan lange-termijngevolgen. De druk van de sociale norm versterkt dit fenomeen: wie vragen stelt bij frequent vliegen of ander milieubelastend gedrag, wordt vaak weggezet als een spelbederver of moralist.
Politieke dynamiek en de rechterlijke macht
In de politieke arena wordt verantwoordelijkheid nemen steeds vaker belachelijk gemaakt. Rechtse partijen beloven eenvoud en vrijheid, en schilderen maatregelen voor klimaatbehoud of krimp van Schiphol of de veestapel af als onnodige bemoeienis. Tegelijkertijd wordt de rechterlijke macht, die beleid toetst aan wetten en verdragen, doelwit van kritiek. Wanneer rechters beleid blokkeren dat de grondwet of internationale afspraken schendt, wordt hun onafhankelijkheid in twijfel getrokken.
Deze strategie ondermijnt de legitimiteit van de rechterlijke macht, een essentiële pijler van de democratie. Rechtse politici stellen dat rechters die activisten in het gelijk stellen “activistisch” zijn en zich mengen in politieke kwesties. Dit vergiftigt niet alleen het politieke debat, maar ook het vertrouwen van burgers in de instituties die onze democratie moeten beschermen.
De publieke opinie en polarisatie
De framing van verantwoordelijkheid als iets negatiefs –iets voor “chagrijnen die moeilijk doen”– maakt het steeds moeilijker om collectieve actie te organiseren. Burgers die wel verantwoordelijkheid willen nemen, worden genegeerd, uitgelachen of zelfs aangevallen. Hierdoor ontstaat een vicieuze cirkel waarin verantwoordelijkheid nemen of je inzetten voor natuur en milieu steeds minder loont.
Een metagesprek is nodig
De langzame uitholling van de democratische rechtsstaat is een proces dat niet alleen voortkomt uit politieke strategieën, maar ook uit maatschappelijke normen en gedragingen. Een belangrijke stap om deze trend te keren, is het leren voeren van metagesprekken. Dit zijn gesprekken waarin we gezamenlijk (zonder op de man te spelen) reflecteren op de sluipende tactieken die onze democratie en rechtsstaat ondermijnen. Door expliciet te benoemen hoe politieke framing, politieke manipulatie van publieke opinie en kortzichtige consumptiepatronen bijdragen aan deze uitholling, kunnen we het bewustzijn vergroten en strategieën ontwikkelen om verantwoordelijkheid nemen te herwaarderen en zelfs belonen. Het bespreekbaar maken van deze negatieve tactieken is essentieel om de fundamenten van onze samenleving te beschermen en te versterken.
Zie ook: Een pleidooi voor daadkrachtige politiek.