De tijdloze en sluipende strategieën van machtsbehoud in een uitgeputte wereld
In ons land ligt de tijd van directe oorlogsdruk ver achter ons. Er doemen andere gevaren op, waarop we ons zouden moeten voorbereiden, maar er is geen consensus over de urgentie en de oorzaken.
De politieke strijd die na de oorlog en het einde van de verzuiling werd gevoerd over ingrijpende maatregelen gericht op de toekomst, gebeurde doorgaans op een fatsoenlijke manier. Maar dat fatsoen begint te slijten.
Met de opkomst van technologie en de alomtegenwoordigheid van sociale media is manipulatie niet alleen eenvoudiger geworden, maar ook verfijnder en moeilijker te detecteren.
Voeg daarbij dat bijna iedereen te druk is om na te denken over de geest van de tijd en de gevolgen van de veranderingen die op hem afstormen in combinatie met een aversie tegen betutteling, dan wordt het begrijpelijk dat veel mensen zich Oost-Indisch doof houden voor waarschuwingen dat hun onafhankelijkheid (of de eigen gezondheid of de democratie) in gevaar is.
We willen allemaal het goede behouden, de een met een stap achteruit, een ander met een stap op de plaats en weer een ander met een stap vooruit.
Complotdenken
Werken onze overlegsystemen nog wel in het algemeen belang? Een voorbeeld is het World Economisch Forum (WEF). Hoewel het WEF invloedrijk is, wordt het ook bekritiseerd. Kritiek richt zich vaak op de vermeende elitaire aard van de organisatie en het idee dat het WEF meer gericht is op de belangen van de rijken en machtigen dan op daadwerkelijke verandering. Sommigen zien het als een platform waar grote bedrijven en politieke leiders besluiten nemen zonder dat er voldoende democratische controle is.
Omdat het WEF en oprichter Klaus Schwab worden geassocieerd met wereldwijde elite en technologische controle, worden zij vaak het doelwit van complottheorieën. Deze theorieën beweren bijvoorbeeld dat Schwab betrokken is bij geheime plannen om de wereldbevolking te manipuleren of controleren, vaak met weinig bewijs maar met veel resonantie onder bepaalde groepen.
Klaus Schwab is omstreden vanwege zijn leiderschap bij het WEF en de invloed die hij en zijn organisatie uitoefenen op de mondiale agenda. Zijn ideeën over economische hervorming, technologie en wereldbestuur worden door sommigen gezien als noodzakelijke stappen naar een betere toekomst, terwijl anderen ze beschouwen als bedreigingen voor democratie, vrijheid en soevereiniteit. Hierdoor is Schwab een polariserende figuur geworden, bewonderd door sommigen en gewantrouwd door anderen.
In dit artikel gaat het niet specifiek over het WEF, maar over het fenomeen dat op allerlei niveaus behoudende krachten op een niet integere manier werkzaam (kunnen) zijn. Actief twijfel en wantrouwen verspreiden over de motivatie van degenen die de macht zoeken, die hun macht willen consolideren en wie andermans macht willen betwisten wordt een 'verdeel en heers' strategie genoemd.
Geniepige vormen van publieksbeïnvloeding
In de annalen van de geschiedenis zien we keer op keer dat leiders van grote landen en organisaties niet zelf hun macht hoeven te bevechten. In plaats daarvan zijn het meestal anderen die de vuile klusjes klaren, onverbiddelijk en zonder scrupules, alles doend om de leider en het beleid in een positief daglicht te stellen. Deze schaduwstrijders (handlangers, spindoctors, communicatiestrategen, mediacoaches, persvoorlichters etc.) zorgen ervoor dat de grote massa gelooft dat leiders niet handelen uit eigen belang maar in het belang van het volk. Wat opvallend is, is dat het publiek dit alles lijkt te accepteren, zolang ze maar worden bezig gehouden en afgeleid. Vandaag de dag komt 'brood en spelen' in de vorm van eindeloos consumentisme, sociale media en een overdaad aan amusement—allemaal ontworpen om het publiek bezig en tevreden te houden.
Dit fenomeen is tijdloos. Van de Romeinse keizers die gladiatorengevechten organiseerden om het volk af te leiden, tot moderne politieke campagnes waarin mediateams zorgvuldig het imago van leiders (links en rechts) vormgeven—de dynamiek blijft hetzelfde. De leiders staan aan de top, ogenschijnlijk onschuldig, terwijl anderen achter de schermen werken om hun macht te consolideren, kritische stemmen te onderdrukken en wantrouwen en achterdocht te voorkomen.
Het publiek: brood, spelen en het verlies van kritisch denken
Het concept van ‘brood en spelen’ verwijst naar het idee dat het volk gemakkelijk kan worden beheerst zolang hun basisbehoeften worden vervuld en ze voldoende vermaak krijgen. Dit mechanisme, dat al in het oude Rome werd gebruikt, is nog steeds effectief. Het zorgt ervoor dat het publiek passief blijft en zich niet te veel zorgen maakt over de ware aard van hun leiders of de beslissingen die ze nemen. Door mensen bezig te houden met materiële welvaart, eindeloos vermaak en verre vakantiereizen wordt hun vermogen tot kritisch denken en diepgaande reflectie afgestompt. In de politiek werken achter de schermen lobbyisten en in het zakenleven vertegenwoordigers die strooien met snoepreisjes en voordeeltjes.
Waar ‘brood en spelen’ in het verleden vaak genoeg waren om de bevolking tevreden te houden, begint het economische systeem nu tegen zijn grenzen aan te lopen en scheuren te vertonen. Maar de machthebbers doen niet graag een stapje opzij.
De uitputting van bronnen: fysiek en psychologisch
De uitputting van fysieke bronnen zoals schoon drinkwater en grondstoffen weerspiegelt de uitputting van psychologische veerkracht en mentaal welzijn, beide uitgeput door een systeem dat voortdurende groei en consumptie vereist. In tegenstelling tot eerdere periodes in de geschiedenis, kunnen we vandaag de dag niet langer blind vertrouwen op vooruitgang in welzijn en welvaart. De wereld staat voor ongekende uitdagingen, zoals klimaatopwarming en opvang van (economische) vluchtelingen.
Fysieke bronnen
Onze natuurlijke hulpbronnen, zoals fossiele brandstoffen, drinkwater en vruchtbare grond, zijn niet meer vanzelfsprekend beschikbaar. De klimaatopwarming verscherpt deze problemen en vraagt ons om na te denken over de duurzaamheid van onze huidige levensstijl. De productie- en consumptiemodellen die ooit zorgden voor groei en welvaart, stuiten nu op hun grenzen. Dit veroorzaakt onzekerheid en angst binnen de samenleving, gevoelens die vroeger werden verzacht door de belofte van onophoudelijke (technologische) vooruitgang.
Psychologische bronnen
Tegelijkertijd zien we een uitputting van psychologische bronnen. We hebben het druk druk druk. De voortdurende druk om te presteren, de constante stroom van informatie en het gebrek aan tijd voor echte rust en reflectie hebben geleid tot een toename van mentale problemen. Stress, burn-out en een algeheel gevoel van ontevredenheid zijn aan de orde van de dag. Dit draagt bij aan een situatie waarin het publiek steeds vatbaarder wordt voor manipulatie en desinformatie.
Wanneer politieke instabiliteit, sociaal-economische ongelijkheid, militaire overbelasting, corruptie en inefficiënt bestuur, en soms ook culturele of religieuze spanningen samenvallen creëren ze een perfecte storm van interne conflicten die een samenleving op allerlei niveaus verzwakken.
Nieuwe technieken en oude vormen van onderdrukking
Wat deze tijd onderscheidt van eerdere periodes is de globale markt en de schijnbare onzichtbaarheid van onderdrukking. Wat vroeger plaatsvond op dorpspleinen en in kranten, gebeurt nu in de eindeloze stroom van tweets, posts en 24-uurs nieuwscycli.
Leiders hoeven niet langer op brute kracht te vertrouwen; in plaats daarvan gebruiken ze verfijnde tactieken van desinformatie, propaganda en psychologische manipulatie om hun macht te behouden. Kritische stemmen, die waarschuwen voor de bezwaren en beperkte houdbaarheid van dit systeem, worden nog steeds genegeerd of zelfs actief gemuilkorfd.
Deze kritische stemmen proberen te wijzen op de ecologische en psychologische crisis die ons te wachten staat. Ze proberen het publiek (soms voortijdig) wakker te schudden voor de realiteit dat de huidige modellen van consumptie en politiek niet duurzaam zijn. Maar in plaats van te worden gehoord, worden deze boodschappers vaak weggezet als pessimisten, azijnzeikers, onruststokers of wappies. Het publiek reageert nauwelijks of gelaten: "het zal mijn tijd wel duren".
Misbruik van wetenschap
Voor de gerespecteerde wetenschap als instituut van de onderbouwde kennis is twijfel een beroepshouding: alleen wie twijfelt komt meer te weten. Voor bedreigde bedrijven is twijfel door wetenschappers geld waard: het ontneemt overheden de ruimte beperkende maatregelen te treffen. Uitstel betekent langduriger omzet. De omstreden bedrijfstakken zijn bereid om wetenschappers te betalen die er geen been in zien om onderzoeksresultaten te produceren die twijfel zaaien over de schadelijkheid van de producten en diensten van de bedrijven. Ook het publiek reageert enthousiast want die hoeft haar gedrag niet te veranderen.
Het einde van de vrijheid
Uit een Volkskrantartikel over "waarheidsverwaarlozing".
Hannah Arendt schreef terecht in The Origins of Totalitarianism, haar studie van het nationaalsocialisme en het stalinisme uit 1951: ‘De ideale onderdanen voor een totalitair regime zijn niet de overtuigde nazi of de overtuigde communist, maar juist mensen voor wie het onderscheid tussen feit en fictie (…), en het onderscheid tussen waar en onwaar (…) niet langer bestaan’.
Arendt, en ook de in tirannie gespecialiseerde historicus Timothy Snyder, leggen een direct verband tussen de onttroning van de waarheid en de inhuldiging van de dictator, waarbij ze eerder verwaarlozing aanwijzen als het grote probleem dan ontkenning. In zijn boek On Tyranny schreef Snyder: ‘De feiten opgeven is de vrijheid opgeven. Als niets waar is, kan niemand de macht bekritiseren, omdat er geen basis is waarop je dat kunt doen. Als niets waar is, is alles spektakel. De grootste portemonnee betaalt voor de meest verblindende lichten’.
Tot zover Kaspar C. Jansen.
Manieren van manipulatieve onderdrukking
Manieren van onderdrukken zijn censureren, sociaal uitsluiten, smaad of laster verspreiden, demoniseren, karaktermoord plegen, op zwarte lijst zetten, boycotten, cancellen, gaslight-en, muilkorven, intimideren, diskwalificerend framen, delegitimeren, het zwijgen opleggen.
Deze methodes -of het nu gaat om censuur, sociale uitsluiting, karaktermoord of de nieuwste trend van 'cancel culture'- hebben hun weg gevonden naar het digitale domein, waar sociale media dienen als het nieuwe slagveld. Het is gemakkelijker om iemand te manipuleren wanneer de communicatie
asynchroon is, wanneer er een scherm tussen zit en de vorm en inhoud aan
de ontvanger is aangepast zonder dat hij bewust is van de verzamelde
voorkennis (profiel) over hem bij de zender.
Het verschil met vroeger is dat we niet meer leven in klein sociaal verband, maar we veel meer leven in een individuele en losse, globale samenleving waar we ook nog geacht worden onze eigen boontjes te doppen en om assertief genoeg te zijn om onszelf te verdedigen of dit te mobiliseren.
In een wereld waar individuele verantwoordelijkheid en zelfzorg belangrijker zijn dan ooit, is de vraag hoe we onze kritische blik kunnen behouden in het licht van deze subtiele, maar krachtige vormen van onderdrukking. Hoe kunnen we ons wapenen tegen een economisch systeem dat ons afleidt van de realiteit en waar financiële belangen zonder moraal (scrupules) worden 'behartigd'?
Hoe herkennen we voortekenen van manipulatie?
Om te voorkomen dat we verzanden in doemdenken en blijven steken bij retorische vragen, keren we terug naar individuele niveau en kijken we naar een voorbeeld van gewetenloze manipulatie tussen mensen onderling.
Gaslighting is een manipulatietechniek waarbij iemand opzettelijk wordt misleid om te twijfelen aan zijn of haar eigen waarnemingen, herinneringen of gevoelens. Het doel is om de persoon onzeker te maken over hun eigen realiteit en hen afhankelijk te maken van de manipulator voor wat "waar" is.
Deze term komt van het toneelstuk en de film Gas Light uit de jaren 1930 en 1940, waarin een man zijn vrouw probeert gek te maken door kleine veranderingen in hun omgeving aan te brengen, zoals het dimmen van gaslampen en vervolgens ontkent dat deze veranderingen plaatsvinden.
Er zijn duidelijke tekenen en patronen die kunnen wijzen op gaslighting.
- De gaslighter ontkent stelselmatig gebeurtenissen of feiten die je zelf hebt waargenomen, soms zelfs als er bewijs is.
- De gaslighter presenteert gebeurtenissen of gesprekken op een manier die volledig afwijkt van hoe jij ze herinnert.
- De gaslighter maakt je gevoelens en reacties belachelijk, waardoor je gaat twijfelen of je overdreven reageert.
- De gaslighter probeert je te isoleren van vrienden, familie, of andere mensen die je normaal gesproken zouden steunen.
- De gaslighter maakt gebruik van vage, verwarrende taal of spreekt zichzelf tegen om je in verwarring te brengen.
- De gaslighter wisselt tussen overdreven complimenten en scherpe kritiek, wat je emotioneel uit balans kan brengen.
- De gaslighters geven jou de schuld van problemen of conflicten, zelfs als het duidelijk is dat zij verantwoordelijk zijn.
- De gaslighter probeert je te laten geloven dat je mentaal instabiel bent of dat je problemen hebt met je geheugen of perceptie.
Hoe om te gaan met manipulatie?
- Voorkom machtsstrijd
Probeer niet de manipulator met gelijke munt terug te pakken, dit leidt tot een nimmer eindigende machtsstrijd. - Zelfreflectie
Probeer op te schrijven wat er gebeurt, hoe je je erbij voelt, en of er patronen zijn die terugkomen. Dit kan helpen om objectief naar de situatie te kijken. - Praat met anderen
Zoek steun bij vrienden, familie of een therapeut om je ervaring te delen en bevestiging te krijgen van je gevoelens en waarnemingen. - Stel grenzen
Probeer duidelijke grenzen te stellen en maak je behoeften en gevoelens kenbaar. - Verzamel bewijs
Als je denkt dat je wordt gemanipuleerd, kan het helpen om gesprekken of situaties bij te houden, bijvoorbeeld door notities te maken of gesprekken te documenteren.
Gaslightning is een voorbeeld van hoe individuen elkaar het leven zuur maken. Groepen mensen op allerlei niveaus en groottes kunnen dit gedrag vertonen. Het gevolg is dat mensen zichzelf en anderen gaan wantrouwen Het risico is escalatie en dat het onbeheersbaar uit de hand loopt.
De oorzaak is simpel en vaak hetzelfde: de een vindt zich meer (waard) dan de ander. Er is geen evenwaardigheid.
De oplossing is lastiger: bewustwording dat wat op individueel niveau gebeurt, kan doorgetrokken worden naar alle (politieke) niveaus. En met dat inzicht kunnen we vervolgens weer terugkeren naar onszelf: hoe kunnen wij met zelfkennis wantrouwen op een integere manier omzetten naar vertrouwen in anderen.
De dynamiek van deze omzettingsprocessen vraagt tact en geduld en kan niet worden geforceerd.